«ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА ДЕБАТ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖӘНЕ ЖИ ҚОЛДАНУ»

Айтуган Марал

Павлодар облысы білім беру басқармасы, Екібастұз қаласы білім беру бөлімі «Байет жалпы орта білім беру мектебі» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі,

Директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары

Екібастұз қаласы, Байет ауылы

Қазақ тілін саналы және сапалы меңгерту – жаңа технологияларды ұтымды қолданумен

тығыз байланысты. Коммуникативті құзырлылық білім алушының білімін, іскерлігін, дағдысын іс жүзінде қоғаммен, ұжыммен, отбасымен әлеуметтік қарым-қатынасқа түскенде бағыт беріп, әр жағдайдан, әр қайшылықтан шыға білуіне, қалыптасқан көзқарасты талдай білуге бағыттайды.

Қазіргі қоғам мұғалімдерге тек білім беру ғана емес, оқушылардың тұлғалық маңызды

қасиеттерін дамыту міндетін қояды. Пән мұғалімінің негізгі құзіреттілігі оның жаңартылған рөлі - білім тасымалдаушысы, оқушыларға ақпараттың шексіз теңізінде шарлауға көмектесетін өзіндік навигатор" рөлі болып табылады.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабағын техникамен жабдықталған кабинетте өткізудің өзі балаларды қызықтырады, олардың ынтасы артады. Бала білімге деген қажеттілікті сезінеді. Ары қарай не болатынын күте алмай қиналады. Пәнге деген қызығушылық сыртқы мотивациядан "өседі". Оқушыға компьютердің көмегімен жаңа материалды меңгеру, өзінің біліктілік деңгейін, кәсіби қарым-қатынас дағдыларын тексеру қызықты.

Мен кез келген мұғалімнің міндеті - әрбір сабақты тартымды және шын мәнінде заманауи ету екеніне сенімдімін. Сондықтан мектеп оқушыларын қазақ тілі мен әдебиетінен оқытудың жаңа сапасына қол жеткізу мақсатында оқу үдерісіне заманауи жобалық және ақпараттық технологияларды белсенді түрде енгіземін.

Ал, дебат технологиясы – осы мақсатқа жетудегі ең маңызды да қажетті жолдардың бірі.

Карл Поппердің дебат форматы - парламенттік дебаттардың бір түрі. Жаңадан ойнап бастаған ойыншыларға ыңғайлы болып саналады. Формат Карл Поппердің есімімен аталған.

Ойында екі, ақтаушы және жақтаушы, команда ойнайды. Форматтың басқа форматтардан негізгі айырмашылығы - бастапқы екі спикерге сөздерінен соң қарама қарсы командадан сұрақ қойылады. Аналитиктер сұрақтардан бос. Әр командада қарсыластың сөздерінен соң дайындалуға 8 минут уақыт болады. Олар сол 8 минутты раундтардын арасына рационалды бөлуі тиіс. Осы артықшылығы үшін бұл формат жаңа дебатерларға өте ыңғайлы болып саналады [2].

Дебат технологиясының білім сапасына әсері:

• Дебат сайысына даярлық үлкен көлемді ақпаратты игеруді талап етеді, әрі ол оқу

бағдарламасынан әлдеқайда көлемді;

• Дебатқа қатысушының білімі көлемді ақпарат арқылы ұлғаяды, зерделейтін

материалдың күрделілігі мен тереңдігін түсінеді;

• Дебатқа дайындық кезеңінде оқушылар өз бетінше ізденіп қана қоймай, табылған

қосымша ақпаратпен топта бөлісіп, өзара оқыту әдісі жүзеге асырылады; 

• Оқытудың дамытушылық мақсаты оқушылардың танымдық белсенділігінің артуында,

қызығушылықтың дамуында, ойлаудың зерттеулік әдістерін игеруінде көрініс табады; 

• Тақырыпты түсініп қана қоймай, оны жан - жақты талдау арқылы анализ жасауға

үйренеді;

• Өз ойын білдіру мақсатында жасалған қорытынды пікірлер оқушының жеке саналы

тұлға болуында маңызды;

• Шаршы топта сөйлеу мәдениетін игеріп, әр сөзді орнымен және шеберлікпен, ұтымды

қолдануға баулиды;

• Топтық жұмыстарда ауызбіршілік сақтауға, қарсыластарының пікірін сыйлау арқылы

адамгершілікке тәрбиеленеді;

• Қарсы пікірді тыңдап, сол бойда нақты ақпаратпен оны теріске шығару арқылы

оқушының жылдам ойлау, есте сақтау қабілеттері дамиды;

• Пікірталас ережесін сақтай отырып, эмоцияға берілмеу – оқушының өзін ұстауы және

игеруіне ықпал етеді;

• Өмір құбылыстарына сын көзбен қарап, әр түрлі проблемалардан шығудың жолын

табуды мақсат етеді [4].

Дебат технологиясы менің іс-тәжірибемде. Көркем шығарманы екі жаққа (бірінші

жақтаушы,екінші - даттаушы) бөлініп талдау арқылы мұғалім төмендегідей нәтижелерге қол жеткіземіз:

• Мәтінді оқушының толық оқып шығуы және өз пікіріне нақты мысалдармен дәлел іздеуі;

• Сол дәлел мен дәйектемелерге сүйене отырып өз көзқарасын жақтап шығуы;

• Жүйелі сөйлеуі, сайып келгенде мәдениетті сөйлеуі;

• Айтылған нәрселерден өз қажетін ала білуі;

• Шығармаға сын айта білуі; 

• Оқушыны ой еркіндігіне жетелеу.

Мектеп оқушыларына арналған саяси элементтері бар Карл Поппер ойынының

ережесіне келсек, оның ерекшелігі – кейстің құрылымында. Жақтау тобы жоспарын таныстыруы және қорғауы керек, сол жобадан шыққан пайдалы нәтижені анықтауы керек. Даттау тобы жақтау тобы ұсынған жобаға даттау жасайды, яғни жоспарынан келетін шығын мен зиянның салдарын көрсету керек [1].

Ал пікірсайыстағы даттау тобының өте жақсы терістеуі жақтау тобының логикасы мен құрылымына сәйкес құрылады [3].

Мен дебат технологиясын сабақтағы іс-әрекетімде оқытудың шоғырландыру; қайталау; білімді, дағдыларды бақылау кезеңдерінде қолданамын. Бұл ретте бала үшін ол әртүрлі қызметтерді атқарады: мұғалім, еңбек құралы, оқу объектісі, ынтымақтасатын ұжым, ойын ортасы.

Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда жасанды интеллекті қолданамын. Мәтінді бақылау және компьютер арқылы дағдыларды қалыптастыру дәстүрлі әдіске қарағанда білім алушының пәнді білетінін немесе білмейтінің тезірек және объективті түрде анықтау мүмкіндігін болжайды. Оку үдерісін ұйымдастырудың бұл тәсілі ақпаратты өңдеудің заманауи жүйесінде бағалау үшін ыңғайлы және қарапайым [5].

Жасанды интеллект білім беру саласына елеулі өзгерістер әкеліп, оқушылар мен оқытушыларға жаңа мүмкіндіктер ашты. Жасанды интеллект қазақ тілінде оқу және жазу дағдыларын дамытуда рөл атқара алады [8]. Қолжазба мәтінді автоматты түрде тану және табиғи тілді өңдеу алгоритмдері арқылы жасанды интеллект оқушылардың қазақ тіліндегі жазба жұмыстарын бағалай алады, қателерді анықтап, түзетулерді ұсына алады. Бұл оқушылардың жазу дағдыларын жетілдіруге және грамматикалық дәлдігін дамытуға көмектеседі [6].

Жасанды интеллектпен жабдықталған мобильді қосымшалар мен онлайн платформалар интерактивті сабақтарды, айтылым тәжірибесін ұсына алады, сонымен қатар қазақ тілін үйрену дағдыларын жетілдіру үшін жекелендірілген ұсыныстар бере алады. Автоматты сөйлеуді тану және контекстті талдау оқушылардың тыңдау және сөйлеу дағдыларын жақсартуға көмектеседі [7].

Жасанды интеллект қазақ әдебиетінің сақталуына және таралуына да ықпал етеді. Цифрлық мұрағаттар мен кітапханалар жасанды интеллектті пайдалана отырып, қазақ тіліндегі әдеби шығармалардың үлкен көлемін сақтай және өңдей алады, оларға қол жеткізуді жеңілдетеді және олардың танымал болуына ықпал етеді. Машиналық аударма технологиялары қазақ әдебиетін басқа тілдерге аударуда да маңызды рөл атқара алады, бұл қазақ мәдениеті мен әдебиетін елден тыс жерлерде кеңінен насихаттауға көмектеседі.

Қорытындылай келе, «Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында дебат технологиясын және ЖИ қолдану» тақырыбы білім беру үдерісіне жаңа технологияларды енгізу туралы ойлар мен пікірлерді қамтиды. Бұл тақырыпта ерекше назар аударылатын нәрселер:

Дебат технологиясы: Дебаттар — оқушылардың ойлау, пікірталас жүргізу, дәлелдер келтіру, өз ойын еркін білдіру дағдыларын дамытуға ықпал ететін тиімді әдіс. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында дебаттарды қолдану оқушыларды сыни ойлауға, тілде еркін сөйлеуге, аргументтерді жүйелі түрде ұсынуға үйретеді.

Жасанды интеллект (ЖИ): Білім беру саласында ЖИ пайдалану оқыту процесін тиімді әрі қызықты етуге мүмкіндік береді. ЖИ оқушыларға әртүрлі тақырыптар бойынша мәтіндер талдауда, грамматикалық және стилистикалық тапсырмалар орындауда, шығармашылық жұмыстар жазуда көмек көрсете алады. Сонымен қатар, ЖИ қолдану оқу материалдарын жеке оқушылардың деңгейіне бейімдеуге мүмкіндік береді.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында дебат және ЖИ қолданудың артықшылықтары:

• Оқушылардың тілдік дағдыларын дамыту.

• Креативті ойлау мен сыни пікір қалыптастыру.

• Жеке тұлғаның өз ойын ашық әрі сенімді түрде жеткізуі.

• Әр түрлі көзқарастарды ескеру және тілдің дұрыс қолданылуына назар аудару.

Бұл екі әдіс бір-бірін толықтырып, білім беру сапасын арттыруға зор үлес қосады.

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында дебат технологиясын қолдану оқушылардың тілдік дағдыларын дамытып қана қоймай, олардың сыни ойлауын жетілдіруге мүмкіндік береді. Ал жасанды интеллект құралдарын пайдалану бұл үдерісті тиімдірек әрі қызықты ете түседі. Білім беру саласында жасанды интеллектті дұрыс пайдалану оқыту сапасын арттыруға және оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға, білім мен мәдени әртүрлілікті арттыруға ықпал ете отырып, өсе береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Бейсенбаев, Е. (2017). Дебат технологиясы және оның білім беру саласындағы маңызы. Алматы: ЖШС "Білім".

2. Кенжебаев, Д. (2019). Дебаттардың білім беру жүйесіндегі ролі мен әдістемесі. Жоғары мектеп журналы, 1(23), 22-29.

3. Дэвидсон, К. (2016). The Art of Argument: A Guide to Debating. New York: Oxford University Press.

4. Тюлеев, М. (2018). Дебат әдістері және олардың жастардың ойлау қабілетіне әсері. Қазақстандық педагогика журналында, 2(8), 45-53.

5. Ахметова, Р. (2020). Жасанды интеллект және білім беру: жаңа мүмкіндіктер мен сын-тегеуріндер. Алматы: Қазақ университеті.

6. Қожабекова, М. (2019). Қазақ тілі пәнінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану. Қызылорда: Қорқыт Ата университетінің баспасы.

7. Шаймерденова, А. (2018). Білім беру жүйесіндегі жасанды интеллект және оның қазақ тілі сабағында қолданылуы. Білім беру мәселелері, 3(45), 25-34.

8. Кесебаева, З. (2021). Қазақ тілінде сөйлейтін жасанды интеллект жүйелерін дамыту. Қазақ тілі және әдебиеті журналы, 5(12), 98-106.