ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІНДЕГІ МӘТІНДЕР АРҚЫЛЫ СӨЗДІК ҚОРДЫ БАЙЫТУ ӘДІСТЕРІ

Байменова Сафура Танирбергеновна

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі,педагог-сарапшы

№ 54 жалпы орта білім беретін мектебі

Шымкент, Қазақстан

safurabajmenova@gmail.com

ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІНДЕГІ МӘТІНДЕР АРҚЫЛЫ СӨЗДІК ҚОРДЫ БАЙЫТУ ӘДІСТЕРІ

Аңдатпа: Қазіргі қазақ тілін үйрену барысында сөздік қордың маңызы ерекше. Оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуда мәтіндер маңызды құрал ретінде пайдаланылады. Мақалада қазақ тілі пәнінде сөздік қорды байыту үшін мәтіндермен жұмыс істеудің тиімді әдістері қарастырылады. Әр түрлі мәтіндер, соның ішінде көркем әдебиет, ғылыми мақалалар және қоғамдық-саяси мәтіндер арқылы оқушылардың сөздік қоры кеңейтіледі. Мәтіндер арқылы жаңа сөздер мен олардың мағыналарын түсіну, синонимдер мен антонимдермен жұмыс жасау, сөздерді контексте дұрыс қолдану сияқты әдістер ұсынылған. Мақаладағы әдістер оқушылардың тіл байлығын арттырып, сөздерді дұрыс қолдануға мүмкіндік береді.

Тірек сөздер: қазақ тілі, сөздік қор, мәтіндер, сөздерді қолдану, синонимдер, антонимдер, тілдік дағдылар.

Аннотация: В современном изучении казахского языка особое внимание уделяется развитию словарного запаса учащихся. В статье рассматриваются эффективные методы расширения словарного запаса через работу с текстами на уроках казахского языка. Различные тексты, включая художественную литературу, научные статьи и общественно-политические материалы, способствуют расширению словарного запаса учащихся. В статье предложены методы работы с новыми словами, понимание их значений, использование синонимов и антонимов, а также правильное употребление слов в контексте. Эти методы способствуют развитию языковых навыков и правильному использованию слов.

Ключевые слова: казахский язык, словарный запас, тексты, использование слов, синонимы, антонимы, языковые навыки.

In contemporary Kazakh language learning, the expansion of vocabulary is of great importance. This article discusses effective methods of enriching vocabulary through text-based exercises in Kazakh language lessons. Various texts, including literature, scientific articles, and socio-political materials, play a significant role in expanding students' vocabularies. The article suggests methods for working with new words, understanding their meanings, using synonyms and antonyms, and applying words in context. These methods contribute to the development of language skills and help students use words correctly.

Keywords: Kazakh language, vocabulary, texts, word usage, synonyms, antonyms, language skills.

Қазіргі қазақ тілін үйрену барысында сөздік қорының маңызы ерекше. Тілдің байлығы мен мәдениеті оның сөздік қорымен тығыз байланысты, ал сөздік қорды қалыптастыру мен дамыту - тіл үйренушілердің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатта түрлі әдіс-тәсілдер мен құралдар қолданылып келеді, соның ішінде мәтіндер арқылы сөздік қорды байыту тиімді әрі нәтижелі әдіс ретінде қарастырылады. Мәтіндер сөздерді контексте танып, олардың мағынасын дұрыс түсінуге мүмкіндік береді, сонымен қатар оқушының тілдік қорын кеңейтуге септігін тигізеді.

Тілдік дағдыларды қалыптастыру мен дамытуда мәтіндердің рөлі зор. Мәтіндер -тіл үйренушінің сөздік қорын байытуда маңызды құралы болып табылады, себебі олар сөйлеу мен жазу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Оқу барысында әртүрлі мәтіндер, әсіресе көркем әдебиет, ғылыми мақала, қоғамдық-саяси мақалалар мен жаңалықтар сияқты мәтіндер сөздердің көп мағыналылығын, қолдану аясын және стилін түсінуге мүмкіндік береді.

Сөздік қорды байыту әдістері әртүрлі болуы мүмкін. Мәтіндер арқылы сөздерді контексте түсіну, олардың синонимдерін, антонимдерін, туынды сөздерін анықтау сияқты әдістер оқушылардың тілін байытуға бағытталған. Оқушылардың жаңа сөздермен танысуы мен оларды дұрыс қолдануы -тіл үйрену үдерісінің маңызды бөлігі. Мәтіндермен жұмыс істеу барысында сөздік қорды байытудың бірнеше әдістері мен тәсілдері ұсынылады:

1. Мазмұнды мәтіндермен жұмыс

Әртүрлі тақырыптағы мәтіндер оқыту барысында оқушы жаңа сөздермен танысады. Әрбір мәтінде белгілі бір сөздер мен тіркестер болады, олар белгілі бір контексте қолданылуы қажет. Оқушылар мәтінді оқып, сөздердің мағынасын түсінгеннен кейін, оларды сөйлемдерде қолдану арқылы сөздік қорын кеңейтеді. Мысалы, ғылыми мәтіндерде ғылыми терминдер, көркем әдеби мәтіндерде әдеби сөздер, қоғамдық-саяси мәтіндерде терминдер мен жаргон сөздер жиі кездеседі.

2.Мәтіннен сөздер іріктеу

Оқушыларға мәтіндер оқытылып, жаңа сөздер мен түсініксіз сөздер таңдалып алынады. Бұл сөздер оқушылардың сөздік қорын толықтыру үшін жаттығулар арқылы бекітіледі. Мысалы, "ауа райы", "қоғамдық даму" немесе "экономикалық өрлеу" сияқты тіркестер мен сөздер оқушыларға түсінікті түрде түсіндіріледі. Бұл әдіс оқушының сөздік қорын толықтырумен қатар, олардың тілдік түйсігін дамытады.

3. Синонимдер мен антонимдер арқылы жұмыс

Мәтіндер арқылы синонимдер мен антонимдермен жұмыс істеу оқушылардың сөздік қорын байытудың тиімді тәсілдерінің бірі болып табылады. Мәтінде қолданылған сөздің синонимдері мен антонимдерін табу, оларды сөйлемде қолдану — сөздік қорды дамытуға ықпал етеді. Мысалы, «жарық» сөзінің синонимі ретінде «айқын» немесе «нұрлы» сөздерін, ал антонимі ретінде «қараңғы» сөзін пайдалануға болады.

4. Сөздерді контексте түсіну

Мәтіндер арқылы оқушылар сөздердің контексте қалай өзгеріп, мағынасының қалай ашылатынын түсінеді. Мысалы, бір сөз белгілі бір контексте жақсылықты білдірсе, басқа контексте ол әртүрлі мәнде қолданылуы мүмкін. Оқушылар сөздің мағынасын тек мәтін контексті арқылы ғана емес, оның қолданылу аясына қарай да анықтайды.

5. Жаттығулар мен ойындар арқылы сөздерді қолдану

Мәтіндермен жұмыс барысында оқушыларға арнайы жаттығулар мен ойындар ұсынылады. Мысалы, кроссвордтар, ребустар, сөздерге қатысты сұрақтар арқылы оқушылар жаңа сөздермен танысып, оларды практикалық тұрғыда қолдануға үйренеді. Бұл әдіс оқушылардың белсенділігін арттырып, сөздер мен тіркестерді есте сақтауға көмектеседі.

Мәтіндер арқылы сөздік қорды байыту әдістері тіл үйренушінің тек лексикалық қорын емес, сонымен қатар сөйлеу, тыңдау, оқу дағдыларын да дамытады. Мәтіндер оқушыларға сөздерді тек жаттап қана қоймай, оларды шығармашылық тұрғыдан қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мәтіндер арқылы сөздік қорды байыту әдістері оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыруға және сөздерді дұрыс қолдану дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Қазақ тілі пәнінде мәтіндер арқылы сөздік қорды байыту әдістері тақырыбында оқушылардың сөздік қорын байытатын тапсырмаларды ұсынып отырмын. Бұл тапсырмалар оқушылардың жаңа сөздермен танысып, оларды дұрыс қолдануға үйретеді:

1. Мәтіннен жаңа сөздерді табу және мағынасын түсіндіру

Мақсаты: Оқушылар мәтіннен жаңа сөздерді тауып, олардың мағынасын түсіну арқылы сөздік қорын кеңейту.

Тапсырма: Мәтінді оқып, төмендегі тапсырмаларды орындаңыз:

Мәтіннен түсініксіз, жаңа сөздерді табыңыз.

Әр сөздің мағынасын түсіндіріңіз.

Жаңа сөздерді сөйлемде қолданып көріңіз.

Мысал мәтін:

"Қазіргі ғылым мен техника алға жылжыған сайын, жаңа технологиялар өміріміздің әртүрлі саласына еніп, біздің жұмысымызды жеңілдетіп отыр. Күн сайын жаңалықтар мен өзгерістер болып жатқан уақытта, біз тек білімімізді арттырып, заман талабына сай болуымыз қажет."

Тапсырма нәтижесі:

• Жаңа сөздер: техника, технологиялар, жаңалықтар, өзгерістер, білім.

• Әр сөздің мағынасы мен қолданылуы.

2.Мәтінді толықтыру

Мақсаты: Оқушылар жаңа сөздермен сөйлемдер құрастырып, сөздік қорын кеңейту.

Тапсырма: Мәтінді толықтырыңыз, бос орындарға сәйкес келетін сөздерді жазыңыз.

Мәтін:

Қазір әлемде көптеген ___________ (технология) мен ___________ (инновация) енгізілуде. Бұл жаңашылдықтар біздің ___________ (өмір) жеңілдетіп, ___________ (білім) саласында жаңа мүмкіндіктер ашады. Қоғамда ___________ (өзгерістер) болып жатқандықтан, әр адам заман талабына сай ___________ (қабілет) алуы қажет.

Тапсырма нәтижесі:

Оқушылар жаңа сөздермен толықтырып, сөйлемдер құрайды.

Бұл тапсырмалар оқушылардың сөздік қорын байытып, оларды жаңа сөздермен таныстырып, сөздерді дұрыс қолдануға үйретеді. Мәтіндермен жұмыс жасау арқылы тіл байлығын дамыту және сөздермен шығармашылық түрде жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.

Қорыта айтқанда, қазақ тілінде сөздік қорды байыту процесі мәтіндермен жұмыс істеу арқылы тиімді жүзеге асырылады. Мәтіндер оқушыларға жаңа сөздер мен олардың мағынасын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Мәтіндер арқылы синонимдер мен антонимдермен жұмыс істеу, сөздерді контексте қолдану, сонымен қатар ойындар мен жаттығулар арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту-тіл үйрену үдерісін тиімді әрі нәтижелі етуге мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегінде оқушылардың тілдік дағдыларын дамытуға үлкен ықпал етеді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Әбілқасымова, С. (2013). Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Рауан.

2. Балақаев, М., Қордабаев, Т., Сауранбаев, С. (2004). Қазақ тілінің ғылыми негіздері. Алматы: Мектеп.

3. Жанпейісова, Б. (2009). Қазақ тілін оқыту әдістемесі: теория мен практика. Алматы: Қазақ университеті.

4. Қордабаев, Т., Жұбанова, Р. (2008). Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: ҚазМУ баспасы.