«Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері» әдістемелік құрал

Автор

Бұл әдістемелік құрал жалпы білім беретін мектептерде қазақ тілін оқыту үдерісінде функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындауға бағытталған. Құралда функционалдық сауаттылықтың мазмұндық-құрылымдық жүйесі, тілдік және коммуникативтік құзыреттердің өзара байланысы, сондай-ақ оқушылардың оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу дағдыларын өмірлік жағдаяттармен ұштастыра дамыту жолдары көрсетілген.

Әдістемелік құралда заманауи педагогикалық технологиялар мен оқыту стратегиялары — саралап оқыту, жобалық және коммуникативтік тәсіл, тапсырмаларды өмірлік контексте ұйымдастыру, цифрлық құралдарды тиімді пайдалану тәсілдері кеңінен қарастырылған. Сонымен қатар, функционалдық сауаттылықты диагностикалау және нәтижелерді бағалау өлшемдері мен индикаторлары ұсынылған.

Бұл материал қазақ тілі пәні мұғалімдеріне, әдістемелік бірлестік жетекшілеріне, педагог-зерттеушілерге және тілдік құзыреттілікті арттырумен айналысатын мамандарға арналған. Ол оқушылардың тіл арқылы ойлау, талдау және қарым-қатынас жасау қабілеттерін дамытуда әдістемелік қолдау құралы бола алады.

Түйінді сөздер: қазақ тілі, функционалдық сауаттылық, тілдік құзыреттілік, коммуникативтік дағды, әдістемелік негіз, инновациялық технология, оқыту стратегиясы.

Мазмұны

Кіріспе I бөлім. Функционалдық сауаттылықтың теориялық негіздері 1.1. Функционалдық сауаттылық ұғымының мәні мен мазмұны 1.2. Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылықтың рөлі 1.3. Функционалдық сауаттылықтың халықаралық бағалау жүйелеріндегі көрінісі (PISA, PIRLS, т.б.) 1.4. Функционалдық сауаттылықты дамытудағы тілдік және когнитивтік құзыреттердің өзара байланысы II бөлім. Қазақ тілін оқытудағы ғылыми-әдістемелік негіздер 2.1. Қазақ тілін оқытудың құзыреттілікке негізделген парадигмасы 2.2. Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың әдіснамалық қағидаттары 2.3. Қазақ тілін оқытуда коммуникативтік, жобалық және әрекетке бағытталған тәсілдер 2.4. Оқыту үдерісінде тілдік дағдыларды өмірлік жағдаяттармен ұштастыру жолдары III бөлім. Қазақ тілін оқытудағы тиімді әдістер мен технологиялар 3.1. Функционалдық сауаттылықты дамытуда мәтінмен жұмыс істеудің заманауи тәсілдері 3.2. Тілдік тапсырмаларды саралап және деңгейлеп беру әдістері 3.3. Цифрлық платформалар мен онлайн құралдарды қазақ тілі сабақтарында қолдану 3.4. Пәнаралық интеграция арқылы оқушылардың тілдік және коммуникативтік белсенділігін арттыру IV бөлім. Практикалық бөлім және педагогикалық қолдау 4.1. Функционалдық сауаттылықты бағалау және диагностикалау критерийлері 4.2. Қазақ тілі сабақтарына арналған функционалдық тапсырмалар мен үлгі сабақ жоспарлары 4.3. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттырудағы рефлексия және өздігінен даму тәсілдері 4.4. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда мектепішілік әдістемелік қолдау мен тәжірибе алмасу формалары Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер

4 6 6 9 12 15 18 18 22 25 28 32 32 36 40 44 48 48 52 59 63 68 70

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінің басты мақсаты – оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту арқылы өмірде кездесетін түрлі жағдаяттарды шешуге қабілетті, сыни тұрғыдан ойлайтын, өз ойын еркін жеткізе алатын тұлға қалыптастыру. Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылық – тілдік білімді өмірлік тәжірибемен ұштастыруға, коммуникативтік әрекетте тиімді қолдануға бағытталған үдеріс.
Бұл әдістемелік құрал қазақ тілі пәнін оқытудағы функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздерін қарастырып, мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін жетілдіруге және оқыту сапасын арттыруға арналған.

Тақырыптың өзектілігі

Бүгінгі таңда білім алушылардың тек теориялық біліммен шектелмей, оны өмірде қолдана алу қабілетін дамыту – білім берудің стратегиялық міндеті. Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылық – оқушының тілдік білімін коммуникативтік, когнитивтік және мәдени контексте қолдана білуін қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының «Орта білім беруді дамыту тұжырымдамасы» мен «МЖМБС-2023» құжаттарында тілдік пәндердің мазмұнын өмірлік құзыреттерге бағыттау міндеті айқын көрсетілген. Осы тұрғыдан алғанда, функционалдық сауаттылықты дамытудың әдістемелік негіздерін зерттеу мен жүйелеу – қазақ тілін оқытудың өзекті мәселесі болып табылады.

Әдістемелік құралдың жаңашылдығы

Әдістемелік құралда қазақ тілін оқыту үдерісінде функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың инновациялық және интеграциялық тәсілдері ұсынылған.

Жаңашылдығы – дәстүрлі тілдік әдістерді коммуникативтік, жобалық және цифрлық оқыту технологияларымен ұштастырып, оқу мазмұнын өмірлік жағдаяттармен байланыстыруда. Сонымен қатар, құралда оқушының оқу нәтижесін бағалау мен диагностикалаудың жаңа индикаторлық жүйесі және практикалық тапсырмалардың үлгілері енгізілген.

Әдістемелік құралдың ғылымилығы

Бұл еңбектің ғылыми негізі — тіл білімінің функционалдық бағыты, психолингвистика, педагогикалық және когнитивтік теорияларға сүйенеді. Құрал мазмұнында оқушының тілдік тұлғасын қалыптастыру үдерісі жүйелі түрде қарастырылып, функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған әдіснамалық модель ұсынылады.

Зерттеу құрылымы «функция – тілдік әрекет – нәтиже» логикалық байланысына негізделіп, ғылыми дәлелдер мен практикалық мысалдар арқылы талданады.

Мақсаты

Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздерін айқындау, тілдік білім мен өмірлік дағдыларды кіріктіре отырып, оқушының коммуникативтік және когнитивтік құзыреттілігін дамыту жолдарын ұсыну.

Міндеттері

1. Функционалдық сауаттылық ұғымының теориялық-әдіснамалық негіздерін талдау;

2. Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылықтың рөлін анықтау;

3. Оқушылардың тілдік және коммуникативтік құзыреттерін дамытудың тиімді әдістерін жүйелеу;

4. Қазақ тілі сабақтарында функционалдық тапсырмалар үлгілерін әзірлеу және қолдану жолдарын көрсету;

5. Цифрлық және инновациялық платформаларды тиімді пайдалануға бағытталған әдістемелер ұсыну;

6. Мұғалімнің кәсіби рефлексиясы мен өздігінен даму дағдыларын жетілдіру тәсілдерін көрсету;

7. Функционалдық сауаттылықты бағалау мен диагностикалау өлшемдерін жасау;

8. Педагогикалық тәжірибеге енгізу үшін әдістемелік ұсынымдар мен практикалық нұсқаулықтар әзірлеу.

Әдістемелік құралдың ғылыми-әдістемелік деңгейі

Құрал қазіргі білім беру парадигмасына сәйкес дайындалған. Ол құзыреттілікке негізделген оқытудың теориялық тұғырларын, оқыту стратегиялары мен әдістерін нақты педагогикалық тәжірибемен ұштастырады. Материалда қазақ тілін оқытудың заманауи стандарттары мен оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалауға арналған ұлттық және халықаралық талаптар ескерілген.

Әдістемелік құралдың негізгі бағыт-бағдары

• Оқушылардың тілдік, коммуникативтік және мәдени құзыреттіліктерін дамыту;

• Оқу тапсырмаларын өмірлік контексте ұйымдастыру;

• Тіл үйретуде саралап, деңгейлеп оқыту және жобалық әрекетті қолдану;

• Цифрлық және ойын технологияларын кіріктіру;

• Мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін арттыру және әдістемелік қолдау көрсету.

Әдістемелік құралдың теориялық және практикалық маңыздылығы

Теориялық тұрғыдан, құрал функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған лингводидактикалық модель ұсына отырып, қазақ тілін оқытудың заманауи бағыттарын ғылыми негізде сипаттайды.
Практикалық тұрғыдан, мұнда сабақ үлгілері, тапсырма түрлері, бағалау критерийлері мен диагностикалық парақтар берілген, сондықтан ол мұғалімдер үшін күнделікті әдістемелік көмекші құрал бола алады.

Әдістемелік құралдан күтілетін нәтижелер

• Мұғалімдердің функционалдық сауаттылықты дамыту әдістемесін меңгеруі;

• Қазақ тілі сабақтарының мазмұнын өмірмен ұштастыру дағдыларының қалыптасуы;

• Оқушылардың оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу дағдыларының жүйелі дамуы;

• Оқушылардың коммуникативтік және когнитивтік құзыреттілігінің артуы;

• Мектепішілік әдістемелік жұмыста инновациялық тәжірибелердің кеңінен қолданылуы;

• Қазақ тілін оқыту сапасының және оқу жетістіктерінің жоғарылауы.

I бөлім. Функционалдық сауаттылықтың теориялық негіздері

1.1. Функционалдық сауаттылық ұғымының мәні мен мазмұны

Қазіргі білім беру жүйесінің басты мақсаты – қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуымен қатар, тұлғаның өмірлік құзыреттілігін қалыптастыру. Бұл міндетті жүзеге асырудың өзегі – оқушының функционалдық сауаттылығын дамыту болып табылады. Функционалдық сауаттылық ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысында халықаралық педагогика мен психологияда қалыптасып, кейіннен ұлттық білім беру жүйелерінің басты ұстанымына айналды.

Функционалдық сауаттылық ұғымының мәні

Функционалдық сауаттылық — адамның тек оқи, жаза, сөйлей білу қабілетін емес, сонымен қатар сол дағдыларды өмірлік жағдаяттарда тиімді қолдану мүмкіндігін білдіреді. Бұл ұғымның мазмұнында «сауаттылық» түсінігі тек білім көлемін емес, оны практикада пайдалану шеберлігін қамтиды.

Қазақстандық ғалымдар (Ә. Табылдиев, А. Айтбаева, Б. Құлжанова, К. Құдайбергенова және т.б.) функционалдық сауаттылықты – тұлғаның алған білімін әлеуметтік, мәдени және кәсіби ортада қолдана алу қабілеті деп түсіндіреді. Демек, функционалды сауатты адам өз ойын сауатты жеткізе алады, ақпаратты талдай біледі, шешім қабылдай алады және түрлі өмірлік жағдаяттарда тиімді әрекет етеді.

Функционалдық сауаттылық ұғымын алғаш жүйелеген зерттеушілердің бірі – ЮНЕСКО мамандары. Олар сауаттылықты «жазу мен оқудың әлеуметтік мәнін түсіну және оны нақты өмірлік міндеттерді шешуге қолдану қабілеті» ретінде қарастырды. Ал кейінгі жылдары бұл түсінік кеңейіп, адамның ойлау, ақпаратты өңдеу, коммуникация және шығармашылық қабілеттерін қамтитын кешенді ұғымға айналды.

Функционалдық сауаттылықтың құрылымдық компоненттері

Функционалдық сауаттылық бірнеше өзара байланысты компоненттерден тұрады:

1. Тілдік сауаттылық – оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу арқылы ақпаратты түсіну мен жеткізу қабілеті;

2. Коммуникативтік сауаттылық – өз ойын нақты, логикалық және мәдени тұрғыдан дұрыс жеткізе алу дағдысы;

3. Ақпараттық сауаттылық – ақпарат көздерін тиімді пайдалану, сыни тұрғыдан бағалау және қайта өңдеу іскерлігі;

4. Мәдени және әлеуметтік сауаттылық – қоғамда қабылданған нормалар мен құндылықтарды түсіну және сақтау;

5. Когнитивтік сауаттылық – танымдық белсенділік, өздігінен үйрену және жаңа білімді тәжірибеде қолдану қабілеті.

Осы компоненттер оқушының өмір бойы білім алуына, өзін-өзі жетілдіруіне және қоғамда тиімді әрекет етуіне мүмкіндік береді.

Функционалдық сауаттылық пен білім сапасы арасындағы байланыс

Функционалдық сауаттылық – білім беру сапасының негізгі көрсеткіші. Егер дәстүрлі оқыту тек білім мен дағдыны меңгертуді көздесе, функционалдық сауаттылық білімді қолдану қабілетімен өлшенеді. Мысалы, оқушы қазақ тілінен грамматикалық ережелерді жаттауы мүмкін, бірақ оны нақты қарым-қатынас жағдайында қолдана алмаса, оның функционалдық сауаттылығы қалыптаспаған болып саналады.
Сондықтан қазіргі педагогикада оқу үдерісі тек ақпарат беруге емес, әрекет арқылы үйретуге бағытталып отыр. Бұл тұжырым «оқу әрекеті – өмірлік әрекетке дайындық» қағидасына негізделеді.

Функционалдық сауаттылықтың халықаралық бағалау жүйесіндегі көрінісі

Халықаралық деңгейде функционалдық сауаттылық PISA, PIRLS, TIMSS сияқты зерттеулер арқылы бағаланады. Бұл зерттеулерде оқушылардың білімді өмірде пайдалану дағдылары, мәтінді түсінуі, ақпаратты талдау және шешім қабылдау қабілеттері басты назарда болады.
PISA (Programme for International Student Assessment) бағдарламасы оқушылардың оқу, математикалық және жаратылыстану сауаттылықтарын өмірлік контексте бағалайды. Нәтижесінде елдің білім беру жүйесіндегі оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейі мен оның қоғамдағы бейімделу мүмкіндігі анықталады.

Қазақстанда да соңғы он жылда функционалдық сауаттылық ұғымы білім саясатының стратегиялық бағытына айналды. 2012–2016 жылдарға арналған ұлттық бағдарлама қабылданып, әр пәнде, соның ішінде қазақ тілі сабақтарында, функционалдық сауаттылықты қалыптастыру міндеттері енгізілді.

Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылықтың ерекшелігі

Қазақ тілі пәні функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың негізгі құралы болып табылады. Өйткені тіл – қарым-қатынас пен ойлаудың басты құралы. Қазақ тілін меңгеру арқылы оқушылар өз ойын дәл, сауатты және мәдениетті жеткізуді үйренеді, сондай-ақ қоғамдағы түрлі коммуникациялық жағдаяттарда өз орнын таба алады.
Қазақ тілі сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамыту келесі бағыттар арқылы жүзеге асады:

• өмірлік мәні бар мәтіндермен жұмыс (өтініш, хабарландыру, нұсқаулық, хат және т.б.);

• проблемалық жағдаяттарды талдау және шешім қабылдау жаттығулары;

• рөлдік ойындар мен пікірталастар арқылы сөйлеу дағдысын дамыту;

• ақпаратты іздеу, өңдеу және түсіндіру дағдыларын қалыптастыру;

• цифрлық және медиа құралдарды тіл үйрету процесіне енгізу.

Мысалы, «Қоғамдық көлікте өзін дұрыс ұстау ережелері» тақырыбындағы мәтінді оқу арқылы оқушылар тек тілдік материалды ғана емес, өмірлік ережелерді де меңгереді. Бұл – функционалдық сауаттылықтың басты көрінісі.

Функционалдық сауаттылықтың педагогикалық маңызы

Функционалдық сауаттылықты дамыту педагогикалық тұрғыдан келесі нәтижелерге әкеледі:

• оқушының өзіндік ойлау, талдау және шешім қабылдау қабілеті дамиды;

• оқушы пассив қабылдаушыдан белсенді тұлғаға айналады;

• тілдік, мәдени және әлеуметтік тәжірибені біріктіре алады;

• білім беру процесі өмірмен байланысқа түседі.

Осы тұрғыдан алғанда, функционалдық сауаттылық білім беру мазмұнын жаңартудың негізі ғана емес, сонымен қатар оқытудағы нәтижеге бағытталған жаңа парадигма болып табылады.

Қорыта айтқанда, функционалдық сауаттылық — XXI ғасыр адамының басты сапалық көрсеткіші. Ол тек білім мен дағдының жиынтығы емес, адамның сол білімін өмірде қолдану, ойлау, қарым-қатынас жасау және шешім қабылдау қабілеттерін біріктіретін кешенді ұғым. Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылық оқушылардың тіл арқылы өмірлік құзыреттерін дамытуға, тұлғаның жан-жақты дамуына және қоғамда өз орнын табуына мүмкіндік береді.
Сондықтан әр қазақ тілі мұғалімі өз сабақтарында функционалдық сауаттылықты қалыптастыруды басты мақсат ретінде қарастырып, оны оқу-тәрбие процесінің өзегіне айналдыруы қажет.

1.2. Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылықтың рөлі

Қазақ тілін оқыту үдерісі білім алушының тек тілдік білімін ғана емес, оның тұлғалық, әлеуметтік және мәдени дамуын қамтамасыз ететін күрделі педагогикалық жүйе. Осы жүйенің сапалы нәтижесі – оқушының функционалдық сауаттылығының қалыптасуы. Қазақ тілі сабағының мақсаты – оқушыны ана тілін еркін меңгерген, ойын сауатты жеткізе алатын, тілдік бірліктерді өмірлік жағдаятта қолдана білетін тұлға ретінде тәрбиелеу. Бұл тұрғыда функционалдық сауаттылық оқыту мазмұнының басты өзегі болып табылады.

Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылықтың мәні

Қазақ тілін үйрету тек грамматикалық ережелерді жаттатумен немесе сөздік қорды молайтумен шектелмеуі тиіс. Оқушы тілдік материалды нақты өмірлік контексте қолдануды үйренуі қажет. Яғни ол ақпаратты түсініп қана қоймай, оны түрлі жағдайларда талдап, өз пікірін дәлелдей алуы керек. Бұл – функционалдық сауаттылықтың негізгі шарты.

Мысалы, оқушы «ресми хат жазу» тақырыбын меңгергенде тек үлгі бойынша хат толтырмай, нақты өмірлік қажеттілік туындаған жағдайда ресми стильді сақтап, мәтінді өз бетінше құрастыра білуі қажет.

Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылық – оқушының тілдік білімін тәжірибеде пайдалану, коммуникативтік жағдаятта еркін сөйлеу, мәтінді саналы түсіну және ақпаратты талдау қабілеттерін дамытатын процесс. Бұл үдеріс оқушыны өмірде кездесетін түрлі тілдік жағдаяттарға бейімдейді.

Функционалдық сауаттылық пен қазақ тілінің сабақтастығы

Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, ұлттық бірегейліктің негізі және қоғамдағы әлеуметтік-коммуникативтік қатынастың басты құралы. Сондықтан қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастыру – оқушыларды қоғам өміріне толыққанды қатысуға даярлау міндетімен тікелей байланысты.
Функционалдық тұрғыдан сауатты тұлға өз ойын жүйелі жеткізіп, түрлі стильдік жағдайларға бейімделе алады. Ол ақпаратты талдайды, салыстырады және қорытынды шығарады. Демек, қазақ тілі пәні функционалдық сауаттылықты дамыту арқылы оқушының өмірлік құзыреттілігін қалыптастырады.

Қазақ тілі сабақтарындағы функционалдық бағыт

Қазақ тілін оқытуда функционалдық бағыт келесі принциптерге сүйенеді:

– тілдік материалды өмірмен, тәжірибемен байланыстыру;

– оқушының жеке тәжірибесіне және қызығушылығына сүйену;

– оқу әрекетін қарым-қатынас арқылы ұйымдастыру;

– оқу үдерісінде тілдік бірліктердің мағынасын қолдану барысында түсіндіру;

– оқу тапсырмаларын проблемалық және шығармашылық сипатта құрастыру.

Бұл тәсілдер оқушының оқу белсенділігін арттырып, сабақта алған білімін өмірде қолдануға мүмкіндік береді. Мысалы, мәтінмен жұмыс барысында оқушы тек мазмұнын айтып бермей, мәтіннен алынған ақпаратты талдап, өз көзқарасын білдіреді немесе нақты ұсыныс жасайды.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың бағыттары

Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты дамыту бірнеше өзара байланысты бағыттар арқылы жүзеге асады:

– оқу сауаттылығы: мәтінді саналы түсіну, негізгі ойды анықтау, ақпаратты салыстыру, логикалық қорытынды жасау;

– жазу сауаттылығы: ойын сауатты, стильдік тұрғыдан дұрыс жеткізу, мәтін құрылымын сақтау;

– тыңдалым және айтылым: ақпаратты қабылдап, оған жауап қайтара алу, пікір білдіру;

– коммуникативтік дағды: тілдік нормаларды сақтай отырып, түрлі әлеуметтік рөлдерде еркін сөйлеу;

– цифрлық сауаттылық: тіл үйренуде ақпараттық технологияларды тиімді қолдану.

Бұл бағыттардың барлығы оқушының тілдік тұлғасын қалыптастыруға және өмірлік бейімделу қабілетін арттыруға ықпал етеді.

Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықтың педагогикалық рөлі

Функционалдық сауаттылық қазақ тілін оқытуда педагогикалық тұрғыдан бірнеше маңызды рөл атқарады:

– Дамытушылық рөл: оқушының ойлау, талдау, салыстыру, жинақтау қабілеттерін жетілдіреді;

– Тәрбиелік рөл: тұлғаның мәдени, этикалық және ұлттық құндылықтарға құрметін қалыптастырады;

– Коммуникативтік рөл: оқушыны қоғамдағы түрлі тілдік жағдаяттарға бейімдейді;

– Әлеуметтік рөл: тұлғаның өмірлік дағдыларын дамытып, әлеуметтік белсенділігін арттырады.

Мұғалім осы рөлдерді жүзеге асыру үшін сабақта практикалық бағыттағы әдістерді қолдануы тиіс: пікірталас, жобалық жұмыс, кейс-тапсырма, эссе жазу, проблемалық жағдаяттарды талдау, өмірлік мәтіндермен жұмыс жасау.

Функционалдық сауаттылыққа бағытталған тапсырмалар жүйесі

Қазақ тілі сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған тапсырмалар келесі түрлерде ұйымдастырылады:

– Мәтіндік тапсырмалар: ақпаратты түсініп, мазмұнын қысқаша баяндау, салыстыру, қорытынды жасау;

– Коммуникативтік тапсырмалар: рөлдік ойын, диалог, пікірталас, сұхбат құрастыру;

– Шығармашылық тапсырмалар: эссе, хат, хабарландыру, сұхбат дайындау;

– Практикалық тапсырмалар: күнделікті өмірге қатысты жағдаяттарды шешу, мысалы, өтініш жазу, сұхбат алу, бағыт сұрау, жарнама жасау.

Мұндай тапсырмалар оқушыны нақты әрекетке жетелейді, ал мұғалім оқыту процесін бақылаушы емес, бағыт беруші рөлін атқарады.

Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықтың нәтижесі

Функционалдық сауаттылықты дамыту нәтижесінде:

– оқушының тілдік және коммуникативтік құзыреттілігі артады;

– оқушы ақпаратты талдап, дәлелдеп, шешім қабылдауға үйренеді;

– тілдік әрекет өмірмен байланысады;

– оқушы өз ойын еркін, мәдениетті түрде жеткізуді меңгереді;

– оқу үдерісі тұлғаның өмірлік бейімделуіне бағытталады.

Осылайша, функционалдық сауаттылық оқушының ана тілін терең түсінуіне, оны саналы түрде қолдана алуына, яғни толыққанды тілдік тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді.

Қазақ тілін оқытудағы функционалдық сауаттылық – тілдік білім мен өмірлік тәжірибені ұштастыратын педагогикалық жүйе. Ол оқушының білімін тәжірибеге айналдырып, өмірде кездесетін түрлі коммуникациялық жағдаяттарды тиімді шешуге дағдыландырады.

Функционалдық сауаттылықты дамыту арқылы мұғалім оқушының танымдық қабілеттерін, ойлау мәдениетін, өзіндік пікірін қалыптастырады.

Демек, қазақ тілі пәні тек тіл үйретудің құралы емес, сонымен қатар тұлғаның өмірге бейімделу мектебі болып табылады.

1.3. Функционалдық сауаттылықтың халықаралық бағалау жүйелеріндегі көрінісі (PISA, PIRLS, т.б.)

Бүгінгі жаһандану дәуірінде білім беру сапасын анықтайтын басты көрсеткіштердің бірі – оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейі. Әлем елдері білім беру нәтижесін тек пәндік біліммен ғана емес, сол білімді өмірлік жағдаятта қолдана алу қабілетімен бағалауға ден қойды. Осы бағытта халықаралық зерттеу жобалары – PISA, PIRLS, TIMSS, ICILS және басқа да бағалау жүйелері – оқушылардың функционалдық сауаттылығын кешенді түрде анықтауға бағытталған.

Халықаралық зерттеу жүйелерінің маңызы

Халықаралық бағалау зерттеулерінің негізгі мақсаты – әр елдің білім беру жүйесінде қалыптасқан оқыту нәтижелерін салыстыра отырып, оқушылардың өмірлік дағдыларын бағалау. Мұндай зерттеулер елдің білім сапасы мен педагогикалық әдістерінің тиімділігін талдауға мүмкіндік береді.
Қазақстан да бұл зерттеулерге 2009 жылдан бастап белсенді қатысып келеді. Нәтижесінде, білім берудің мазмұнын жаңарту, оқу бағдарламаларын құзыреттілікке бағыттау, функционалдық сауаттылықты дамыту стратегияларын жетілдіру бағыттары айқындалды.

PISA зерттеуі және оның ерекшелігі

PISA (Programme for International Student Assessment) – Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) ұйымдастыратын әлемдік зерттеу бағдарламасы. Оның басты ерекшелігі – оқушылардың алған білімін нақты өмірлік жағдайларда қолдана алу қабілетін анықтау.
PISA зерттеуіне 15 жастағы оқушылар қатысады, себебі бұл жас кезеңі – орта білім берудің негізгі сатысын аяқтап, өмірге бейімделу үдерісі басталатын уақыт.

PISA зерттеуінде үш негізгі бағыт бағаланады:

– оқу сауаттылығы (reading literacy);

– математикалық сауаттылық (mathematical literacy);

– жаратылыстану сауаттылығы (scientific literacy).

Бұл бағалау түрлері пәндік білімге емес, құзыреттілікке және оны қолдану дағдысына негізделген. Мысалы, оқу сауаттылығы тапсырмасында оқушы мәтінді түсініп, ақпаратты іріктей білуі, логикалық қорытынды жасауы, автор позициясына баға беруі тиіс. Демек, ол оқулықтағы дайын білімді емес, мәтінді талдау және түсіну дағдыларын көрсетеді.

PISA нәтижелері елдің білім беру жүйесінің тиімділігін айқындап қана қоймай, оқыту әдістерін жетілдіру қажеттілігін де көрсетеді. Мәселен, Қазақстанның 2018 және 2022 жылғы нәтижелері бойынша оқушылардың оқу және жаратылыстану сауаттылығы салаларында оң динамика байқалғанымен, мәтінмен жұмыс істеу және ақпаратты талдау дағдыларын жетілдіру қажеттілігі өзекті болып қалды.

PIRLS зерттеуінің мазмұны

PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) – 4-сынып оқушыларының оқу сауаттылығын бағалайтын халықаралық зерттеу. Оны Халықаралық білім жетістіктерін бағалау қауымдастығы (IEA) жүргізеді. PIRLS зерттеуінде басты назар – оқушының мәтінді түсінуі, негізгі ойды ажырата білуі және мазмұнды интерпретациялау қабілетіне аударылады.

Бұл зерттеу бастауыш мектептегі оқыту сапасын, яғни оқу дағдысының қалыптасуын бағалайды. Өйткені бастауыштағы оқу сауаттылығы кейінгі пәндерді меңгерудің негізі болып табылады. PIRLS тапсырмаларында оқушылар көркем және ақпараттық мәтіндерді оқып, олардың мазмұнын талдайды, кейіпкерлердің іс-әрекетіне баға береді, мәтіннің құрылымын түсіндіреді.

Қазақстан оқушыларының PIRLS зерттеуіндегі нәтижелері соңғы жылдары тұрақты өсім көрсетуде. 2021 жылы Қазақстан 4-сынып оқушыларының оқу сауаттылығы бойынша 26-орынға көтерілді. Бұл көрсеткіш бастауыш буында оқуға қызығушылық пен мәтінмен жұмыс істеу дағдысының артып келе жатқанын көрсетеді.

TIMSS және басқа зерттеу жүйелері

TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) зерттеуі 4 және 8-сынып оқушыларының математика және жаратылыстану сауаттылығын бағалайды. Бұл зерттеудің нәтижелері де функционалдық сауаттылықтың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады, себебі оқушылардың логикалық ойлау және талдау қабілеті тілдік құзыреттермен тығыз байланысты.
Сондай-ақ ICILS (International Computer and Information Literacy Study) зерттеуі оқушылардың ақпараттық және цифрлық сауаттылығын бағалайды. Бұл зерттеулердің барлығы өзара байланысты және функционалдық сауаттылықтың кешенді сипатын ашады.

Халықаралық бағалау нәтижелерінің білім беру жүйесіне ықпалы

Халықаралық бағалау нәтижелері Қазақстандағы білім беру мазмұнын жаңартуға зор әсер етті. PISA мен PIRLS зерттеулерінің қорытындысы негізінде 2016 жылдан бастап жаңартылған білім мазмұны енгізілді. Бұл модельдің өзегі – құзыреттілікке, яғни функционалдық сауаттылыққа бағытталған оқыту.
Оқу бағдарламаларына өмірмен байланысты тапсырмалар, жобалық жұмыстар, проблемалық жағдаяттар және коммуникативтік дағдыларды дамыту әдістері енгізілді. Сонымен қатар бағалау жүйесінде критериалды бағалау моделі қабылданып, оқушылардың жетістігі тек білім көлемімен емес, оны қолдану шеберлігімен өлшенетін болды.

Қазақ тілі сабағында халықаралық тәжірибенің маңызы

Қазақ тілі пәні функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың тиімді алаңы болып табылады. PISA мен PIRLS тапсырмаларының форматы қазақ тілі сабақтарында кеңінен қолданылуы мүмкін.
Мысалы:

– оқу сауаттылығын дамыту үшін әртүрлі жанрдағы мәтіндерді оқыту және оларды талдау;

– ақпаратты салыстыру, себеп-салдар байланысын анықтау, пікір білдіру тапсырмалары;

– өмірлік жағдаятқа негізделген жазылым мен айтылым жаттығулары;

– графикалық және инфографикалық материалдарды түсіндіру, қорытынды жасау.

Мұндай тәсілдер арқылы оқушы тек тілдік білімді меңгеріп қана қоймай, сыни тұрғыдан ойлауға, ақпаратты өңдеуге және шешім қабылдауға үйренеді.

Функционалдық сауаттылықты бағалаудағы жаңа үрдістер

Қазіргі таңда халықаралық зерттеулер функционалдық сауаттылықты тек оқу және жазу тұрғысынан емес, кеңейтілген түсінікте – шығармашылық, цифрлық, медиа және экологиялық сауаттылықтармен байланыстыра қарастырады.
Бұл үрдіс білім беруді өмірлік құзыреттерге бағыттау қажеттілігін күшейтті. Осы бағытта Қазақстанда ұлттық мониторинг жүйесі, BБЖМ (білім сапасын бағалау мониторингі) және PISA форматындағы ішкі бағалау енгізілуде. Мұның барлығы халықаралық тәжірибені ұлттық контексте бейімдеудің нақты қадамы болып табылады.

Функционалдық сауаттылықтың халықаралық бағалау жүйелеріндегі көрінісі – білім беру сапасының нақты көрсеткіші. PISA, PIRLS, TIMSS секілді зерттеулер оқушылардың алған білімін өмірлік жағдайда қолдана алу қабілетін анықтай отырып, әр елдің білім беру жүйесіне бағыт-бағдар береді.
Қазақ тілін оқытуда бұл зерттеулердің әдістемелік негіздерін қолдану мұғалімдерге оқушылардың оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу дағдыларын функционалдық тұрғыда дамытуға мүмкіндік береді.
Осылайша, халықаралық бағалау тәжірибесін ескере отырып, қазақ тілін оқыту үдерісінде функционалдық сауаттылықты арттыру – заманауи білім берудің басты талабы әрі ұлттық білім сапасын көтерудің кепілі.

1.4. Функционалдық сауаттылықты дамытудағы тілдік және когнитивтік құзыреттердің өзара байланысы

Қазіргі білім беру жүйесінде тұлғаның функционалдық сауаттылығын дамыту білімнің түпкі нәтижесін айқындайтын басты бағытқа айналды. Бұл ұғым тек оқу мен жазу дағдысын меңгерумен шектелмейді, ол адамның ойлау, талдау, түсіну және қарым-қатынас жасау қабілеттерін де қамтиды. Сондықтан функционалдық сауаттылықты дамыту үдерісінде тілдік және когнитивтік құзыреттердің өзара байланысы ерекше маңызға ие.

Тілдік құзыреттілік және оның функционалдық маңызы

Тілдік құзыреттілік – адамның белгілі бір тілдің құрылымын, сөздік қорын, грамматикалық заңдылықтарын және стильдік ерекшеліктерін меңгеру қабілеті. Ол тек тілдік білім көлемін ғана емес, сол білімді коммуникативтік жағдайда қолдана алу іскерлігін де қамтиды.
Қазақ тілін оқытуда тілдік құзыреттілік мынадай құрамдас бөліктер арқылы қалыптасады:

– фонетикалық және орфоэпиялық дағдыларды меңгеру;

– грамматикалық құрылымдарды дұрыс пайдалану;

– сөз байлығын кеңейту және стильдік нормаларды сақтау;

– жазылым мен айтылым әрекеттерін біртұтас меңгеру.

Функционалдық сауаттылық тұрғысынан тілдік құзыреттілік оқушыға ақпаратты түсіну, оны өз сөзімен жеткізу, дәлелдеу және пікір айту мүмкіндігін береді. Мысалы, оқушы мәтінді оқып, оның негізгі идеясын анықтап, сол бойынша өз көзқарасын білдіре алса, ол тілдік әрі функционалдық тұрғыда сауатты деп есептеледі.

Когнитивтік құзыреттіліктің мазмұны

Когнитивтік құзыреттілік – адамның танымдық әрекеттерін: ойлау, есте сақтау, қиялдау, салыстыру, талдау және қорытынды жасау қабілеттерін қамтитын кешенді ұғым. Ол білімді тек қабылдаумен шектелмей, оны өңдеу, жүйелеу және жаңа жағдайға бейімдеу дағдысын қалыптастырады.
Когнитивтік құзыреттілік дамыған оқушы:

– ақпаратты түсініп, маңыздысын ажырата алады;

– деректер мен идеяларды салыстырады;

– себеп-салдарлық байланыстарды анықтайды;

– алынған білімді жаңа контексте қолданады;

– өз ойы мен шешімін негіздей алады.

Осы тұрғыдан алғанда, функционалдық сауаттылықтың негізі – тілдік білім мен когнитивтік ойлаудың өзара бірлігінде жатыр. Тіл ойды білдірудің құралы болса, когнитивтік қабілет сол ойды қалыптастыратын механизм болып саналады.

Тіл мен ойдың өзара байланысы

Тіл мен ойлау – біртұтас психолингвистикалық жүйе. Қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, М. Балақаев еңбектерінде тілдің тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ойды жеткізу мен қалыптастырудың тетігі екені ерекше атап өтіледі

Функционалдық сауаттылықты дамыту барысында тіл мен ойлаудың бұл байланысы шешуші рөл атқарады. Тіл арқылы адам өз ойын жүйелейді, қорытынды жасайды, пікір білдіреді және әлеуметтік қатынаста белсенді әрекет етеді.

Қазақ тілі сабағында тілдік және когнитивтік қабілеттердің бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі бағыттар жүзеге асырылады:
– мәтін мазмұнын талдап, негізгі және қосымша ақпаратты анықтау;
– сұрақ қою, дәлелдеу, мысал келтіру арқылы сыни ойлау қабілетін дамыту;
– сөз мағынасын логикалық байланыс арқылы түсіндіру;
– сөйлеу барысында ойды нақты, қисынды және мәдени тұрғыда жеткізуге үйрету.

Функционалдық сауаттылықты дамытудағы тілдік және когнитивтік әрекеттердің өзара байланысы

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда тілдік және когнитивтік құзыреттердің өзара әрекеттестігі мына үлгіде жүзеге асады:

Кезең	Тілдік әрекет	Когнитивтік әрекет	Нәтиже
1. Ақпаратты қабылдау	Мәтінді тыңдау, оқу	Түсіну, есте сақтау	Негізгі ойды анықтау
2. Ақпаратты өңдеу	Сөздік, грамматикалық талдау	Талдау, салыстыру	Мағыналық қорытынды шығару
3. Ақпаратты қолдану	Айтылым, жазылым әрекеті	Сыни ойлау, шешім қабылдау	Өз пікірін білдіру, аргументтеу
4. Рефлексия	Сөйлеу, пікір алмасу	Бағалау, түзету	Өзін-өзі жетілдіру

Бұл өзара әрекет жүйесі оқушының тілдік білімін танымдық қабілеттерімен ұштастырып, оқу әрекетін өмірлік тәжірибемен байланыстырады.

Қазақ тілін оқытуда тілдік және когнитивтік құзыреттерді біріктіру жолдары

Қазақ тілі пәнінде бұл екі құзыреттілікті бір мезгілде дамыту үшін мұғалім келесі әдістемелік тәсілдерді қолдана алады:

– Проблемалық оқыту: Оқушыларға нақты өмірден алынған жағдаят ұсынылады, олар оны талдап, шешімін табу үшін тілдік құралдарды қолданады. Бұл әдіс когнитивтік ойлауды және аргументті сөйлеуді дамытады.

– Жобалық жұмыс: Оқушылар зерттеу тақырыбы бойынша мәлімет жинап, оны мәтін түрінде рәсімдейді және сынып алдында қорғайды. Мұнда ақпаратты талдау (когнитивтік) және ойын жеткізу (тілдік) қабілеттері қатар дамиды.

– Дебат және пікірталас әдісі: Оқушылар өз көзқарасын қорғап, қарсы пікірді талдайды, дәлел мен мысал келтіреді. Бұл әдіс функционалдық сауаттылықтың басты элементтерін – логикалық ойлау мен коммуникативтік мәдениетті жетілдіреді.

– Интеграцияланған тапсырмалар: Мысалы, “Экологиялық мәдениет” тақырыбында оқушылар ақпараттық мәтінді оқиды (оқу дағдысы), қорытынды шығарады (когнитивтік дағды), шешім ұсынады (тілдік дағды).

Осы тәсілдер арқылы оқушы тек тілдік нормаларды ғана емес, ойлау және талдау жүйесін меңгереді.

Тілдік және когнитивтік құзыреттердің өзара байланысын дамытудың нәтижесі

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда тіл мен ойлау қабілеттерінің үйлесімді дамуы мына нәтижелерге жеткізеді:

– оқушының тілдік бірліктерді орынды қолдануы;

– мәтінді түсіну, талдау және интерпретациялау қабілетінің артуы;

– өз көзқарасын логикалық тұрғыдан жеткізе білу;

– ақпаратпен жұмыс істеу және шешім қабылдау дағдыларының жетілуі;

– мәдени және әлеуметтік коммуникацияда белсенділік таныту.

Мұндай оқушылар тек білімді тұтынушы емес, білімді өндіруші тұлғаға айналады.

Қорыта келгенде, функционалдық сауаттылықты дамытудағы тілдік және когнитивтік құзыреттердің байланысы – оқушы тұлғасының жан-жақты дамуының негізі. Тілдік құзырет – ойды жеткізу құралы, ал когнитивтік құзырет – сол ойды қалыптастыру және талдау тетігі.
Қазақ тілін оқытуда бұл екі бағыттың үйлесімді дамуы оқушының оқу, жазу, тыңдау және сөйлеу дағдыларын жетілдіріп қана қоймай, оны сыни тұрғыдан ойлайтын, ақпаратты талдайтын және өмірде тиімді әрекет ететін тұлға ретінде қалыптастырады.

Сондықтан мұғалімнің басты міндеті – тілдік білім мен ойлау мәдениетін біріктіре отырып, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға бағытталған сабақ моделін құра білу. Бұл – қазіргі заман талабына сай нәтижелі білім берудің негізі.

II бөлім. Қазақ тілін оқытудағы ғылыми-әдістемелік негіздер

2.1. Қазақ тілін оқытудың құзыреттілікке негізделген парадигмасы

Қазіргі қоғамның әлеуметтік-экономикалық, мәдени және технологиялық дамуы білім беру жүйесінің мазмұнын түбегейлі жаңартуды талап етеді. ХХІ ғасырдың табысты тұлғасы – өз білімін өмірде қолдана білетін, ақпаратты талдап, тиімді шешім қабылдай алатын, көптілді және мәдениетаралық коммуникацияға қабілетті азамат. Осы тұрғыда білім беру парадигмасы дәстүрлі «білім беру» ұғымынан құзыреттілікке бағытталған оқыту ұстанымына ауысты. Бұл өзгеріс қазақ тілін оқыту әдістемесінде де түбегейлі жаңаруды қажет етті.

Құзыреттілікке негізделген парадигманың мәні

Құзыреттілікке бағытталған парадигма – оқушылардың тек теориялық білімін емес, сол білімді өмірлік және кәсіби контексте тиімді қолдана алу қабілетін қалыптастыруға бағытталған білім беру моделі. Бұл тұжырымдамада басты назар мұғалімнің түсіндіруінен оқушының әрекет арқылы үйренуіне ауысады.

Құзыреттілік ұғымы латынның competere – “жарамды болу”, “білу”, “жете түсіну” деген мағынаны білдіреді. Педагогикада құзыреттілік – оқушының алған білімін, дағдысын, тәжірибесін және тұлғалық қасиеттерін өмірлік жағдайларда қолдану қабілеті. Яғни білім – мақсат емес, құрал, ал нәтижесі – оны тиімді пайдалана алу.

Қазақ тілін оқытудағы құзыреттілікке негізделген парадигма оқушының тілдік білімін өмірмен байланыстыра отырып, оны коммуникативтік, мәдени және тұлғалық дамудың тірегіне айналдыруды көздейді.

Қазақ тілін оқытудағы құзыреттіліктің түрлері

Қазақ тілін оқыту үдерісінде қалыптасатын негізгі құзыреттер:

1. Тілдік құзырет – тіл жүйесін (фонетика, лексика, грамматика) меңгеру және оны дұрыс қолдану.

2. Коммуникативтік құзырет – өз ойын ауызша және жазбаша түрде еркін жеткізу, пікірталас пен диалог жүргізу, мәдени нормаға сай сөйлей білу.

3. Әлеуметтік құзырет – қоғамда қабылданған этикалық, мәдени және тілдік нормаларды сақтау, қарым-қатынас мәдениетін меңгеру.

4. Ақпараттық құзырет – ақпаратты іздеу, талдау, іріктеу және оны мақсатқа сай пайдалану.

5. Мәдени-тілдік құзырет – қазақ тілінің ұлттық құндылықтармен байланысын түсіну, мақал-мәтелдер мен көркем мәтіндер арқылы мәдени ой-өрісті кеңейту.

6. Өзін-өзі дамыту құзыреті – өз оқуын ұйымдастыру, нәтижеге бағытталу, рефлексия жүргізу және тіл үйрену стратегияларын жетілдіру.

Бұл құзыреттер бір-бірімен тығыз байланыста дамиды және оқушының функционалдық сауаттылығын қамтамасыз етеді.

Құзыреттілікке негізделген оқытудың ерекшеліктері

Қазақ тілін құзыреттілікке негіздеп оқытудың басты ерекшелігі – тіл үйретуді өмірлік тәжірибемен ұштастыру. Яғни оқу үдерісінде оқушының белсенді қатысуы, өз ойын еркін білдіруі және әртүрлі жағдаяттарда тілдік құралдарды мақсатты қолдануы қамтамасыз етіледі.

Бұл парадигма бойынша оқыту:

– нәтижеге бағытталады – басты мақсат – білім емес, оны қолдану қабілеті;

– әрекетке негізделеді – оқушы оқу процесінің белсенді субъектісіне айналады;

– жеке тұлғаға бағытталады – әр оқушының қабілеті мен қызығушылығын ескереді;

– рефлексия мен өзін-өзі бағалау дағдыларын дамытады;

– пәнаралық және өмірлік байланыс орнатады.

Мысалы, оқушы қазақ тілінен “Қоршаған орта” тақырыбын оқи отырып, экологиялық мәселеге қатысты өз пікірін жазады, сыныпта талқылайды, ақпарат жинайды және шешім ұсынады. Бұл тапсырма тілдік, ақпараттық, әлеуметтік және коммуникативтік құзыреттерді бір уақытта дамытады.

Құзыреттілікке бағытталған сабақтың құрылымы

Қазақ тілін оқытудағы құзыреттілікке негізделген сабақ дәстүрлі құрылымнан өзгеше. Ол оқушының белсенді әрекетіне негізделген төрт кезеңнен тұрады:

1. Мотивациялық кезең – оқушылардың қызығушылығын арттыру, өмірлік жағдаят тудыру, сабақ мақсатын бірлесіп анықтау.

2. Зерттеу және әрекет кезеңі – ақпаратты іздеу, талдау, салыстыру, болжам жасау, мәтінмен жұмыс.

3. Коммуникативтік кезең – пікір алмасу, топтық жұмыс, пікірталас, шығармашылық тапсырмалар орындау.

4. Рефлексия кезеңі – өз әрекетіне баға беру, қорытынды жасау, нәтижені талдау.

Осы құрылым арқылы оқушы тек тыңдаушы емес, білімді бірге жасайтын әрекет субъектісіне айналады.

Қазақ тілін оқытудағы құзыреттілік тәсілдің артықшылықтары

Құзыреттілікке бағытталған оқыту қазақ тілі сабағының мазмұнын өмірмен байланыстырады және оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттырады. Оның негізгі артықшылықтары:

– оқу процесін әрекетке бағыттау арқылы оқушылардың белсенділігін арттырады;

– тілдік білімді коммуникативтік жағдайларда қолдануға мүмкіндік береді;

– оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау, шығармашылық қабілет және өзіндік пікір білдіру дағдыларын дамытады;

– дифференциация мен инклюзия қағидаттарына негізделіп, әр оқушының мүмкіндігін ескереді;

– цифрлық және медиа сауаттылықты дамыта отырып, ақпараттық қоғам талабына бейімдейді.

Қазақ тілі сабақтарында осындай тәсілдерді қолдану оқушылардың өз ойын дәлелмен жеткізуіне, пікірталас жүргізуіне, мәтінді түсініп және талдап, өмірмен байланыстыруына мүмкіндік береді.

Құзыреттілікке негізделген білім мазмұны және бағалау

Құзыреттілікке бағытталған білім мазмұны оқу мақсаттарының иерархиялық жүйесіне сүйенеді. Әр мақсат білімнің игерілу деңгейін көрсетеді:

– білу және түсіну;

– қолдану;

– талдау;

– синтездеу;

– бағалау және рефлексия.

Бағалау жүйесі де өзгеріп, критериалды бағалау моделі енгізілді. Бұл тәсіл оқушылардың жетістіктерін нақты, әділ және дамытушы сипатта бағалауға мүмкіндік береді. Оқушы нәтижесі тек тестпен емес, портфолио, жоба, эссе, дебат және өмірлік тапсырмалар арқылы анықталады.

Құзыреттілік тәсіл және функционалдық сауаттылық байланысы

Функционалдық сауаттылық құзыреттілік тәсілдің практикалық нәтижесі болып табылады. Егер құзыреттілік – білімді қолдану қабілеті болса, функционалдық сауаттылық – сол қабілеттің нақты өмірде жүзеге асуы.

Мысалы, оқушы “өтініш хат” жазуды үйренсе (құзыреттілік), оны нақты өмірде жұмысқа қабылдану немесе қоғамдық шараларға қатысу кезінде қолданса (функционалдық сауаттылық) – білім нәтижесі шынайы мәнге ие болады.

Сондықтан қазақ тілін оқытуда құзыреттілік тәсіл мен функционалдық сауаттылық бірін-бірі толықтыратын тұтас жүйе ретінде қарастырылады.

Қазақ тілін оқытудың құзыреттілікке негізделген парадигмасы – білім беру мазмұнын жаңартудың негізгі өзегі. Бұл модель оқушылардың жеке тұлғалық дамуына, тілдік және коммуникативтік қабілеттерін өмірлік тәжірибемен ұштастыруға бағытталған.

Құзыреттілік тәсілдің басты мақсаты – білім алушыны өмірге бейімдеу, өз пікірін еркін білдіре алатын, жауапкершілігі жоғары, мәдениетті және бәсекеге қабілетті азамат қалыптастыру.

Сондықтан қазақ тілі мұғалімі тек тіл ережесін үйретуші емес, оқушының ойлау мәдениетін, тілдік белсенділігін және өмірлік құзыреттілігін дамытушы тұлға болуы тиіс.

Осы бағыттағы әдістемелік ізденістер мен инновациялық тәжірибелер функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың ең тиімді жолы болып табылады.

2.2. Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың әдіснамалық қағидаттары

Білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі – оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру. Бұл үдеріс тек пәндік білім берумен шектелмей, тұлғаның ойлау, талдау, қарым-қатынас жасау, ақпаратты өңдеу және оны өмірлік жағдаятта қолдану қабілетін дамытуға бағытталады. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру белгілі бір әдіснамалық қағидаттарға сүйенеді. Осы қағидаттар оқыту үдерісін жүйелеудің, мазмұн мен әдістің өзара үйлесімін сақтаудың және педагогикалық нәтижеге қол жеткізудің негізгі негізі болып табылады.

1. Жүйелілік және тұтастық қағидаты

Функционалдық сауаттылықты дамыту үздіксіз, өзара байланысқан оқу әрекеттері жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Яғни оқушының тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым дағдылары бір-бірінен бөлек емес, біртұтас тілдік әрекет жүйесі ретінде қарастырылады.
Мысалы, мәтінді оқу барысында оқушы ақпаратты түсініп (оқылым), оны ауызша жеткізеді (айтылым), пікір жазады (жазылым), басқаларды тыңдап, салыстырады (тыңдалым). Мұндай сабақ құрылымы оқушылардың тілдік әрекетін тұтастай қамтып, функционалдық қабілетін кешенді дамытады.

Жүйелілік қағидаты сонымен қатар оқу материалының тақырыптық және логикалық бірізділігін сақтауды талап етеді. Мысалы, бастауышта қарапайым мәтінмен жұмыс істеуден басталып, орта буында ақпаратты талдау және сыни тұрғыда бағалау деңгейіне көтерілуі тиіс.

2. Құзыреттілік пен әрекеттестік қағидаты

Бұл қағидаттың мәні – оқушының білімді дайын күйде қабылдаушы емес, іс-әрекет арқылы меңгеруші тұлға ретінде қарастырылуы. Оқушы сабақ барысында білімді өздігінен табуға, қолдануға және бағалауға үйренуі керек.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудағы әрбір тапсырма оқушыны нақты әрекетке итермелеуі қажет: сұрақ қою, ақпарат іздеу, талдау, салыстыру, шешім қабылдау, пікір білдіру.

Мысалы, қазақ тілі сабағында “Жарнама мәтінін құрастыру” тақырыбы берілсе, оқушы өз бетінше мақсатты аудиторияны анықтап, мәтін мазмұнын құрастырады, визуалды элементтерді таңдайды. Бұл тапсырма тілдік, коммуникативтік және когнитивтік құзыреттерді бір уақытта дамытады.

3. Тұлғалық-бағдарлы қағидат

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда басты назар оқушының жеке тұлғалық ерекшелігіне, қызығушылығына және қажеттілігіне аударылады.

Тұлғалық бағыттылық қағидаты бойынша мұғалім әр оқушыны жеке тұлға ретінде қабылдап, оның өмірлік тәжірибесіне, ойлау ерекшелігіне және шығармашылық әлеуетіне сүйенеді.

Мысалы, жазылым тапсырмасында оқушыларға бір тақырып беріліп, әрқайсысы өз тәжірибесіне сай мазмұн жасайды. Біреуі эссе түрінде, енді бірі хат, үшіншісі пікір жазуы мүмкін. Бұл оқушылардың өзіндік ойлауын дамытады және оқу процесіне эмоционалды қатысуын күшейтеді.

4. Коммуникативтік бағыт қағидаты

Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықтың өзегі – қарым-қатынас. Сондықтан коммуникативтік қағидат барлық оқу әрекетінің негізін құрайды.

Оқушылар тіл арқылы бір-бірімен пікір алмасып, өз ойын жеткізуді, тыңдауды және түсінуді үйренеді. Сабақта сұхбат, пікірталас, рөлдік ойын, пікір қорғау, эссе жазу сияқты әрекеттер жиі қолданылуы тиіс.
Мысалы, “Қалалық көліктегі мәдениет” тақырыбында топтар өз пікірін ұсынады, диалог құрастырады, шешім шығарады. Бұл тәсіл оқушылардың ауызекі сөйлеу дағдысын жетілдіріп қана қоймай, әлеуметтік-мәдени сауаттылығын арттырады.

5. Мәдениетаралық және құндылықтық қағидат

Функционалдық сауаттылық тек тілдік немесе когнитивтік қабілет емес, ол тұлғаның мәдени және құндылықтық бағыттылығымен де байланысты. Қазақ тілін оқыту барысында ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар мазмұнның өзегінде болуы тиіс.

Мысалы, мәтіндер мен тапсырмаларда қазақ халқының дәстүрі, салт-санасы, этикалық нормалары көрініс табуы қажет. Бұл оқушылардың мәдени сәйкестігін сақтай отырып, өзге мәдениеттерге құрметпен қарауын қамтамасыз етеді.
Қазіргі көпмәдениетті ортада бұл қағидат оқушылардың толеранттылық, ашықтық және өз ұлтына мақтаныш сезімін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

6. Интеграция және пәнаралық байланыс қағидаты

Функционалдық сауаттылықты дамыту тек қазақ тілі пәні аясында емес, басқа пәндермен байланыста жүзеге асырылуы қажет. Пәнаралық интеграция – оқушының білімін әртүрлі контексте қолдануға, пән аралық логикалық байланыс орнатуға мүмкіндік береді.

Мысалы, қазақ тілі сабағында экология, тарих, география тақырыптарын қамтитын мәтіндер пайдаланылады. Бұл тәсіл оқушылардың жалпы дүниетанымын кеңейтеді, тілдік және танымдық құзыреттерін ұштастырады.

7. Инновациялық және цифрлық қағидат

Қазіргі білім беру процесі ақпараттық технологиялармен тығыз байланысты. Сондықтан функционалдық сауаттылықты дамытуда цифрлық құралдарды пайдалану – заманауи әдіснаманың маңызды бағыты.
Мұғалім сабақта онлайн-платформалар (Quizizz, Wordwall, Padlet, LearningApps), интерактивті презентациялар, бейнемәтіндер, аудиожазбалар, сандық тесттерді қолдана отырып, оқушылардың қызығушылығын арттыра алады.

Цифрлық сауаттылық – функционалдық сауаттылықтың ажырамас бөлігі. Оқушы ақпаратты интернеттен іздеп, оның сенімділігін бағалауды, мәліметті өңдеуді және этикалық тұрғыда пайдалануды үйренуі тиіс.

8. Рефлексия және өзіндік бағалау қағидаты

Функционалдық сауаттылықтың маңызды аспектісі – оқушының өз оқуына жауапкершілікпен қарауы және нәтижесін бағалай білуі. Бұл дағдыны қалыптастыру үшін рефлексиялық сұрақтар мен өзіндік талдау тәсілдері қолданылады.

Мысалы, сабақ соңында “Мен бүгін не үйрендім?”, “Қай жерде қиналдым?”, “Менің келесі мақсатым қандай?” сияқты сұрақтар арқылы оқушы өз әрекетіне талдау жасайды.

Өзіндік бағалау парақтары, портфолио, кері байланыс кестелері оқушының өз даму динамикасын көруіне мүмкіндік береді. Бұл тәсіл оқу мотивациясын арттырып, дербес оқу мәдениетін қалыптастырады.

9. Бағалаудың дамытушылық қағидаты

Қазіргі білім жүйесінде бағалау – оқушыны жазалау немесе рейтинг анықтау құралы емес, керісінше, дамыту құралы болуы тиіс. Критериалды бағалау жүйесі осы қағидатқа негізделген.

Оқушының жұмысы алдын ала белгіленген өлшемдер арқылы бағаланып, оған нақты кері байланыс беріледі. Мысалы, жазылым жұмысы мазмұн, құрылым, тілдік норма және шығармашылық көзқарас өлшемдерімен бағаланады.

Бұл тәсіл оқушыға өзінің күшті және әлсіз тұстарын көруге, әрі қарай даму бағытын айқындауға мүмкіндік береді.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың әдіснамалық қағидаттары – заманауи білім берудің негізін құрайтын тұжырымдамалық бағдарлар жүйесі. Бұл қағидаттар оқушының тілдік, танымдық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ете отырып, білім беруді өмірлік бағытқа көшіреді.

Қазақ тілін оқытуда бұл қағидаттарды жүйелі қолдану арқылы мұғалім тек тіл үйретіп қана қоймай, оқушылардың өмірде өз орнын таба алатын, ойлы, жауапты және белсенді азамат болып қалыптасуына жол ашады.
Демек, функционалдық сауаттылықты қалыптастыру – әдіс емес, білім берудің жаңа философиясы, ал оның әдіснамалық қағидаттары – мұғалімнің кәсіби шеберлігінің айғағы.

2.3. Қазақ тілін оқытуда коммуникативтік, жобалық және әрекетке бағытталған тәсілдер

Қазіргі білім беру жүйесінде тілдік пәндерді оқыту тек білім беру құралы емес, оқушының тұлғалық дамуы мен өмірлік дағдыларын қалыптастырудың маңызды тетігіне айналып отыр. Қазақ тілін оқытудағы негізгі мақсат – оқушының тілдік және коммуникативтік құзыреттілігін дамыту, яғни алған білімін нақты өмірде еркін және дұрыс қолдануға мүмкіндік беру. Осы міндетті іске асыруда коммуникативтік, жобалық және әрекетке бағытталған тәсілдер ерекше мәнге ие. Бұл тәсілдер оқушыны белсенді әрекетке тартып, оның функционалдық сауаттылығын арттыруға ықпал етеді.

1. Коммуникативтік тәсілдің мазмұны мен ерекшелігі

Коммуникативтік тәсіл – оқушыны тілдік ережелерді жаттаушы емес, қарым-қатынас жасаушы тұлға ретінде қалыптастыруға бағытталған оқыту жүйесі. Оның басты мақсаты – тілдік білімді өмірлік және әлеуметтік жағдаяттарда еркін қолдануға үйрету.
Қазақ тілін коммуникативтік бағытта оқыту барысында оқушы сөйлеу, тыңдау, оқу және жазу әрекеттерін біріктіре орындайды. Мұнда басты назар тілдік нормадан гөрі қарым-қатынас тиімділігіне аударылады.

Коммуникативтік тәсілдің негізгі қағидаттары:
– Оқу үдерісі нақты өмірлік жағдайға негізделеді (мысалы, дүкенде сөйлесу, қонаққа бару, мектеп ережесі туралы айту);
– Сөйлеу әрекеті топтық, жұптық және интерактивті формада ұйымдастырылады;
– Оқушының жеке тәжірибесі мен қызығушылығы оқу материалына арқау болады;
– Қателіктер оқыту процесінің табиғи бөлігі ретінде қаралады, бастысы — ойды жеткізе білу.

Мысал: “Менің сүйікті кітабым” тақырыбында оқушылар өз пікірін айтып, сұрақ қояды, өзгелердің ойын тыңдайды. Бұл тапсырма оқушының тілдік және коммуникативтік дағдысын дамытады.

Коммуникативтік тәсілдің тиімділігі

Қазақ тілін коммуникативтік бағытта оқыту нәтижесінде оқушы:

– өз ойын анық, логикалық және мәдени тұрғыдан жеткізе алады;

– тыңдалым арқылы ақпаратты түсініп, қажетті жауап береді;

– сөйлеу әрекетінде тілдік құралдарды орынды пайдаланады;

– топта, жұпта, диалогта қарым-қатынас орнатуды үйренеді;

– тіл арқылы әлеуметтік белсенділігін арттырады.

Бұл тәсіл функционалдық сауаттылықты дамытуда ерекше орын алады, себебі тілдік білім тікелей өмірлік тәжірибемен ұштасады.

2. Жобалық тәсілдің мәні мен құрылымы

Жобалық тәсіл – оқушылардың зерттеу, ізденіс және шығармашылық әрекетке негізделген оқу формасы. Оның басты мақсаты – нақты мәселені шешу арқылы оқушының зерттеу және тілдік дағдыларын дамыту.
Жоба – бұл тек оқу тапсырмасы емес, оқушының жеке қызығушылығына, өмірлік тәжірибесіне және әлеуметтік ортаға бағытталған әрекет.

Жобалық тәсілдің негізгі кезеңдері:

1. Мәселені анықтау және мақсат қою: Мысалы, “Мектеп ауласын көгалдандырудың артықшылықтары”.

2. Ақпарат жинау: Оқушылар сұхбат алу, интернеттен іздеу, мәтіндермен жұмыс істеу арқылы деректер жинайды.

3. Талдау және жоспарлау: Мәліметті сараптап, жобаның құрылымын анықтайды.

4. Жобаны жүзеге асыру: Мақала, бейнеролик, постер, буклет немесе презентация түрінде нәтиже жасайды.

5. Қорғау және рефлексия: Оқушылар өз еңбегін таныстырып, пікір алмасады, кері байланыс алады.

Жобалық тәсіл арқылы оқушылар тек тілдік білімін ғана емес, ақпараттық, әлеуметтік және мәдени құзыреттіліктерін де дамытады.

Жобалық тәсілдің қазақ тілі сабақтарындағы қолдану үлгілері

– Тақырып: “Менің отбасымның дәстүрлері”

Мақсаты: Отбасылық құндылықтарды сипаттау, ұлттық мәдениетті насихаттау.

Нәтиже: Оқушылар отбасы туралы деректер жинап, фотоколлаж немесе бейнеролик дайындайды.

– Тақырып: “Қазақтың ұлттық тағамдары”

Мақсаты: Ұлттық ас түрлерін зерттеу және таныстыру.

Нәтиже: Оқушылар шағын зерттеу жоба жасап, таныстырылым арқылы өз жұмысын қорғайды.

Мұндай жобалар оқушылардың сөйлеу, жазу, тыңдау, зерттеу және талдау қабілеттерін кешенді түрде дамытады.

3. Әрекетке бағытталған тәсілдің мазмұны

Әрекетке бағытталған тәсіл (Action-oriented approach) – оқушыны білімнің объектісі емес, белсенді әрекет субъектісі ретінде қарастыратын заманауи әдіс. Бұл тәсіл оқушының тәжірибе арқылы үйренуін, өз әрекетінің нәтижесіне жауапкершілікпен қарауын көздейді.

Оның негізгі идеясы – “үйрену үшін әрекет ету” (learning by doing). Сабақ барысында оқушы тыңдайды, сөйлейді, талдайды, жазады, өз пікірін қорғайды, яғни тілдік құралдарды шынайы өмірлік мақсатта пайдаланады.

Мысалы:

– оқушылар “Мектеп асханасындағы тағам сапасы” тақырыбы бойынша шағын сауалнама жүргізеді;

– алынған нәтижені диаграмма түрінде көрсетеді;

– қорытынды жасап, ұсыныс жазады.

Осылайша, оқушы тілдік дағдыларды тәжірибе арқылы меңгереді, бұл — функционалдық сауаттылықтың негізгі көрсеткіші.

Әрекетке бағытталған тәсілдің артықшылықтары

– оқушының белсенді қатысуын қамтамасыз етеді;

– оқу үдерісін өмірлік жағдайлармен байланыстырады;

– ойлау, талдау, жоспарлау және шешім қабылдау дағдыларын дамытады;

– тілдік білімді шынайы коммуникация құралына айналдырады;
– топтық ынтымақтастық пен көшбасшылық қасиеттерді қалыптастырады.

Бұл тәсілдің нәтижесінде оқушы “не білемін” емес, “не істей аламын” деңгейіне көтеріледі.

4. Үш тәсілдің өзара байланысы

Коммуникативтік, жобалық және әрекетке бағытталған тәсілдер – бірін-бірі толықтыратын тұтас әдістемелік жүйе.

– Коммуникативтік тәсіл қарым-қатынас пен сөйлеу мәдениетін дамытады;

– Жобалық тәсіл зерттеу, шығармашылық және жауапкершілік қабілеттерін жетілдіреді;

– Әрекетке бағытталған тәсіл білімді нақты өмірде қолдануға үйретеді.

Мысалы, “Менің қаламның экологиялық мәселелері” тақырыбында оқушылар алдымен ақпарат жинайды (әрекет), оны талдап, жоба дайындайды (жобалық тәсіл), соңында сынып алдында таныстырып, пікірталасқа қатысады (коммуникативтік тәсіл). Осылайша, үш тәсіл интеграцияланып, оқушылардың тілдік және әлеуметтік құзыреттіліктері қатар дамиды.

5. Мұғалімнің рөлі

Бұл тәсілдерді тиімді іске асыруда мұғалімнің рөлі өзгереді. Ол енді ақпарат жеткізуші емес, бағыттаушы, кеңесші және серіктес болады. Мұғалім оқушының өз бетінше ізденуіне жағдай жасайды, проблемалық сұрақтар қояды, нәтижені бағалау мен рефлексия процесін ұйымдастырады.
Оқушылардың белсенді әрекетіне, ынтымақтастығына, шығармашылығына жағдай туғызу — мұғалімнің кәсіби шеберлігінің көрінісі.

Қазақ тілін оқытуда коммуникативтік, жобалық және әрекетке бағытталған тәсілдерді қолдану – оқушылардың тілдік және функционалдық сауаттылығын дамытудың тиімді жолы. Бұл тәсілдер оқушыны дайын ақпаратты жаттаушы емес, оны өмірде қолданушы тұлғаға айналдырады.
Коммуникативтік тәсіл – қарым-қатынасты, жобалық тәсіл – зерттеу мен шығармашылықты, әрекетке бағытталған тәсіл – практикалық дағдыны қалыптастырады.
Үш тәсілдің бірлігі арқылы қазақ тілі сабағы тұлғаның жан-жақты дамуына, өз ойын еркін жеткізуіне және қоғамда белсенді қатысушы болуына жол ашады.

2.4. Оқыту үдерісінде тілдік дағдыларды өмірлік жағдаяттармен ұштастыру жолдары

Қазіргі білім беру жүйесінің басты бағыты – оқушылардың алған білімін өмірлік тәжірибеде қолдана алуына жағдай жасау. Бұл талап функционалдық сауаттылықтың өзегін құрайды. Қазақ тілін оқытуда тілдік дағдыларды өмірлік жағдаяттармен ұштастыру – оқушылардың шынайы ортада еркін сөйлесу, жазу, тыңдау және түсіну қабілеттерін дамытуға бағытталған тиімді әдіснамалық бағыт.

Оқу процесін өмірмен байланыстыру оқушының тілге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, оның коммуникативтік, мәдени және әлеуметтік құзыреттіліктерін дамытады.

1. Өмірлік жағдаяттардың оқытудағы мәні

Өмірлік жағдаят – адамның күнделікті өмірінде кездесетін нақты жағдайлар мен әрекеттер жүйесі. Мысалы: дүкенде сауда жасау, қоғамдық көлікте сөйлесу, өтініш жазу, хабарландыру оқу, сұхбат алу, т.б.
Осындай шынайы жағдаяттарды қазақ тілі сабақтарына енгізу оқушыларға тілдік білімнің өмірдегі рөлін түсінуге көмектеседі. Олар грамматикалық ережелерді қолдануды жаттанды түрде емес, нақты қарым-қатынас контексінде меңгереді.

Мысалы:

– “Мектептегі жаңа ереже туралы хабарландыру жаз” – бұл тапсырма оқушыны ресми стильді, нақты құрылымды және этикалық норманы сақтауға үйретеді;

– “Қонаққа барғанда қалай сөйлесесің?” – бұл тапсырма мәдени-этикалық қарым-қатынас нормаларын қолдануға мүмкіндік береді.

2. Тілдік дағдыларды өмірлік жағдаяттармен байланыстырудың педагогикалық негізі

Тілдік дағдылар – оқылым, жазылым, айтылым және тыңдалым әрекеттері арқылы қалыптасады. Бұл дағдылардың өмірлік контекспен байланысы коммуникативтік оқыту теориясына, әрекетке негізделген тәсілге және құзыреттілік парадигмасына сүйенеді.

Педагогикалық тұрғыдан тілдік әрекеттерді өмірмен байланыстыру келесі бағыттар арқылы жүзеге асады:

– оқушының жеке тәжірибесін оқу материалының мазмұнымен ұштастыру;

– шынайы өмірден алынған мәтіндермен жұмыс істеу (жарнама, хат, аннотация, нұсқаулық, сұхбат);

– оқу тапсырмаларын практикалық мақсатта ұйымдастыру;

– қарым-қатынасқа жағдай туғызу және рөлдік әрекеттерді қолдану.

Бұл тәсіл білімді қолдану дағдысын дамытады, яғни оқушының ойлау, талдау және коммуникация қабілеттері кешенді түрде жетіледі.

3. Оқылым және тыңдалым дағдыларын өмірлік контексте дамыту

Оқылым – функционалдық сауаттылықтың негізгі көрсеткіші. Оқушы мәтінді түсініп, негізгі және қосымша ақпаратты ажыратып, оны өз тәжірибесіне қолдана алуы тиіс.

Сабақ барысында қолдануға болатын өмірлік бағыттағы мәтіндер:

– қоғамдық хабарландырулар, жарнамалар, нұсқаулықтар;

– ақпараттық мақалалар мен жаңалықтар;

– әлеуметтік желі жазбалары;

– өмірбаяндық немесе кәсіби сипаттағы мәтіндер.

Мысалы, “Жол жүру ережесі туралы нұсқаулықты оқып, қауіпсіздік ережесін ата” деген тапсырма оқушының мәтінді түсіну, ақпаратты іріктеу және практикалық қолдану қабілетін дамытады.

Тыңдалым дағдысын дамыту үшін аудио және бейне мәтіндер қолданылады: жаңалықтар, сұхбаттар, подкасттар, жарнамалар.
Мысалы, “Қалалық қызмет көрсету орталығы туралы бейнематериалды тыңдап, ұсыныс жаз” тапсырмасы тыңдау, жазу және талдау әрекеттерін біріктіреді.

4. Айтылым және жазылым әрекеттерін өмірмен байланыстыру

Айтылым мен жазылым тілдік тұлғаның белсенді әрекетін көрсетеді. Оларды өмірлік жағдаяттармен ұштастыру оқушының коммуникативтік дағдысын дамытады.

Айтылым бағытындағы өмірлік тапсырмалар:

– сұхбат алу немесе интервью жүргізу;

– қоғамдық тақырыптарда пікірталас ұйымдастыру (“Мектеп формасы керек пе?”, “Телефон қолдану мәдениеті”);

– экскурсия немесе жоба нәтижесін таныстыру.

Жазылым бағытындағы өмірлік тапсырмалар:

– өтініш, хабарландыру, хат, пікір жазу;

– күнделік немесе блог жүргізу;

– әлеуметтік желіде жазба құрастыру;

– шағын мақала немесе сұхбат дайындау.

Мысалы: “Мектеп асханасындағы қызмет сапасына шағым хат жаз” тапсырмасы оқушыны ресми стильді меңгеруге, нақты фактілермен дәлелдеуге және логикалық құрылымды сақтауға үйретеді.

5. Рөлдік және жағдаяттық ойындардың маңызы

Өмірлік жағдаяттарды меңгертудің тиімді әдістерінің бірі – рөлдік және жағдаяттық ойындар. Бұл тәсіл оқушыларды шынайы өмірге жақын ортада тіл қолдануға үйретеді.

Мысалы:

– “Дүкендегі сатушы мен сатып алушы” (саудаласу, сәлемдесу, алғыс айту);

– “Дәрігер мен науқас” (сұрақ қою, кеңес беру, түсіндіру);

– “Турист пен гид” (мәлімет беру, бағыт көрсету, әңгімелесу);

– “Сынып жиналысы” (пікірталас, шешім қабылдау, ұсыныс айту).

Осындай ойындар оқушының сөйлеу мәдениетін, этикалық нормаларды сақтауын және түрлі әлеуметтік рөлдерді орындау қабілетін қалыптастырады. Бұл тәсіл оқыту процесін қызықты әрі өмірге жақын етеді.

6. Цифрлық орта мен өмірлік контекст

Қазіргі қоғамда өмірлік жағдаяттардың көпшілігі цифрлық кеңістікте жүзеге асады: онлайн хат алмасу, әлеуметтік желі, интернет-форумдар, электронды өтініштер мен жаңалықтармен танысу.
Сондықтан қазақ тілі сабақтарында цифрлық коммуникация үлгілерін қолдану өте өзекті:

– электронды хат жазу ережесін үйрету;

– әлеуметтік желіде пікір қалдыру мәдениетін талдау;

– инфографика немесе постер жасау;

– онлайн пікірталас ұйымдастыру.

Мұндай тәжірибелер оқушылардың медиа және ақпараттық сауаттылығын арттырады, сонымен бірге тілдік норманы саналы сақтауға баулиды.

7. Мәдени және әлеуметтік контекстпен байланыс

Тіл – қоғамның мәдени айнасы. Сондықтан өмірлік жағдаяттарды ұйымдастыруда ұлттық және әлеуметтік контексті ескеру маңызды.

Мысалы:

– “Қазақ халқының қонақ күту дәстүрі” тақырыбында рөлдік ойын өткізу;

– “Тойдағы сөйлеу мәдениеті” тақырыбында пікірталас ұйымдастыру;

– “Қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелері” тақырыбында эссе жазу.

Бұл тапсырмалар арқылы оқушы тілдік білімді мәдениетпен байланыстыра отырып, ұлттық құндылықтарды құрметтеуге үйренеді.

8. Оқушының белсенділігін арттыру тәсілдері

Тілдік дағдыларды өмірмен ұштастырудың тиімділігі – оқушының белсенді әрекетінде. Мұғалім келесі тәсілдер арқылы белсенділікті арттыра алады:

– проблемалық сұрақтар қою (“Егер сен мектеп директоры болсаң, қандай ереже енгізер едің?”);

– өмірмен байланысты зерттеу жобалары (“Менің ауданымның экологиялық ахуалы”);

– “мысалдан шешімге” әдісі (өмірлік мәселені талдау және ұсыныс жазу);

– жұптық пікір алмасу, топтық талқылау, рөлдік пікірталастар.

Бұл әдістер оқушыны өз ойын дәлелдеуге, нақты шешім ұсынуға және шығармашылық тұрғыдан ойлауға жетелейді.

9. Бағалау және рефлексия

Өмірлік бағыттағы тапсырмаларды бағалау да нақты нәтижеге сүйенеді. Бағалау критерийлері оқушының ойды нақты жеткізуі, тілдік норманы сақтауы, өмірлік контексте қолдануы және шығармашылық көзқарасы негізінде анықталады.

Сабақ соңында оқушылар өз әрекетіне талдау жасайды:

– “Мен қандай жаңа сөздер үйрендім?”

– “Мен бүгін өз ойымды жеткізе алдым ба?”

– “Бұл тапсырма өмірде қай кезде пайдалы болуы мүмкін?”
Мұндай рефлексия оқушылардың өз жетістігін көруіне және алдағы даму бағытын айқындауына мүмкіндік береді.

Оқыту үдерісінде тілдік дағдыларды өмірлік жағдаяттармен ұштастыру – қазақ тілін оқытудың тиімді әрі заманауи бағыты. Бұл тәсіл оқушының тілдік білімін өмірлік тәжірибемен байланыстырып, функционалдық сауаттылығын қалыптастырады.

Мұндай сабақтарда оқушы өз ойын еркін жеткізеді, пікірін дәлелдейді, әлеуметтік ортада тіл арқылы тиімді әрекет етуге дағдыланады.

Қазақ тілін оқытудағы өмірлік контекст – білім мен өмір арасындағы көпір. Сол көпір арқылы оқушылар тек тіл үйреніп қана қоймай, заманауи, мәдениетті және ойлы тұлға ретінде қалыптасады.

III бөлім. Қазақ тілін оқытудағы тиімді әдістер мен технологиялар

3.1. Функционалдық сауаттылықты дамытуда мәтінмен жұмыс істеудің заманауи тәсілдері

Қазақ тілін оқытудағы басты мақсат – оқушының тілдік білімін өмірлік әрекетпен байланыстыру, яғни функционалдық сауаттылығын қалыптастыру. Бұл міндетті жүзеге асырудың ең тиімді жолдарының бірі – мәтінмен жүйелі жұмыс жүргізу. Мәтін тек тілдік материал емес, ол – ойды жеткізудің, пікірді дәлелдеудің, мәдени құндылықты танудың және өмірлік жағдаяттарды түсінудің құралы.
Мәтінмен жұмыс жасау барысында оқушы тілдің құрылымдық заңдылықтарын меңгеріп қана қоймай, оны әртүрлі әлеуметтік, мәдени және танымдық контексте қолдануға үйренеді.

1. Мәтіннің функционалдық және танымдық рөлі

Мәтін – функционалдық сауаттылықты дамытудың негізгі тетігі. Себебі ол оқушыны нақты коммуникациялық жағдайға енгізіп, тілдік және ойлау әрекетін біріктіреді.

Мәтін арқылы оқушы:

– ақпаратты қабылдап, оны түсінеді (оқылым және тыңдалым);

– ақпаратты қайта өңдеп, өз ойын білдіреді (айтылым және жазылым);

– автордың көзқарасын талдап, салыстырады (сыни ойлау);

– өмірлік мәселелерге байланысты пікір қалыптастырады.

Мәтін – оқушының тілдік және когнитивтік құзыреттерін қалыптастырудың басты құралы. Әсіресе функционалдық тұрғыдан алғанда, мәтінмен жұмыс “оқушы – мәтін – өмір” үштігі негізінде жүргізілуі тиіс.

2. Мәтінмен жұмыстың кезеңдері

Мәтінмен жұмыс тиімді болуы үшін ол үш негізгі кезеңге бөлінеді:

1) Мәтінге дейінгі кезең (дайындық кезеңі)

– Оқушылардың қызығушылығын арттыру;

– Тақырыпты болжау, сұрақ қою, сурет немесе бейне арқылы контекст қалыптастыру;

– Мәтінге қатысты болжамды талқылау.

Мысалы: Мұғалім тақырыпқа байланысты сурет көрсетіп, “Бұл оқиға қай жерде болған болуы мүмкін?”, “Сендер бұл туралы не білесіңдер?” деген сұрақтар қояды.

2) Мәтінмен жұмыс кезеңі

– Мәтінді оқу немесе тыңдау;

– Негізгі және қосымша ақпаратты анықтау;

– Тақырып, идея, кейіпкерлер іс-әрекетін талдау;

– Сұрақтарға жауап беру, кесте толтыру, ақпаратты жүйелеу.

3) Мәтіннен кейінгі кезең (рефлексия және қолдану)

– Мәтін мазмұнын өмірмен байланыстыру;

– Өз ойын білдіру, эссе жазу, пікірталас өткізу;

– Мәтінге негізделген шығармашылық тапсырма орындау.

Бұл үш кезең мәтінмен жұмыс процесін жүйелі ұйымдастыруға және әр оқушының тілдік белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді.

3. Заманауи тәсілдер мен технологиялар

Қазақ тілін оқытуда мәтінмен жұмыс жүргізудің заманауи әдістері мен технологиялары оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудың басты құралы болып отыр. Олардың ең тиімді түрлері төмендегідей:

1. “INSERT” стратегиясы (Interactive Notation System for Effective Reading and Thinking)

Бұл әдіс мәтінді сыни тұрғыдан оқуға бағытталған. Оқушы мәтінді оқи отырып, белгілер қояды:

– “+” – мен мұны білемін;

– “–” – мен бұған келіспеймін;

– “?” – түсінбедім, сұрақ тудырды;

– “!” – бұл жаңа, қызықты ақпарат.

Осылайша, оқушы тек оқып қана қоймай, ойлану, салыстыру және талдау әрекеттерін орындайды.

2. “Кубизм әдісі”

Мәтін мазмұнын әр түрлі қырынан талдау тәсілі. Алты сұрақтың әрқайсысы белгілі бір бағытты қамтиды: сипатта, салыстыр, байланыстыр, талқыла, қолдан, қорыт. Бұл әдіс оқушылардың аналитикалық және шығармашылық ойлауын дамытады.

3. “Fishbone” (Балық қаңқасы) әдісі

Мәтіндегі мәселенің себеп-салдарын анықтауға бағытталған. Оқушылар мәселені ортасына жазады, “қабырғаларына” себептер мен салдарларды, “құйрығына” қорытындыны енгізеді. Мысалы, экологиялық тақырыптағы мәтінді талдауда “Қоршаған ортаның ластануы” – орталық проблема, оның себептері мен салдары талданады.

4. “Кейс-тапсырма” әдісі

Мәтін нақты өмірлік мәселені сипаттайды, ал оқушылар сол мәселені шешудің жолдарын ұсынады. Мысалы: “Мектептегі экологиялық мәдениетті арттыру жолдары” мәтінін оқып, оқушылар практикалық шешімдер ұсынады. Бұл тәсіл ойлау, талдау және шешім қабылдау қабілеттерін дамытады.

5. Цифрлық оқу құралдары мен онлайн-технологиялар

Мәтінмен жұмыста Google Classroom, Padlet, LearningApps, Quizizz, Kahoot сияқты платформаларды пайдалану оқушылардың қызығушылығын арттырады. Мұндай құралдар интерактивті тапсырмалар құрастыруға мүмкіндік береді: мәтін бойынша тест, сәйкестендіру, бос орынды толтыру, сұраққа жауап жазу. Сонымен қатар бейнемәтін, подкаст, инфографика түріндегі материалдар арқылы оқушылардың тыңдалым және көрнекілік арқылы түсіну қабілеті артады.

4. Мәтін арқылы функционалдық сауаттылықты қалыптастыру бағыттары

Мәтінмен жұмыс тек тілдік материалды меңгерту емес, функционалдық дағдыларды қалыптастырудың тиімді құралы. Бұл бағыттар төмендегідей жүйеленеді:

1. Талдау және түсіну: мәтін мазмұнын анықтау, автордың көзқарасын айқындау;

2. Ақпаратты өңдеу: деректерді салыстыру, жүйелеу, диаграмма немесе кестеге түсіру;

3. Коммуникативтік қолдану: мәтін мазмұны негізінде пікірталас, сұхбат, диалог құру;

4. Шығармашылық интерпретация: мәтін бойынша эссе, хат, сценарий, бейнежоба жасау;

5. Өмірлік байланыс: мәтіндегі идеяны өмірмен ұштастыру, жеке көзқарас білдіру.

Мысалы, “Қоғамдағы сыпайылық мәдениеті” мәтінін оқығаннан кейін оқушылар:

– негізгі ойды анықтайды;

– мысал келтіреді;

– өз өмірінен ұқсас жағдай айтады;

– шешім ұсынады;

– қысқаша пікір жазады.

Бұл жұмыс түрлері функционалдық сауаттылықтың барлық қырларын – танымдық, коммуникативтік және әлеуметтік бағыттарын қамтиды.

5. Мәтінмен жұмыс жасауда мұғалімнің рөлі

Мұғалім мәтінмен жұмысты ұйымдастырушы, бағыттаушы және кеңесші рөлін атқарады. Ол тек оқу тапсырмасын беріп қана қоймай, оқушының сыни тұрғыдан ойлауына, салыстыруына және өз пікірін қорғауына мүмкіндік жасауы керек.
Мұғалімнің міндеті – мәтінді оқушылардың жас ерекшелігіне, қызығушылығына және өмірлік тәжірибесіне сай таңдау. Сонымен қатар:

– мәтінге дейінгі мотивацияны тудыру;

– әр оқушыны белсенді әрекетке тарту;

– кері байланыс пен рефлексия жүргізу;

– оқушының ойлау және сөйлеу мәдениетін дамыту.

6. Бағалау және нәтижелілік

Мәтінмен жұмыс нәтижесі тек дұрыс жауаппен өлшенбейді. Мұғалім бағалау кезінде келесі өлшемдерді ескеруі қажет:

– мәтінді түсіну деңгейі (негізгі және қосымша ақпаратты анықтау);

– логикалық және дәлелді ой айту қабілеті;

– тілдік норма мен стильді сақтау;

– шығармашылық интерпретация;

– өмірлік байланысты орната білу.

Мұндай кешенді бағалау оқушылардың функционалдық сауаттылығын анықтауға мүмкіндік береді.

Мәтінмен жұмыс істеудің заманауи тәсілдері қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың негізгі құралы болып табылады. Мәтін арқылы оқушы тек тіл үйреніп қана қоймай, өмірлік жағдаяттарды түсінуге, ақпаратпен жұмыс істеуге, сыни және шығармашылық тұрғыда ойлауға үйренеді.

Сондықтан мәтінмен жұмыс жүргізу үдерісі қазіргі педагогикада “тіл – ой – өмір” үштігіне негізделуі тиіс. Бұл үштік оқушыны тек білім алушы емес, өз ойын жеткізе алатын, ақпаратты талдайтын және қоғамда белсенді әрекет ететін тұлға деңгейіне көтереді.

3.2. Тілдік тапсырмаларды саралап және деңгейлеп беру әдістері

Қазіргі білім беру үдерісінде оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, білім мазмұнын ұйымдастыру – мұғалімнің кәсіби шеберлігін айқындайтын басты көрсеткіш. Себебі әр оқушының қабілеті, ойлау қарқыны, тілдік қоры мен қызығушылық деңгейі әртүрлі. Осыған байланысты оқыту процесінде саралап және деңгейлеп беру әдістерін қолдану – функционалдық сауаттылықты дамытудың тиімді жолдарының бірі. Бұл тәсілдер оқушылардың білімді өз мүмкіндігіне сай меңгеруіне, табысты нәтижеге жетуіне және өз қабілетін бағалай алуына мүмкіндік береді.

1. Саралап және деңгейлеп оқытудың мәні мен мақсаты

Саралап оқыту (дифференциация) – оқушылардың жеке ерекшеліктеріне, оқу қарқынына және қабілетіне қарай білім беру мазмұнын, әдісін және тапсырмаларын бейімдеу үдерісі.

Деңгейлеп оқыту – оқу мақсаттарына жету үшін тапсырмаларды күрделілік дәрежесіне қарай сатылы ұйымдастыру.

Бұл тәсілдердің басты мақсаты – әр оқушының өз әлеуетіне сай даму траекториясын қалыптастыру, оқу үдерісін тең мүмкіндік пен әділ бағалау қағидаттарына негіздеу.

Осы екі әдіс өзара тығыз байланысты: саралау – оқушының қажеттілігін ескерсе, деңгейлеу – сол қажеттілікке сәйкес мақсат пен тапсырманы нақтылайды.

2. Саралап оқытудың түрлері

Саралап оқыту бірнеше бағытта жүзеге асады:

1. Мазмұн бойынша саралау:

– Барлық оқушыларға бір тақырып беріледі, бірақ оқу материалының көлемі, күрделілігі немесе қосымша деректер әртүрлі болады.
Мысалы: “Менің сүйікті мезгілім” тақырыбында әлсіз оқушы қысқа мәтін жазады, ал жоғары деңгейдегі оқушы сипаттау мен дәлелдеуді қамтитын толық эссе жазады.

2. Тапсырма түрі бойынша саралау:

– Оқушыларға бір мақсаттағы тапсырманың түрлі формалары ұсынылады: тест, сұхбат, постер, мәтін құрастыру, рөлдік ойын.
Мысалы: “Қазақ халқының қонақжайлылығы” тақырыбы бойынша бір топ мәтін жазады, екінші топ диалог құрастырады, үшінші топ көрініс қояды.

3. Қолдау деңгейі бойынша саралау:

– Мұғалім кейбір оқушыларға бағыттаушы сұрақтар, үлгі немесе кілт сөздер береді, ал қабілетті оқушылар тапсырманы дербес орындайды.
Мысалы: “Дос туралы әңгіме жаз” тапсырмасында бір топқа дайын тірек сөздер ұсынылады, екіншісіне тек тақырып беріледі.

4. Нәтиже бойынша саралау:

– Барлық оқушылар бір тапсырманы орындайды, бірақ нәтижесі әртүрлі формада бағаланады. Бірі ауызша жауап береді, бірі жазбаша, бірі постер қорғайды.

3. Деңгейлеп оқытудың құрылымы

Деңгейлеп оқыту әдісі оқушылардың тілдік білім мен дағдыны біртіндеп меңгеруін қамтамасыз етеді. Әдетте тапсырмалар төрт деңгейге бөлінеді:

1. Репродуктивтік деңгей (A деңгейі)

– Оқушы дайын үлгімен жұмыс істейді, негізгі ережені қолданады.

Мысалы: сөйлемнен етістікті табу, сөз тіркесін құрау, дайын мәтіннен ақпаратты табу.

2. Алгоритмдік деңгей (B деңгейі)

– Оқушы белгілі алгоритм бойынша әрекет етеді, бұрынғы білімін жаңа жағдаятта қолданады.

Мысалы: “Бос орынды толтыр” немесе “сөйлемді толықтыр” тапсырмалары.

3. Эвристикалық деңгей (C деңгейі)

– Оқушы өз бетінше ізденіп, салыстырып, талдайды.

Мысалы: “Қазақтың ұлттық тағамдары” мәтіні бойынша артық ақпаратты анықтау, өз ойымен толықтыру.

4. Шығармашылық деңгей (D деңгейі)

– Оқушы өз тәжірибесіне сүйеніп, жаңа мазмұн жасайды.

Мысалы: “Менің туған өлкем” тақырыбында бейнежоба немесе эссе дайындау.

Деңгейлік тәсілдің тиімділігі – әр оқушы өз деңгейінен бастай отырып, жоғары нәтижеге көтеріле алады.

4. Тілдік тапсырмаларды саралап және деңгейлеп құрастырудың мысалдары

Сабақ кезеңі	Тақырып	Тапсырма түрі	Саралау / Деңгейлеу тәсілі
Оқылым	“Мектеп өмірі”	Қысқа мәтінді оқу	A – негізгі ойды табу; B – сұрақтарға жауап; C – автор көзқарасын анықтау; D – мәтінге өз пікірін жазу
Айтылым	“Менің арманым”	Диалог немесе монолог құру	Бір топ тірек сөздермен сөйлейді, екінші топ толық аргументпен пікір білдіреді
Жазылым	“Қазақтың салт-дәстүрі”	Мәтін жазу	A – тірек сөздер арқылы; B – жоспар бойынша; C – өз мысалымен толықтыру; D – салыстырмалы эссе жазу
Тыңдалым	“Қоғамдық көліктегі мәдениет”	Аудиомәтінді тыңдау	A – негізгі ақпаратты табу; B – сұраққа жауап беру; C – автордың мақсатын анықтау; D – өз шешімін ұсыну

Мұндай үлгілер оқушылардың түрлі деңгейін қамтып, олардың тілдік және функционалдық қабілеттерін жетілдіруге ықпал етеді.

5. Саралап және деңгейлеп оқытудың функционалдық мәні

Саралау мен деңгейлеу әдістері оқушылардың функционалдық сауаттылығын бірнеше бағытта дамытады:

– Танымдық бағыт: оқушы өз оқу әрекетін жоспарлап, нәтижесін бағалауды үйренеді;

– Коммуникативтік бағыт: өз деңгейінде сөйлеу, жазу, тыңдау арқылы тілдік дағдысын жетілдіреді;

– Әлеуметтік бағыт: топта жұмыс істеп, пікір алмасу арқылы қарым-қатынас мәдениетін дамытады;

– Мотивациялық бағыт: өз қабілетіне сай табысты нәтижеге жету арқылы сенімділік артады.

Мұндай тәсіл оқушының “мен орындай аламын” деген ішкі мотивациясын қалыптастырып, оқу процесін жағымды ортаға айналдырады.

6. Мұғалімнің рөлі

Мұғалім саралап және деңгейлеп оқытуда келесі міндеттерді атқарады:

– оқу мақсаттарын нақтылау және оны оқушы мүмкіндігімен сәйкестендіру;

– тапсырмаларды күрделілік деңгейіне қарай дайындау;

– бағалау өлшемдерін әділ әрі икемді етіп ұйымдастыру;

– әр оқушыға жеке қолдау мен кері байланыс көрсету.

Мысалы, сабақ соңында мұғалім келесі кері байланыс түрлерін қолдана алады:

– “Бүгін мен үшін оңай болған тапсырма…”

– “Маған қиындық туғызған бөлік…”

– “Мен келесі жолы жақсартамын…”

Бұл тәсіл рефлексия мәдениетін қалыптастырып, оқушыны өз оқуына жауапкершілікпен қарауға баулиды.

7. Саралап және деңгейлеп оқытудағы бағалау тәсілдері

Бағалау үдерісі оқушының жеке жетістігін көрсетуге бағытталуы тиіс.

Тиімді әдістер:

– Критериалды бағалау: әр тапсырма нақты критерийлер арқылы бағаланады (мазмұн, құрылым, дәлдік, шығармашылық көзқарас);

– Формативті бағалау: сабақ барысында ауызша және жазбаша кері байланыс беріледі;

– Өзін-өзі бағалау және өзара бағалау: оқушылар бір-бірінің жұмысын бағалап, пікір білдіреді.

Мысалы, “3-2-1” әдісі арқылы:

– 3 жаңа ақпарат,

– 2 қызықты тұжырым,

– 1 сұрақ немесе ұсыныс жазылады.

8. Цифрлық платформалар арқылы саралау

Қазіргі кезде онлайн оқыту құралдары саралап және деңгейлеп оқытуды оңай жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

– Kahoot, Quizizz, Wordwall арқылы әр деңгейге арналған тест және ойын форматындағы тапсырмалар құрастыруға болады;

– Google Forms немесе Classroom арқылы автоматты кері байланыс алу мүмкіндігі бар;

– Padlet немесе Jamboard – оқушылардың түрлі деңгейдегі пікірін жинақтауға және визуалды түрде көрсетуге ыңғайлы.

Цифрлық платформаларды пайдалану оқушының өзіндік оқу траекториясын қалыптастыруға, ал мұғалімге саралау процесін тиімді басқаруға көмектеседі.

Тілдік тапсырмаларды саралап және деңгейлеп беру әдістері – қазақ тілін оқытудағы дараландырылған, нәтижеге бағытталған оқытудың өзегі. Бұл тәсілдер әр оқушының жеке мүмкіндігін ашуға, оқу мотивациясын арттыруға және функционалдық сауаттылығын дамытуға ықпал етеді.
Мұғалім сабақта саралау мен деңгейлеуді жүйелі ұйымдастырса, оқушы өз деңгейінде табысқа жетіп, біртіндеп күрделі ойлау мен шығармашылық әрекетке көтеріледі.
Сондықтан саралап және деңгейлеп оқыту – заманауи мұғалімнің кәсіби мәдениетінің көрсеткіші әрі білім беруді тұлғалық бағытта дамыту кепілі.

3.3. Цифрлық платформалар мен онлайн құралдарды қазақ тілі сабақтарында қолдану

XXI ғасырдың басты ерекшелігі – ақпараттық қоғамның қарқынды дамуы және білім беру процесінің цифрлық форматқа көшуі. Қазіргі мұғалім тек тіл үйретуші емес, сонымен қатар оқушының цифрлық сауаттылығын, ақпараттық мәдениетін және функционалдық құзыреттілігін қалыптастырушы тұлға. Қазақ тілін оқытуда цифрлық платформалар мен онлайн құралдарды тиімді пайдалану – білім мазмұнын жаңартудың негізгі бағыттарының бірі. Мұндай құралдар сабақтың сапасын арттырып қана қоймай, оқушылардың қызығушылығын оятады, шығармашылық және коммуникативтік белсенділігін дамытады.

1. Цифрлық білім беру ортасының маңызы

Цифрлық білім беру ортасы – оқыту процесін интерактивті, визуалды және дербестендірілген форматта ұйымдастыруға мүмкіндік беретін кеңістік.

Бұл ортада оқушы:

– өз оқуын жеке қарқынмен жоспарлайды;

– ақпаратты іздеу, талдау және бағалау дағдыларын дамытады;

– онлайн қарым-қатынас мәдениетін меңгереді;

– тілдік білімін өмірлік жағдайларда қолдануға үйренеді.

Цифрлық технологиялар қазақ тілі сабақтарын дәстүрлі түсіндіру форматынан әрекетке бағытталған интерактивті ортаға айналдырады.

2. Қазақ тілі сабақтарында қолдануға болатын негізгі цифрлық платформалар

1. Google Workspace for Education

Google құралдары (Docs, Slides, Forms, Classroom) қазақ тілі сабақтарын ұйымдастыруда ең ыңғайлы платформалардың бірі.

– Google Docs – бір мәтінді бірнеше оқушы бір уақытта редакциялай алады. Бұл топтық жұмысты дамытуға тиімді.

– Google Forms – тест, сауалнама, кері байланыс парақтарын құруға мүмкіндік береді.

– Google Slides – оқушылар өз жобаларын таныстырып, сөйлеу дағдыларын дамытады.

– Google Classroom – сабақтарды онлайн ұйымдастыру, тапсырмаларды беру және бағалау үшін қолданылады.

2. Padlet

Padlet – виртуалды интерактивті тақта. Мұғалім мен оқушылар мұнда постер, мәтін, сурет, бейне және сілтемелер орналастыра алады.
Қазақ тілі сабақтарында Padlet арқылы:

– эссе, пікір, өлең немесе хабарландыру жариялау;

– мәтін бойынша “ми картасы” құру;

– сыныптағы рефлексияны жинақтау жүзеге асырылады.

Padlet визуалды түрде ойды көрсетуге мүмкіндік беріп, жазылым және айтылым дағдыларын дамытады.

3. LearningApps.org

Бұл платформада дайын немесе жеке интерактивті тапсырмалар жасауға болады.

Мысалы:

– сөйлемдерді сәйкестендіру;

– сөздердің дұрыс ретін табу;

– грамматикалық ойындар (етістік формасын таңдау, сөз таптарын анықтау).

LearningApps арқылы жасалған ойындар оқушылардың есте сақтау және тілдік қырағылығын арттырады.

4. Quizizz және Kahoot

Бұл онлайн-викториналық платформалар білімді ойын түрінде тексеруге арналған.

– Quizizz – оқушылар өз құрылғысынан жеке жауап береді, нәтижесі автоматты түрде шығарылады.

– Kahoot – топтық форматта бәсекелестік элементімен өткізіледі.

Қазақ тілінен “Синоним мен антонимді тап”, “Мәтінге сай сұраққа жауап бер”, “Фразеологизмнің мағынасын таңда” сияқты тесттер оқушыларды белсенді қатысуға итермелейді.

5. Canva

Canva – креативті онлайн-дизайн құралы. Оны қолдану арқылы оқушылар постер, инфографика, буклет, ашық хат, жарнама немесе презентация жасай алады.

Қазақ тілі сабақтарында Canva-ның қолдану мысалдары:

– “Менің туған жерім” тақырыбында инфографика жасау;

– “Мақал-мәтелдің мәні” тақырыбына көрнекі сурет дайындау;

– “Қазақтың ұлттық тағамдары” бойынша буклет құрастыру.

6. Wordwall

Wordwall платформасы арқылы жаттығулар мен ойындар жасауға болады: “дұрыс немесе бұрыс”, “жасырын сөз”, “дөңгелек айналдыру”, “жұп табу” сияқты форматтар.

Мысалы, мұғалім “Сөз табын анықта” ойынын құрып, оқушыларды белсенді әрекетке тартады.

7. Jamboard

Jamboard – интерактивті ақ тақта. Топтық жұмыс кезінде оқушылар идеяларын жазады, сурет салады, мысал келтіреді. Бұл құрал әсіресе “Миға шабуыл”, “Ассоциация картасы” әдістеріне өте ыңғайлы.

3. Цифрлық құралдарды қолданудың әдістемелік бағыттары

1. Мотивациялық бағыт

Сабақтың басында оқушылардың қызығушылығын ояту үшін бейнеролик, инфографика немесе қысқа тест қолданылады.

Мысалы, “Қазақтың ұлттық ойындары” тақырыбында Canva-да жасалған бейнепостер көрсету оқушыларды талқылауға жетелейді.

2. Оқыту және жаттықтыру кезеңі

Мұғалім жаңа тақырыпты түсіндіргеннен кейін LearningApps немесе Wordwall платформасында жаттығу жасайды.

Мысалы, “Сөз тіркесі” тақырыбында сәйкестендіру ойыны, “Сөйлем мүшелері” тақырыбында тест өткізу.

3. Шығармашылық және жобалық бағыт

Оқушылар цифрлық құралдар арқылы жеке немесе топтық жоба дайындайды.

Мысалы:

– Padlet-та “Қазақтың ұлы тұлғалары” тақырыбында қабырға жасап, ақпарат орналастыру;

– Google Slides-та “Менің сүйікті кітабым” жобасын таныстыру;

– Canva арқылы “Туған тілім – тұғырым” тақырыбында плакат әзірлеу.

4. Бағалау және кері байланыс кезеңі

Kahoot немесе Quizizz арқылы жылдам бағалау жүргізу, Google Forms-та рефлексия парағын толтыру.

Мысалы: “Бүгін мен не үйрендім?”, “Қай тапсырма мен үшін қиын болды?” деген сұрақтарға онлайн жауап беру.

4. Цифрлық құралдардың функционалдық сауаттылыққа әсері

Қазақ тілін цифрлық ортада оқыту оқушылардың функционалдық сауаттылығын бірнеше бағытта дамытады:

– Танымдық: ақпаратты іздеу, талдау және салыстыру қабілеті қалыптасады;

– Коммуникативтік: онлайн ортада пікір алмасу, өз ойын дәлелмен жеткізу дағдысы артады;

– Тілдік: жазылым, айтылым, тыңдалым және оқылым әрекеттері біріктіріледі;

– Шығармашылық: мәтіндік және визуалды өнім жасау арқылы оқушының креативті ойлау қабілеті дамиды;

– Цифрлық: технологияны мақсатты және этикалық тұрғыдан қолдануға үйретеді.

Мысалы, оқушы Canva-да постер жасағанда тілдік норманы сақтайды, мәтінді өңдейді, сурет пен түсті үйлестіреді — бұл тілдік, эстетикалық және техникалық сауаттылықтың тоғысы.

5. Мұғалімнің рөлі және кәсіби құзыреттілігі

Цифрлық технологияларды тиімді қолдану үшін мұғалімнің цифрлық педагогикалық құзыреттілігі жоғары болуы қажет. Мұғалім:

– заманауи платформаларды меңгеріп, сабақтың мақсатына сай іріктей білуі керек;

– онлайн ресурстарды білім мазмұнымен үйлестіріп қолдануы тиіс;

– оқушыларға цифрлық қауіпсіздік пен этикалық нормаларды үйретуі қажет.

Мұғалімнің кәсіби шеберлігі тек технологияны білуімен емес, оны педагогикалық мақсатқа сай бейімдей алуымен өлшенеді.

6. Қиындықтар мен шешу жолдары

Цифрлық құралдарды қолдануда кездесетін негізгі қиындықтар:

– интернет жылдамдығы мен техникалық база жеткіліксіздігі;

– оқушылардың экран алдындағы пассивтілігі немесе тез шаршауы;

– мұғалімнің барлық платформа мүмкіндігін толық пайдалана алмауы.

Шешу жолдары:

– офлайн және онлайн сабақтарды тиімді үйлестіру (гибридті формат);

– цифрлық құралдарды мақсатқа сай қолдану (әр сабақта бір-екі құрал жеткілікті);

– оқушыларға цифрлық гигиена мен жауапкершілік мәдениетін үйрету.

7. Бағалау және кері байланыс түрлері

Цифрлық платформалар оқушы жетістігін бақылауды жеңілдетеді.

Бағалау формалары:

– Формативті бағалау: Quizizz, Kahoot арқылы жылдам кері байланыс алу;

– Суммативті бағалау: Google Forms-та эссе, тест, жазылым жұмыстары;

– Өзіндік бағалау: Padlet-та пікір жазу, “Смайлик рефлексиясы”;

– Портфолио: Google Drive немесе Canva арқылы оқушы жұмыстарының жинағын жасау.

Қазақ тілін оқытуда цифрлық платформалар мен онлайн құралдарды қолдану – оқыту сапасын арттырудың, оқушы мотивациясын көтерудің және функционалдық сауаттылықты дамытудың тиімді жолы.
Цифрлық технологиялар мұғалімге дәстүрлі әдістерді жаңаша форматта қолдануға, ал оқушыға тілдік білімін өмірлік және виртуалды кеңістікте іске асыруға мүмкіндік береді.
Бүгінгі қазақ тілі сабағы – цифрлық құралдар арқылы шығармашылықты дамытатын, коммуникацияны нығайтатын, функционалдық сауатты тұлға қалыптастыратын орта.

3.4. Пәнаралық интеграция арқылы оқушылардың тілдік және коммуникативтік белсенділігін арттыру

Қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқушылардың пәндік білімін жеке бөліктерге бөлмей, олардың өзара байланысын көрсете отырып, интеграцияланған тәсіл негізінде дамытуға бағытталған. Интеграция — оқыту үдерісіндегі пәндер арасындағы логикалық, мазмұндық және практикалық байланысты орнату арқылы оқушылардың дүниетанымын кеңейту және білімді кешенді қолдануға мүмкіндік жасау.
Қазақ тілін оқытуда пәнаралық интеграцияны қолдану оқушылардың тілдік құзыреттілігін арттырып қана қоймай, олардың коммуникативтік белсенділігін, шығармашылық ойлауын және функционалдық сауаттылығын дамытады.

1. Пәнаралық интеграцияның педагогикалық мәні

Пәнаралық интеграция – әртүрлі пәндердің мазмұнын біріктіріп, оқу материалдарын өзара үйлестіру арқылы оқушылардың білімін өмірлік контексте қолдануға үйрететін оқыту тәсілі. Ол оқушылардың:

– тілдік материалды тек ереже ретінде емес, нақты мазмұнмен байланыстыра қолдануына;

– ақпаратты әртүрлі пәндерден жинақтап, талдап және салыстыруына;

– сөйлеу әрекетін нақты өмірлік немесе ғылыми контексте дамытуына мүмкіндік береді.

Интеграциялық тәсіл оқытуды дара пәндерден “жасанды бөлектендіруден” арылтып, оқу процесін біртұтас таным жүйесі ретінде қалыптастырады.

2. Қазақ тілі сабағындағы пәнаралық байланыс бағыттары

Қазақ тілін басқа пәндермен интеграциялаудың ең тиімді бағыттары төмендегідей:

1. Қазақ тілі + әдебиет:

– Көркем мәтінді талдау арқылы тілдік нормаларды меңгеру;

– Кейіпкер сөзін грамматикалық, стилистикалық тұрғыдан талдау;

– Авторлық стильді зерттеу және өз ойын жазбаша білдіру.

2. Қазақ тілі + тарих:

– Тарихи оқиғаларға байланысты мәтіндермен жұмыс істеу;

– Белгілі тұлғалар туралы деректер негізінде эссе немесе сұхбат жазу;

– Хронологиялық баяндау дағдыларын дамыту.

3. Қазақ тілі + география / биология:

– Табиғат, экология, қоршаған орта тақырыптарында мәтіндер құрастыру;

– Экологиялық терминологияны меңгеру;

– Ғылыми ақпаратты түсініп, өз сөзімен жеткізу.

4. Қазақ тілі + математика / информатика:

– Сандық деректермен жұмыс істеу (инфографика, диаграмма талдау);

– Ақпараттық мәтіндер негізінде есептеу, салыстыру, қорытынды жасау;

– Цифрлық ортадағы қарым-қатынас тілі мен этикасын меңгеру.

5. Қазақ тілі + өнер және дене шынықтыру:

– Музыка, бейнелеу өнері мен спорт тақырыптарында мәтін жазу;

– Шығармашылық суреттемелер, спорттық есеп, нұсқаулық жазу;

– Пікір білдіру және эмоциялық лексиканы қолдану.

Мұндай байланыстар тілдік материалдың практикалық мәнін арттырады және оқушылардың пәнге деген қызығушылығын күшейтеді.

3. Пәнаралық интеграцияның функционалдық әсері

Интеграцияланған оқыту функционалдық сауаттылықтың негізгі компоненттерін дамытады:

– Тілдік сауаттылық: түрлі пәндік контексте грамматикалық, лексикалық және синтаксистік нормаларды қолдану;

– Когнитивтік сауаттылық: ақпаратты талдау, жүйелеу, себеп-салдар байланысын орнату;

– Коммуникативтік сауаттылық: пәндік мазмұн негізінде пікірталас, сұхбат, баяндау дағдыларын қалыптастыру;

– Мәдени сауаттылық: ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды тіл арқылы түсіну;

– Ақпараттық сауаттылық: деректерді түрлі дереккөзден іздеу және талдау.

Мысалы, “Су ресурстары және экология” тақырыбында оқушы ғылыми мәтінді оқып, оның мазмұнын қысқаша жазып, өз ұсынысын білдіреді. Бұл тапсырма география, экология және тіл пәндерінің байланысын біріктіріп, функционалдық сауаттылықты дамытады.

4. Қазақ тілі сабақтарында пәнаралық интеграцияны жүзеге асыру жолдары

1. Мәтіндік интеграция:

Пәндік мазмұндағы мәтіндерді қолдану (мысалы, “Арал теңізінің экологиялық жағдайы”, “Қазақ хандығының құрылуы”, “Математика – ғылымдардың патшасы”).
Оқушылар мәтінді оқи отырып, терминдерді меңгереді, ақпаратты талдап, өз көзқарасын білдіреді.

2. Жобалық жұмыс:

Әртүрлі пәндерді қамтитын тақырыптарда шағын жобалар ұйымдастыру:

– “Менің туған өлкемнің флорасы мен фаунасы” (қазақ тілі + биология);

– “Ұлттық тағамдар құрамындағы пайдалы заттар” (қазақ тілі + химия);

– “Қазақтың дәстүрлі киімдерінің ерекшелігі” (қазақ тілі + еңбек, тарих).

Мұндай жобалар оқушылардың зерттеу, сөйлеу және жазу дағдыларын дамытады.

3. Кейс-тапсырмалар:

Нақты өмірлік жағдайларды қамтитын кешенді тапсырмалар.

Мысалы: “Қалдықтарды азайту – экологиялық мәдениеттің көрінісі” тақырыбында оқушылар экология бойынша мәліметтермен танысып, қазақ тілінде ұсыныс жазады.

4. Инфографика және визуалды интеграция:

Математика немесе география пәнінен алынған диаграмма, карта, кестелерді тіл сабақтарында талдау.

Мысалы, “Қазақстан халқының этникалық құрамы” инфографикасы бойынша мәтін құрастыру.

5. Интеграциялық сабақ үлгісі

Тақырып: “Жердің климаты және экологиялық тепе-теңдік”

Интеграция: Қазақ тілі + география + экология

Мақсаты: Мәтінмен жұмыс арқылы оқушылардың тілдік және экологиялық сауаттылығын арттыру.

Кезеңдері:

1. Мотивация: Табиғат көрінісін бейнелейтін бейнеролик көрсету.

2. Мәтінмен жұмыс: “Климаттың өзгеруі” тақырыбындағы ақпараттық мәтінді оқу, негізгі ойды анықтау.

3. Талдау: Себеп-салдар байланысын көрсету үшін “Fishbone” диаграммасын толтыру.

4. Айтылым: “Климаттың өзгеруі адам өміріне қалай әсер етеді?” тақырыбында пікірталас.

5. Жазылым: Қорытынды эссе жазу.

Нәтижесінде оқушылар экологиялық түсінігін кеңейтіп, өз көзқарасын тілдік құралдар арқылы жеткізуді үйренеді.

6. Мұғалімнің рөлі мен кәсіби функциясы

Пәнаралық интеграция мұғалімнен кең ой-өріс, әдістемелік икем және серіктестік мәдениетін талап етеді. Мұғалімнің рөлі:

– пән мұғалімдерімен бірлесе отырып интеграциялық сабақ жоспарын құрастыру;

– әр пәннің мазмұнын тілдік және коммуникативтік тұрғыдан бейімдеу;

– терминологияны түсіндіру, контекстік қолданысын көрсету;

– оқушылардың қызығушылығын арттырып, диалогтік орта құру.

Мысалы, қазақ тілі мұғалімі биология пәнімен бірлесе отырып “Адам ағзасындағы су балансы” тақырыбында интеграциялық сабақ өткізсе, оқушылар ғылыми терминдерді қазақ тілінде дұрыс қолдануға және ақпаратты ауызша жеткізуге үйренеді.

7. Пәнаралық интеграцияның артықшылықтары

– оқу үдерісін өмірмен байланыстырады;

– пәндік және тілдік құзыреттілікті қатар дамытады;

– оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттырады;

– бірлескен жұмыс пен зерттеушілік қабілетті дамытады;

– білімнің жүйелілігі мен тереңдігін қамтамасыз етеді;

– функционалдық сауаттылық пен коммуникация мәдениетін қалыптастырады.

Интеграцияланған сабақтар оқушыны дайын ақпаратты қабылдаушыдан — зерттеуші, ойшыл және коммуникатор тұлғаға айналдырады.

8. Бағалау және нәтижелілік

Интеграцияланған сабақтарда бағалау кешенді сипатта болуы керек.

Мұғалім оқушылардың:

– тілдік құралдарды қолдану сапасын;

– пәндік ақпаратты дұрыс түсінуін;

– сөйлеу мәдениеті мен дәлелді пікірін;

– топтық және жұптық жұмыстағы белсенділігін бағалайды.

Бағалау критерийлері:

1. Ақпараттың мазмұндық дұрыстығы;

2. Сөйлеу және жазу нормаларының сақталуы;

3. Коммуникативтік мақсаттың айқындылығы;

4. Шығармашылық және аналитикалық көзқарас.

Пәнаралық интеграция – қазақ тілін оқытудың жаңа сапалық деңгейге көтерілуіне ықпал ететін заманауи әдістемелік бағыт. Ол оқушылардың тілдік білімін өмірлік және пәндік контексте қолдануға, өз ойын еркін жеткізуге, түрлі саладағы ақпаратты талдауға үйретеді.

Мұндай сабақтарда оқушылардың тілдік белсенділігі, сыни ойлауы және функционалдық сауаттылығы артады.

Интеграция – бұл тек пәндердің бірлігі емес, білім мен өмірдің арасындағы көпір, ал қазақ тілі осы көпірдің тірегі ретінде оқушылардың тұлғалық және коммуникативтік дамуының өзегіне айналады.

IV бөлім. Практикалық бөлім және педагогикалық қолдау

4.1. Функционалдық сауаттылықты бағалау және диагностикалау критерийлері

Қазіргі білім беру жүйесінде бағалау тек оқушының алған білім көлемін анықтауға емес, оның функционалдық сауаттылығын, яғни білімін өмірде қолдану қабілетін айқындауға бағытталуы қажет. Сондықтан функционалдық сауаттылықты бағалау мен диагностикалау — оқыту сапасын арттырудағы негізгі тетік. Бұл үдеріс оқушының ойлау, талдау, шешім қабылдау, пікір білдіру, ақпаратты өңдеу және коммуникативтік қабілеттерін кешенді бағалауға мүмкіндік береді.

1. Функционалдық сауаттылықты бағалаудың мақсаты мен міндеттері

Бағалаудың басты мақсаты – оқушының оқу жетістіктерін тек білім тұрғысынан емес, қолданбалы, практикалық және өмірлік тұрғыдан анықтау.
Негізгі міндеттері:

1. Оқушының оқу жетістігін функционалдық тұрғыдан сипаттау;

2. Тілдік білімді қолдану деңгейін диагностикалау;

3. Коммуникативтік және сыни ойлау дағдыларын бағалау;

4. Мұғалімге оқу процесін жетілдіруге кері байланыс беру;

5. Оқушының жеке даму траекториясын анықтау.

Бағалау мен диагностика – оқытудың сапасын басқарудың маңызды құралы.

2. Функционалдық сауаттылықты бағалау ұстанымдары

Бағалау үдерісі келесі қағидаттарға сүйенуі тиіс:

• Жүйелілік – бағалау барлық тілдік әрекеттерді (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) қамтуы керек;

• Өлшенімділік – нақты критерийлер мен дескрипторлар арқылы анықталады;

• Объективтілік – әрбір оқушының жетістігі нақты дәлелмен бағаланады;

• Дамытушылық – бағалау оқушыны қателіктен емес, жетілдіру жолынан үйретеді;

• Кері байланысқа бағыттылық – мұғалім мен оқушы арасында үздіксіз кері байланыс орнайды;

• Тұлғалық бағдарлылық – бағалау оқушының жеке ерекшелігін, қарқынын және қабілетін ескереді.

3. Диагностикалау құрылымы мен кезеңдері

Функционалдық сауаттылықты диагностикалау үш кезеңнен тұрады:

1. Алдын ала диагностика (бастапқы деңгей)

– оқу жылының басында оқушының базалық тілдік дағдылары анықталады;

– сауалнама, бақылау парағы, диагностикалық тест жүргізіледі;

– нәтижесінде мұғалім оқушылардың деңгейін саралайды.

2. Аралық диагностика (процестік бақылау)

– тоқсан немесе модуль соңында өткізіледі;

– мақсат – оқушының даму динамикасын көру;

– әдістер: қалыптастырушы бағалау, кері байланыс, өзін-өзі бағалау.

3. Қорытынды диагностика (нәтижелік кезең)

– оқу жылының соңында оқушының функционалдық сауаттылығының жалпы деңгейі анықталады;

– күрделі тапсырмалар мен өмірлік жағдайлар үлгісі қолданылады.

Бұл жүйе оқушының даму траекториясын үздіксіз бақылауға мүмкіндік береді.

4. Функционалдық сауаттылықты бағалау бағыттары

Қазақ тілін оқытуда бағалау келесі бағыттарды қамтуы тиіс:

1. Тілдік құзыреттілік: грамматика, орфография, сөздік қорды дұрыс қолдану.

2. Коммуникативтік құзыреттілік: ойды жүйелі, мәнерлі және мәдени нормада жеткізу.

3. Ақпараттық құзыреттілік: мәтіннен ақпаратты іздеу, талдау, салыстыру және қорытынды жасау.

4. Шығармашылық құзыреттілік: жаңа мәтін құрастыру, өмірлік жағдаятқа бейімдеу.

5. Әлеуметтік құзыреттілік: пікірталас, топтық жұмыс, өз көзқарасын қорғау.

Бұл бағыттар функционалдық сауаттылықтың кешенді сипатын көрсетеді.

5. Бағалау критерийлері мен дескрипторлар үлгісі

Бағалау бағыты	Критерий	Дескриптор (қалыпты нәтиже көрсеткіші)
Оқылым	Мәтінді түсіну және негізгі ойды анықтау	- Негізгі ақпаратты дәл анықтайды;- Мәтіндегі маңызды және қосымша деректерді ажыратады;- Автор көзқарасын түсінеді.
Тыңдалым	Тыңдалған ақпаратты түсіну және талдау	- Негізгі идеяны анықтайды;- Негізгі аргументтерді талдайды;- Ақпаратты өз сөзімен қысқаша жеткізеді.
Айтылым	Өз ойын жүйелі, грамматикалық және мәдени тұрғыда жеткізу	- Диалог және монолог түрінде сөйлей алады;- Мәселе бойынша пікір білдіреді;- Аргумент келтіріп, шешім ұсынады.
Жазылым	Мәтінді құрылымдық және мазмұндық тұрғыдан дұрыс құрастыру	- Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды сақталған;- Лексикалық және грамматикалық дәлдік бар;- Тіл мәдениеті мен стиль сақталған.
Коммуникативтік әрекет	Әлеуметтік ортада тілдік құралдарды қолдана білу	- Пікірталасқа қатыса алады;- Сұрақ қояды және жауап береді;- Әдеп нормаларын сақтайды.

6. Диагностикалық тапсырмалар түрлері

Функционалдық сауаттылықты анықтауға арналған тапсырмалар өмірлік және пәнаралық контексте беріледі. Мысалдар:

1. Ақпараттық тапсырма:

“Мектеп асханасындағы жаңа мәзір туралы хабарландыруды оқып, негізгі ақпаратты анықта.”

2. Коммуникативтік тапсырма:

“Мектептегі тазалық ережелерін сақтамаған сыныптасыңа мәдени түрде ескерту хат жаз.”

3. Зерттеу тапсырмасы:

“Қалдықтарды қайта өңдеудің пайдасы туралы шағын мәтін жаз және дереккөзді көрсет.”

4. Сыни ойлау тапсырмасы:

“Төмендегі екі көзқарасты салыстыр: бірі – «смартфон оқу процесіне пайдалы», екіншісі – «зиянды». Қайсысын қолдайсың?”

5. Шығармашылық тапсырма:

“Туған жеріңнің табиғаты туралы пошталық хат немесе блог жазбасын құра.”

Бұл тапсырмалар оқушылардың өмірлік мәселелерге қатысты ойын, шешімін және тілдік қабілетін бір мезетте бағалауға мүмкіндік береді.

7. Функционалдық сауаттылық деңгейлері

Функционалдық сауаттылықты бағалауда төрт деңгей ұсынылады:

Деңгей	Сипаттамасы
Бастапқы (A)	Оқушы мәтінді түсінуде және ойды жеткізуде мұғалім көмегіне сүйенеді; ақпаратты іріктей алмайды.
Орта (B)	Негізгі ойды түсінеді, қарапайым тапсырмаларды өз бетімен орындайды.
Жеткілікті (C)	Ақпаратты талдап, өз ойын дәлелмен жеткізеді; мәтінді құрылымдық тұрғыдан дұрыс құра алады.
Жоғары (D)	Шығармашылық тұрғыда ойлайды, күрделі мәселелерге өз шешімін ұсына алады, функционалдық білімін өмірде қолданады.

Мұндай деңгейлік диагностика оқушының прогресін нақты көруге мүмкіндік береді.

8. Бағалау мен диагностиканың өзара байланысы

Бағалау – нәтижені анықтау болса, диагностика – себепті түсіндіру.

Мұғалім бағалау нәтижелеріне сүйене отырып:

– оқыту әдістерін жетілдіреді;

– жеке оқушыларға түзету жұмыстарын ұйымдастырады;

– оқу мазмұнын саралап қайта жоспарлайды.

Мысалы, егер оқушылардың “жазылым” бағыты төмен болса, мұғалім шығармашылық және құрылымдық тапсырмаларды жиілетеді, кері байланыс сапасын күшейтеді.

9. Функционалдық сауаттылықты бағалауда қолданылатын құралдар

• Бақылау парақтары (Listening / Speaking checklist);

• Дескрипторлармен сәйкестендірілген рубрикалар;

• Өзін-өзі және өзара бағалау парақтары;

• Диагностикалық карталар мен портфолио;

• Сауалнама және рефлексия парақтары.

Мысалы, портфолиоға оқушының жазбаша жұмыстары, бейнежазба, пікір эссе, жоба нәтижелері жинақталады. Бұл оқушының даму динамикасын көрнекі түрде көрсетуге мүмкіндік береді.

Функционалдық сауаттылықты бағалау және диагностикалау — оқушылардың оқу жетістігін өмірмен байланыстыра талдаудың, яғни білімнің сапасы мен нәтижелілігін арттырудың маңызды механизмі.
Мұндай бағалау жүйесі оқушының тек не білетінін емес, не істей алатынын, білімін қандай жағдайда және қалай қолдана алатынын айқындайды.
Сондықтан бағалау — бұл тек қорытынды нәтиже емес, оқушыны алға жетелейтін дамытушы құрал, ал мұғалім үшін – педагогикалық шешім қабылдаудың сенімді дереккөзі.

4.2. Қазақ тілі сабақтарына арналған функционалдық тапсырмалар мен үлгі сабақ жоспарлары

Қазақ тілін оқытудағы негізгі мақсат – оқушылардың тілдік білімін өмірде қолдануға қабілетті, коммуникативтік тұрғыдан белсенді, функционалды сауатты тұлға қалыптастыру. Осы бағытта мұғалімнің кәсіби шеберлігінің көрсеткіші – функционалдық тапсырмаларды дұрыс таңдай білуі және оларды сабақ құрылымына тиімді енгізе алуы.
Функционалдық тапсырмалар оқушылардың ойлау, талдау, жазу және сөйлеу әрекеттерін шынайы өмірлік жағдаяттармен ұштастыруға мүмкіндік береді.

1. Функционалдық тапсырмалардың мәні мен ерекшелігі

Функционалдық тапсырма – оқушылардың алған тілдік білімін өмірлік контексте қолдануға бағытталған оқу әрекеті.

Мұндай тапсырмалар дәстүрлі грамматикалық жаттығулардан айырмашылығы — оқушыны ойлануға, талдауға, өз көзқарасын білдіруге жетелейді.

Функционалдық тапсырмалардың негізгі ерекшеліктері:

1. Тақырып өмірмен байланысты;

2. Бірнеше тілдік әрекет түрін (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым) қамтиды;

3. Оқушының ойлау және коммуникативтік қабілеттерін дамытады;

4. Нәтиже нақты өніммен (мәтін, постер, хат, эссе, сұхбат, бейнежоба) көрінеді;

5. Бағалау критерийлері нақты және өлшенімді болады.

2. Функционалдық тапсырмалардың түрлері

1. Ақпараттық тапсырмалар – мәтіннен, суреттен немесе кестеден ақпарат алу және оны өңдеу (мысалы, кесте толтыру, инфографика жасау).

2. Коммуникативтік тапсырмалар – жұптық немесе топтық пікірталас, сұхбат, сұрақ-жауап ұйымдастыру.

3. Шығармашылық тапсырмалар – эссе, шағын әңгіме, жарнама, хат, өлең немесе бейнеролик дайындау.

4. Зерттеу тапсырмалары – өмірлік мәселені талдау, шешім ұсыну, жобалық жұмыс жасау.

5. Бағалау және рефлексиялық тапсырмалар – өз пікірін білдіру, салыстыру, өзін-өзі бағалау.

3. Қазақ тілі сабақтарында қолдануға болатын функционалдық тапсырмалар үлгілері

1-мысал: Оқылым + айтылым

Тақырып: “Қалдықтарды қайта өңдеу – экологиялық мәдениет көрсеткіші”
Мақсат: Оқушылар экологиялық мәселе бойынша пікір білдіреді.
Тапсырма:

1. Мәтінді оқыңыз: “Қалада жаңа қалдықтарды сұрыптау жүйесі енгізілді…”

2. Негізгі идеяны анықтаңыз.

3. Топта талқылаңыз: “Сенің мектебіңде экологиялық тәртіп бар ма?”

4. Қорытынды ретінде ұсыныс айтыңыз.
   Күтілетін нәтиже: Оқушылар ақпаратты талдайды, пікір білдіреді, ұсыныс жасайды.

2-мысал: Тыңдалым + жазылым

Тақырып: “Қоғамдық көліктегі әдеп ережелері”
Мақсат: Мәтінді тыңдап, нақты ақпаратты анықтау және өз ойын жазбаша жеткізу.
Тапсырма:

1. Қоғамдық көліктегі жағдай туралы аудиомәтінді тыңдаңыз.

2. Қандай мәдениеттілік ережелері айтылды?

3. Қысқаша ереже жаз: “Қоғамдық орында өзін қалай ұстау керек?”

Күтілетін нәтиже: Оқушылар тыңдалған ақпаратты талдайды, жазылым әрекетінде жүйелі ой білдіреді.

3-мысал: Жазылым + айтылым

Тақырып: “Мектеп асханасындағы тамақ сапасы”

Мақсат: Шынайы мәселені зерттеп, пікір білдіру.

Тапсырма:

1. Асхана мәзірі туралы ақпарат жинаңыз.

2. “Мәзір сапасын жақсарту үшін не істеуге болады?” тақырыбында ұсыныс хат жазыңыз.

3. Хатыңызды сынып алдында оқып, қорғаңыз.
   Күтілетін нәтиже: Оқушылар өмірлік жағдаятқа тілдік құралдарды қолдана отырып шешім ұсынады.

4-мысал: Оқылым + шығармашылық

Тақырып: “Қазақтың ұлттық тағамдары”

Мақсат: Мәтін мазмұнын түсініп, жаңа өнім жасау.

Тапсырма:

1. Ұлттық тағам туралы мәтінді оқыңыз.

2. Ақпаратты пайдаланып, “Ұлттық тағамдар жарнамасын” Canva немесе Padlet арқылы жасаңыз.

3. Жұмысыңызды сынып алдында таныстырыңыз.
   Күтілетін нәтиже: Оқушылар тілдік білімін шығармашылық форматта қолданады, цифрлық сауаттылық дамиды.

4. Үлгі сабақ жоспары

Мұғалімнің аты-жөні: _________________________

Күні: _________________________

Сынып: 8-сынып

Қатысушылар саны: ____

Қатыспағандар саны: ____

Сабақтың тақырыбы: “Қалдықтарды қайта өңдеу – экологиялық мәдениет көрсеткіші”

Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты:

8.3.6.1 – Қоғамдық өмір мен табиғаттағы өзекті мәселелерге байланысты мәтіндерден негізгі ақпаратты анықтап, талдау.

Сабақтың мақсаты:

– Мәтінді түсініп, негізгі ойды анықтау;

– Экологиялық мәселе бойынша өз ойын дәлелмен жеткізу;

– Функционалдық сауаттылық пен коммуникативтік қабілетті дамыту.

Сабақ барысы

Сабақтың кезеңі / уақыты	Педагогтің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы (5 минут)	1. Сәлемдесу, психологиялық ахуал орнату. 2. “Табиғатты аялайық!” бейнеролигін көрсетеді. 3. “Қалдық” сөзін естігенде қандай ой келеді?” әдісі арқылы ассоциация жасатады.	Оқушылар бейнероликті көреді, өз ойларын айтады, табиғатты қорғауға қатысты сөздерді атайды.	Ауызша кері байланыс, “Жарайсыңдар!” мадақтау.	Padlet, бейнеролик.
Сабақтың ортасы (30 минут)	1-тапсырма (Оқылым): “Қалдықтарды қайта өңдеу – болашақ кепілі” мәтінін ұсынады. – Негізгі ойды анықтауды тапсырады. 2-тапсырма (Айтылым): “Сенің мектебіңде экологиялық шаралар бар ма?” сұрағына пікір білдіреді. 3-тапсырма (Жазылым): “Мектептегі экологиялық мәдениетті арттыру үшін не істеуге болады?” тақырыбында ұсыныс хат жазу. 4-тапсырма (Коммуникативтік): Топтар “Экологиялық мәдениет кодексі” атты постер құрастырады.	– Мәтінді жеке оқиды, негізгі ойды маркерлейді. – Топта талқылап, өз пікірін дәлелмен жеткізеді. – Ұсыныс хат жазады. – Постер қорғап, өз ережелерін таныстырады.	Бағалау критерийлері: – Мәтінді түсінді; – Ойды жүйелі жеткізді; – Топтық жұмысқа белсенді қатысты. Дескрипторлар: ✓ Негізгі ойды анықтайды; ✓ Пікір білдіреді; ✓ Жазбаша ұсыныс жасайды.	Мәтін парағы, маркерлер, флипчарт, Canva (постер).
Сабақтың соңы (5 минут)	“Бүгінгі сабақтан не үйрендің?” сұрағын қояды. Google Form арқылы қысқаша рефлексия толтырады. Үй тапсырмасы: “Менің экологиялық әдетім” тақырыбында шағын эссе жазу.	Рефлексия парағын толтырады, өз жетістігін бағалайды.	Өзін-өзі бағалау парағы.	Google Form, дәптер.

Бағалау критерийлері мен дескрипторлар:

Бағыт	Критерий	Дескриптор
Оқылым	Мәтін мазмұнын түсінеді	Негізгі ой мен деректі бөліп көрсете алады
Айтылым	Өз көзқарасын жеткізеді	Дәлел келтіріп, шешім ұсынады
Жазылым	Ұсыныс хатты құрылымдық тұрғыда жазады	Кіріспе, ұсыныс, қорытынды бөлімдері бар
Коммуникативтік	Топтық жұмысқа белсенді қатысады	Өз идеясын постер арқылы қорғайды

Күтілетін нәтиже:

– Оқушы мәтінді түсінеді, негізгі ойды анықтай алады;

– Тақырыпқа байланысты өз пікірін ауызша және жазбаша жеткізеді;

– Тілдік, экологиялық және коммуникативтік құзыреттіліктері дамиды.

Мұғалімнің аты-жөні: _________________________

Күні: _________________________

Сынып: 9-сынып

Қатысушылар саны: ____

Қатыспағандар саны: ____

Сабақтың тақырыбы: «Жарнама тілі және мәдениеті»

Оқу бағдарламасына сәйкес оқу мақсаты:

9.3.6.1 – Қоғамдық өмірдің өзекті мәселелеріне байланысты мәтіндердегі негізгі және қосымша ақпаратты талдау, өз көзқарасын дәлелмен білдіру.

Сабақтың мақсаты:

– Жарнама мәтіндерінің тілдік ерекшеліктерін анықтау;

– Шынайы өмірге қатысты жарнама құрастыру арқылы функционалдық сауаттылықты дамыту;

– Коммуникативтік және креативті қабілеттерді арттыру.

Сабақ барысы

Сабақтың кезеңі / уақыты	Педагогтің әрекеті	Оқушының әрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы (5 минут)	1. Сәлемдесу, ынтымақтастық атмосферасын қалыптастыру. 2. “Жарнама дегеніміз не?” сұрағын қойып, оқушылардың ойын тыңдайды. 3. Әртүрлі жарнамалардың бейнежазбасын көрсетеді.	Оқушылар бейнероликті көреді, өз білгенін айтады, жарнамалардың мақсаты мен әсерін талқылайды.	Ауызша мадақтау, “Қызығушылық парағы”.	Бейнеролик, Padlet.
Сабақтың ортасы (30 минут)	1-тапсырма (Оқылым): “Жарнама тілі – сендіру құралы” атты мәтінді таратады. Мәтіннен жарнама тілінің ерекшеліктерін анықтау тапсырмасын береді. 2-тапсырма (Топтық жұмыс): “Жарнаманың жақсы және нашар үлгілерін салыстыр” (Canva немесе A4 парақта). 3-тапсырма (Шығармашылық): Топтарға “Өнімге жарнама жасаңыз” тапсырмасы беріледі (мысалы, экологиялық қап, мектептегі кітап жәрмеңкесі т.б.). 4-тапсырма (Айтылым): Әр топ өз жарнамасын таныстырып, қорғайды.	– Мәтінді оқып, негізгі ойды анықтайды; – Топпен бірге жарнама үлгісін талдайды; – Өз жарнамасын жазады және таныстырады; – Топтық жұмысқа белсенді қатысады.	Бағалау критерийлері: – Негізгі ойды анықтады; – Жарнама тілін дұрыс қолданды; – Өз өнімін сенімді қорғады. Дескрипторлар: ✓ Мәтінді талдайды; ✓ Креативті идея ұсынады; ✓ Дәлелмен сөйлейді.	Мәтін парағы, Canva, флипчарт, маркерлер, телефон.
Сабақтың соңы (5 минут)	“Жарнамада не маңызды?” сұрағына жауап алу арқылы рефлексия ұйымдастырады. Google Form немесе ауызша пікірталас арқылы кері байланыс алады. Үй тапсырмасы: “Менің сүйікті жарнамам және оның әсері” тақырыбында эссе жазу.	Рефлексия парағын толтырады, өз оқу нәтижесін бағалайды.	Өзін-өзі бағалау, смайлик әдісі.	Google Form, дәптер.

Бағалау критерийлері мен дескрипторлар

Бағыт	Критерий	Дескриптор
Оқылым	Мәтін мазмұнын түсінеді және талдайды	Негізгі ой мен мақсатты анықтайды
Айтылым	Өз жарнамасын қорғайды	Аргумент келтіреді, сенімді сөйлеу мәнерін қолданады
Жазылым	Жарнама мәтінін жазады	Тақырып, мақсат және әсер ету тәсілін сақтайды
Коммуникативтік	Топтық жұмысқа белсенді қатысады	Өз пікірін тыңдай және қорғауға қатысады

Күтілетін нәтиже:

– Оқушылар жарнама мәтінінің құрылымын және әсер ету тәсілін түсінеді;

– Өз жарнамалық өнімін жасап, тілдік құралдарды орынды қолдана алады;

– Қазақ тілін шынайы әлеуметтік контексте қолдана отырып, функционалдық сауаттылық деңгейін арттырады.

Қосымша кеңес (мұғалімге):

• Тапсырмаларды оқушының өмірімен байланыстыру (мысалы, мектеп шаралары, экологиялық тауарлар, әлеуметтік жарнама);

• Цифрлық құралдарды (Canva, Padlet, Kahoot) пайдалану арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру;

• Қорытындыда оқушылардың жарнамаларын мектеп қабырғасына іліп, “ең сәтті жарнама” байқауын ұйымдастыру.

4.3. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттырудағы рефлексия және өздігінен даму тәсілдері

Қазіргі білім беру жүйесі мұғалімнің кәсіби өсуін үздіксіз үдеріс ретінде қарастырады. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі тек пәндік біліммен шектелмей, педагогикалық шеберлік, инновациялық ойлау, психологиялық дайындық және рефлексия жасау дағдыларымен тікелей байланысты.
Осы тұрғыда рефлексия мен өздігінен даму – мұғалімнің кәсіби жетілуінің негізгі компоненттері. Олар мұғалімге өз іс-әрекетін талдауға, оқыту сапасын арттыруға және оқушылармен тиімді байланыс орнатуға мүмкіндік береді.

1. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі ұғымы

Кәсіби құзыреттілік – мұғалімнің педагогикалық қызметін сапалы ұйымдастыруға мүмкіндік беретін білім, білік, дағды мен тұлғалық қасиеттердің жиынтығы.

Қазақ тілін оқытуда кәсіби құзыретті мұғалім:

– пәндік және әдістемелік білімді терең меңгереді;

– оқушылардың тілдік және функционалдық сауаттылығын дамыту әдістерін біледі;

– оқу процесін инновациялық технологиялармен байытады;

– өз тәжірибесін талдайды және үнемі жетілдіріп отырады.

Кәсіби құзыретті мұғалім тек “үйретуші” емес, “үйренуші”, “зерттеуші” және “кеңесші” рөлін қатар атқарады.

2. Рефлексия – кәсіби дамудың негізі

Рефлексия (лат. reflectio – “өз-өзіне қарау”) – мұғалімнің өз іс-әрекетіне талдау жасап, оны жетілдіру мақсатында бағалауы.
Рефлексия кәсіби дамудың негізгі тетігі ретінде бірнеше бағытта жүзеге асады:

1. Когнитивтік рефлексия – мұғалімнің өз пәні мен әдістемелік білімін қайта бағалау, жаңарту.

2. Эмоциялық рефлексия – сабақтағы қарым-қатынас пен сезімдік атмосфераны талдау.

3. Әрекеттік рефлексия – сабақ құрылымы, әдіс-тәсілдердің тиімділігін саралау.

4. Коммуникативтік рефлексия – мұғалім мен оқушы, мұғалім мен әріптес арасындағы қарым-қатынас сапасын бағалау.

Рефлексия арқылы мұғалім өз жетістігі мен қиындықтарын көреді, сабақта нені өзгерту немесе жетілдіру қажет екенін анықтайды.

3. Рефлексиялық мәдениет пен дағдыны қалыптастыру жолдары

Рефлексия жүйелі дағдыға айналуы үшін мұғалім келесі әрекеттерді орындауы қажет:

• Сабақтан кейінгі өзіндік талдау

“Нені жақсы орындадым?”, “Нені жақсарту қажет?”, “Оқушылар нені түсінді, нені қиын қабылдады?” деген сұрақтарға жауап беру.

• Рефлексивті күнделік жүргізу

Күнделікті сабақ барысындағы байқауларды, оқушы жетістіктерін, қолданған әдістердің нәтижесін жазып отыру.

• Әріптестік талдау (Lesson Study, коучинг, ашық сабақтар)

Әріптестермен бірге сабақ өткізіп, бақылау мен талдау арқылы кәсіби өсуге қол жеткізу.

• Кері байланыс алу

Оқушылар мен әріптестердің пікірін тыңдау, олардың ұсыныстарын саралау арқылы сабақ сапасын жетілдіру.

• Өзін-өзі бағалау парақтары

Сабақ соңында “Менің жетістігім”, “Менің кәсіби дамуым” бөлімдерін толтыру арқылы прогресті көру.

4. Мұғалімнің өздігінен даму тәсілдері

Өздігінен даму – бұл мұғалімнің кәсіби өсуін жоспарлы және саналы түрде жүзеге асыруы. Ол үш бағытта жүреді:

1. Жеке даму:

– жаңа білім мен дағдыларды меңгеру;

– психологиялық тұрақтылық пен эмоционалды интеллектті дамыту;

– өзіндік мақсат қою және оған жету жолдарын жоспарлау.

2. Кәсіби даму:

– әдістемелік әдебиеттер мен зерттеулер оқу;

– кәсіби курстар, семинарлар, вебинарларға қатысу;

– инновациялық технологияларды сабақта қолдану.

3. Шығармашылық даму:

– авторлық бағдарлама, әдістемелік құрал немесе тренинг әзірлеу;

– педагогикалық байқаулар мен ғылыми жобаларға қатысу;

– өз тәжірибесін жариялау, блог немесе цифрлық портфолио жүргізу.

Мысалы, қазақ тілі мұғалімі “цифрлық білім беру құралдарын қолдану” бойынша жеке зерттеу тақырыбын таңдап, ай сайынғы нәтижесін талдап отырса – бұл оның дербес даму траекториясы.

5. Рефлексия мен кәсіби дамуды қолдайтын заманауи құралдар

1. Google Forms / Microsoft Forms – сабақтан кейін кері байланыс алу, өзіндік талдау анкетасын толтыру.

2. Padlet немесе Jamboard – сабақ нәтижесін визуалды талдау (оқушылардың пікірлері мен мұғалімнің қорытындысы).

3. Canva немесе Miro – кәсіби дамудың жылдық жоспарын инфографика түрінде жасау.

4. Жеке блог немесе электронды портфолио – мұғалім жетістіктері мен рефлексиясын жинақтау алаңы.

5. Lesson Study және Peer Observation – тәжірибе алмасудың ең тиімді тәсілі.

Бұл құралдар мұғалімге өз жұмысының нәтижесін жүйелі көруге және кәсіби даму траекториясын нақтылауға мүмкіндік береді.

6. Мұғалімнің рефлексиясы мен функционалдық сауаттылығының байланысы

Функционалдық сауаттылық тек оқушы үшін емес, мұғалімнің кәсіби сапасының да өлшемі.

Рефлексия мен функционалдық сауаттылық арасында мынадай байланыс бар:

– Рефлексия мұғалімнің педагогикалық шешім қабылдау қабілетін дамытады;

– Мұғалім өз тәжірибесін талдау арқылы оқыту мазмұнын өмірмен байланыстырады;

– Рефлексивті мұғалім оқушының жеке ерекшелігін терең түсініп, оқытудың тиімді жолдарын табады;

– Өздігінен даму арқылы мұғалім инновациялық, бейімделгіш және зерттеуші тұлғаға айналады.

7. Рефлексия жүргізудің практикалық үлгілері

1. “Үш сөйлемдік рефлексия” әдісі:

– Менің бүгінгі табысым...

– Менің қиындықтарым...

– Мен келесі жолы нені өзгертемін...

2. “SWOT-талдау” әдісі:

Мұғалім өз тәжірибесін төрт аспект бойынша саралайды:

• Strengths (Күшті жақтар)

• Weaknesses (Әлсіз тұстар)

• Opportunities (Мүмкіндіктер)

• Threats (Қатерлер)

3. “Кәсіби айна” парағы:

– Мен бүгін нені үйрендім?

– Менің сабақтарымдағы жаңалық неде?

– Оқушыларым қандай жетістікке жетті?

– Менің келесі мақсатым қандай?

Бұл құралдар мұғалімге өз тәжірибесін объективті бағалауға және даму бағытын айқындауға көмектеседі.

8. Рефлексивті мұғалімнің кәсіби бейнесі

Рефлексияны жүйелі түрде жүзеге асыратын мұғалімнің келбеті төмендегідей сипатталады:

– Өз әрекетіне сыни қарай алады, бірақ оны дамытушы сипатта талдайды;

– Қиындықты сәтсіздік емес, тәжірибе ретінде қабылдайды;

– Кері байланыстың маңызын түсінеді және оны оқыту сапасын арттыру құралы ретінде пайдаланады;

– Әр сабақтан кейін “сапалы өзгеріс” жасауға ұмтылады;

– Кәсіби қоғамдастықтың белсенді мүшесі болып табылады.

Мұндай мұғалім – үздіксіз даму мәдениетінің үлгісі.

Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі – үздіксіз ізденіс пен өзін-өзі жетілдірудің нәтижесі. Рефлексия мен өздігінен даму тәсілдері мұғалімге кәсіби өмірінде тұрақты прогресс жасауға, білім сапасын арттыруға және оқушы тұлғасын дамытуға жағдай жасайды.

Өз тәжірибесіне рефлексия жасай алатын мұғалім – оқыту мен тәрбиелеу процесінің стратегиялық жетекшісі, педагогикалық қоғамның интеллектуалды тірегі.

Сондықтан қазіргі білім беру кеңістігінде мұғалімнің ұраны мынадай болуы тиіс:

«Мен үйретемін, өйткені мен үйренемін!»

4.4. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыруда мектепішілік әдістемелік қолдау мен тәжірибе алмасу формалары

Қазіргі мектептің басты мақсаты – оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту арқылы білімді өмірде қолдана білетін тұлға қалыптастыру. Бұл бағытта табысты нәтижеге жетудің кілті — мектепішілік әдістемелік қолдау жүйесі мен мұғалімдер арасындағы тәжірибе алмасу мәдениеті.

Әдістемелік қолдау – мұғалімнің кәсіби дамуын қамтамасыз ететін, педагогикалық шеберлігін жетілдіруге бағытталған мақсатты процесс. Ал тәжірибе алмасу – әріптестердің өзара ынтымақтастығы мен педагогикалық идеялардың ортақ кеңістігі.

1. Мектепішілік әдістемелік қолдаудың мәні мен міндеті

Мектепішілік әдістемелік қолдау – мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттыру, инновациялық тәжірибесін тарату және оқу процесінде функционалдық сауаттылықты дамыту мақсатында ұйымдастырылатын жүйелі жұмыс.

Негізгі міндеттері:

1. Мұғалімдердің кәсіби дамуына жағдай жасау;

2. Функционалдық сауаттылық бағытындағы әдіснамалық көмек ұсыну;

3. Әдістемелік кеңес, тренинг, семинарлар арқылы тәжірибе тарату;

4. Әріптестік ынтымақтастық пен кәсіби қоғамдастық мәдениетін қалыптастыру;

5. Сабақ сапасын арттыру және инновациялық тәжірибені енгізу.

Әдістемелік қолдау жүйесі мектептің даму стратегиясымен тығыз байланыста болуы тиіс.

2. Мектепішілік әдістемелік қолдау құрылымы

Мектепішілік әдістемелік жүйе төмендегідей құрылымда ұйымдастырылады:

• Әдістемелік кеңес – мектептің әдістемелік жұмысын үйлестіретін негізгі орган;

• Пәндік әдістемелік бірлестіктер (ӘБ) – пән мұғалімдерінің кәсіби бірлестігі;

• Коучинг және шеберлік сыныптар – жаңа технологияларды үйретудің тиімді формасы;

• Lesson Study, Action Research – тәжірибені зерттеу және талдау тәсілдері;

• Педагогикалық кеңес – кәсіби шешімдер қабылданатын, инновациялық идеялар талқыланатын алаң;

• Тәлімгерлік жүйе – жас мұғалімдерді бейімдеу және тәжірибелі ұстаздардан үйрену процесі.

3. Функционалдық сауаттылықты дамытудағы әдістемелік бағыттар

Функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған әдістемелік қолдау келесі бағыттарда жүргізіледі:

1. Пәндік-әдістемелік бағыт – қазақ тілін оқытуда функционалдық тапсырмалар мен бағалау критерийлерін енгізу.

2. Инновациялық бағыт – цифрлық ресурстар мен заманауи платформаларды сабақта тиімді қолдануға үйрету.

3. Коммуникативтік бағыт – мұғалімдер арасында тәжірибе бөлісу, өзара кері байланыс мәдениетін дамыту.

4. Зерттеу бағыты – мұғалімдердің оқу үдерісін талдауға және деректерге негізделген шешім қабылдауға үйрету.

5. Рефлексиялық бағыт – сабақ талдауы, өзіндік бағалау, Lesson Study нәтижелерін талқылау.

4. Тәжірибе алмасу формалары

Мектепішілік әдістемелік жұмыста тәжірибе алмасудың көптеген тиімді формалары бар. Олардың әрқайсысы мұғалімнің шығармашылық әлеуетін арттырып, кәсіби дамуына серпін береді:

1. Әдістемелік күндер мен апталықтар

– Белгілі бір пән немесе бағыт бойынша мұғалімдердің ашық сабақтары, шеберлік сағаттары, дөңгелек үстелдері өткізіледі.

– Мысалы: “Функционалдық сауаттылық апталығы”, “Қазақ тілін оқытудың тиімді тәсілдері”.

2. Шеберлік сағаттары мен коучингтер

– Тәжірибелі ұстаз өз әдістемелік жаңалығын көрсетіп, әріптестерге практикалық көмек береді.

– Тақырыптар: “Цифрлық тапсырмаларды әзірлеу”, “Функционалдық бағалау критерийлері”, “Сабақтағы пәнаралық байланыс”.

3. Lesson Study (сабақты зерттеу)

– Мұғалімдер бірлесіп сабақ жоспарлайды, өткізіп, бақылап, нәтижесін талдайды.

– Бұл модель кәсіби ынтымақтастық пен тәжірибені терең талдауға жағдай жасайды.

4. Педагогикалық шеберхана және дөңгелек үстелдер

– Белгілі тақырып төңірегінде пікір алмасу, үздік тәжірибелерді ұсыну, талдау.

– Мысалы: “Оқушының функционалдық сауаттылығын бағалау тәсілдері”, “Мәтінмен жұмыс жасауда заманауи технологиялар”.

5. Кәсіби байқаулар мен жобалар

– “Үздік әдістемелік идея”, “Инновациялық сабақ”, “Зерттеуші мұғалім” сынды мектепішілік байқаулар педагогтардың ізденісін арттырады.

6. Жас мұғалім мектебі және тәлімгерлік

– Жас педагогтарға сабақ өткізу мәдениеті, бағалау критерийлерін әзірлеу, рефлексия жүргізу бойынша әдістемелік көмек беріледі.

5. Цифрлық ортадағы тәжірибе алмасу

Қазіргі кезеңде мұғалімдердің кәсіби тәжірибе алмасуы тек дәстүрлі форматта емес, онлайн кеңістікте де белсенді жүзеге асады.

Тиімді цифрлық алаңдар:

– Google Classroom, Padlet – ортақ материалдар банкін құру;

– Zoom, Teams, Meet – онлайн семинарлар мен коучингтер өткізу;

– Canva, Jamboard – визуалды тәжірибе алмасу құралдары;

– Telegram, WhatsApp топтары – әдістемелік кеңес пен жедел ақпарат алмасу платформасы.

Мысалы, “Қазақ тілі сабақтарында функционалдық сауаттылықты арттыру” атты онлайн әдістемелік топ құрып, ай сайын бір мұғалім өз тиімді әдісін таныстырып отыруға болады.

6. Әдістемелік кеңестің рөлі мен жұмысының мазмұны

Мектептегі әдістемелік кеңес функционалдық сауаттылық бағытындағы жұмыстың үйлестірушісі болып табылады.

Оның қызметі:

– әдістемелік тақырыпты анықтау және жылдық жоспар құру;

– мұғалімдердің кәсіби сұранысын зерттеу;

– коучинг пен семинарлардың мазмұнын бекіту;

– пән бірлестіктері жұмысының үйлесімділігін қамтамасыз ету;

– сабақ сапасын талдау және ұсыныстар енгізу.

Мысалы, мектептің әдістемелік тақырыбы “Функционалдық сауаттылық – сапалы білім кепілі” болса, барлық пәндер сол бағытта жұмыс үйлестіреді.

7. Тәжірибе алмасу нәтижесін талдау мен бағалау

Мектепішілік әдістемелік жұмыс нәтижелі болуы үшін әр іс-шарадан кейін кері байланыс және талдау жүргізілуі керек.

Бағалау бағыттары:

– мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігінің өсу деңгейі;

– функционалдық тапсырмаларды сабақта қолдану жиілігі;

– оқушылардың оқу жетістігіндегі өзгеріс;

– педагогтардың шығармашылық белсенділігі мен ынтымақтастығы.

Бағалау құралдары: сауалнама, бақылау парағы, Lesson Study есебі, портфолио, педагогикалық кеңес талдауы.

8. Мектепішілік әдістемелік мәдениетті дамыту жолдары

1. Әдістемелік қолдау жүйесін мектеп стратегиясына енгізу;

2. Мұғалімдер қауымдастығын белсенді қатысуға ынталандыру;

3. Әріптестердің жетістігін марапаттау және жариялау;

4. Цифрлық құралдар арқылы үздік тәжірибелерді архивтеу;

5. Тәжірибе алмасу нәтижесін жыл сайын жинақтап, мектепішілік электрондық әдістемелік банк құру.

Мысалы, мектептің сайтында “Функционалдық сауаттылық тәжірибесі” атты бөлім ашылып, үздік сабақ жоспарлары, бейнесабақтар және әдістемелік нұсқаулар жүктеліп отырса, бұл – үздіксіз кәсіби орта қалыптастырудың тиімді жолы.

9. Әдістемелік қолдаудың педагогқа беретін нәтижесі

– кәсіби құзыреттілік пен өзіне сенімділік артады;

– инновациялық әдістер мен технологияларды еркін қолдана алады;

– әріптестік ынтымақтастық пен өзара көмек мәдениеті дамиды;

– функционалдық сауаттылық бағытындағы сабақтар жүйелі ұйымдастырылады;

– педагогикалық қауымдастықта “бөлісу – дамыту” қағидасы орнығады.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру — бүкіл мектеп ұжымының бірлескен еңбегінің нәтижесі. Бұл процесте әдістемелік қолдау жүйесі мен тәжірибе алмасу мәдениеті маңызды рөл атқарады.

Мектептің кәсіби қоғамдастығы тиімді жұмыс істеген жағдайда әр мұғалім — өз тәжірибесінің зерттеушісі, ал мектеп — үздіксіз дамып отыратын инновациялық ортаға айналады.
Осылайша, функционалдық сауаттылықты дамыту тек оқушының ғана емес, бүкіл педагогикалық ұжымның кәсіби мәдениетінің көрсеткіші болып табылады.

Қорытынды

Қазіргі білім беру жүйесінің басты мақсаты – оқушыны біліммен ғана емес, оны өмірде тиімді қолдана алатын, шығармашылық және әлеуметтік тұрғыдан белсенді тұлға ретінде қалыптастыру. Осы тұрғыдан алғанда, функционалдық сауаттылық ұғымы педагогикалық үдерістің өзегіне айналып отыр. Ол оқушының танымдық қабілетін, ойлау мәдениетін, ақпаратпен жұмыс істеу, талдау, салыстыру, шешім қабылдау және өз ойын сауатты жеткізе алу дағдыларын дамытуды көздейді.

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал — қазақ тілін оқыту үдерісінде функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың ғылыми, әдістемелік және практикалық негіздерін айқындауға арналған кешенді еңбек. Мұнда мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттыру, оқушылардың тілдік және коммуникативтік дағдыларын дамыту, оқу үдерісін өмірмен ұштастыру жолдары жүйелі түрде қарастырылды.

Функционалдық сауаттылық — тек пәндік білімнің сапасын арттырудың құралы емес, сонымен бірге оқушының тұлғалық дамуының көрсеткіші. Бұл сауаттылық түрі әр оқушының өз ойын еркін, нақты және дәлелді жеткізе алуына, әлеуметтік ортада тиімді қарым-қатынас орнатуына, ақпаратты саналы түрде қабылдауына мүмкіндік береді.
Сондықтан қазақ тілі сабағында функционалдық бағыттағы тапсырмалар, өмірлік жағдаятқа негізделген жаттығулар мен жобалық жұмыстарды жүйелі қолдану оқушылардың білімін практикалық арнаға бағыттайды.

Құралдың теориялық бөлімдерінде функционалдық сауаттылық ұғымының мәні мен мазмұны, оның халықаралық бағалау жүйелеріндегі (PISA, PIRLS және т.б.) көрінісі, тілдік және когнитивтік құзыреттердің өзара байланысы ашылып көрсетілді. Бұл түсініктер мұғалімге өз сабағының мақсат-міндетін қазіргі заман талаптарына сай қайта қарауға мүмкіндік береді.

Әдістемелік бөлімдерде қазақ тілін оқытудың құзыреттілікке негізделген парадигмасы, коммуникативтік, жобалық және әрекетке бағытталған тәсілдердің тиімділігі дәлелденді. Сондай-ақ тілдік дағдыларды өмірлік жағдаяттармен ұштастыру, пәнаралық интеграция, мәтінмен жұмыс істеудің заманауи жолдары, цифрлық платформаларды пайдалану үлгілері нақты мысалдармен көрсетілді. Бұл бағыттар қазіргі педагогтың шығармашылық әлеуетін арттырып, сабақ сапасын жаңа деңгейге көтеруге ықпал етеді.

Практикалық бөлімде ұсынылған функционалдық тапсырмалар мен үлгі сабақ жоспарлары мұғалімге оқу процесін тұлғалық-әрекеттік тұрғыдан ұйымдастыруға бағыт береді. Тапсырмалар оқушыларды өмірмен байланысты мәселелерді талдауға, өз көзқарасын білдіруге, дәлелмен сөйлеуге, қазақ тілін қоғамдық коммуникацияның құралы ретінде қолдануға үйретеді. Бағалау және диагностикалау критерийлері мұғалімге оқушының функционалдық дамуын кезең-кезеңмен бақылауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, әдістемелік құрал мұғалімнің рефлексиялық мәдениеті мен өздігінен даму қабілетін қалыптастыруға ерекше назар аударады. Рефлексия — кәсіби өсудің негізі, ал өзіндік даму — педагогтың инновациялық әлеуетін арттыратын тетік. Мұғалім өз іс-әрекетін талдай отырып, сабақ мазмұнын жетілдіреді, әдіс-тәсілдерін жаңартады, оқушылармен тиімді өзара әрекет орнатады.

Мектепішілік әдістемелік қолдау мен тәжірибе алмасу формаларына арналған бөлім педагогикалық қоғамдастықтың маңыздылығын айқындайды. Әдістемелік кеңес, пән бірлестіктері, коучингтер мен Lesson Study жұмыстары мұғалімдердің кәсіби ынтымақтастығын нығайтып, бірлескен оқу мәдениетін қалыптастырады. Бұл өз кезегінде функционалдық сауаттылықты дамыту процесін тұрақты және нәтижелі етеді.

Жалпы алғанда, функционалдық сауаттылықты дамыту — тек жеке пән мұғалімінің емес, тұтас мектеп ұжымының, ата-аналардың және қоғамның ортақ міндеті. Мұғалім – осы жүйенің үйлестірушісі, бағыт берушісі және оқушыны өмірге бейімдеуші тұлға.
Қазақ тілін оқытуда функционалдық сауаттылықты қалыптастыру мұғалімнен жаңашыл ойлау, цифрлық сауаттылық, креативті көзқарас пен әдістемелік шеберлік талап етеді.

Әдістемелік құралдың мазмұны бүгінгі мұғалімге:

– сабақ мазмұнын өмірлік жағдайлармен ұштастыруға;

– функционалдық бағыттағы тапсырмаларды тиімді қолдануға;

– бағалау мен рефлексияны дамытушы құрал ретінде пайдалануға;

– әріптестік тәжірибе мен әдістемелік мәдениетті нығайтуға мүмкіндік береді.

Қорыта келгенде, функционалдық сауаттылық — XXI ғасыр мұғалімінің басты кәсіби бағыты және оқушының өмірлік табысының негізі.
Осы құралдағы ұсыныстар мен әдістемелік бағыттар білім беру тәжірибесіне енгізілген жағдайда, қазақ тілі сабақтары оқушы үшін танымдық, шығармашылық және өмірмен байланысты тәжірибелік кеңістікке айналады. Мұғалім осы кеңістіктің жобалаушысы әрі жетекшісі бола отырып, әрбір оқушының ойлау қабілетін, тілдік және әлеуметтік белсенділігін дамытудың басты тұлғасына айналады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.Тоқаевтың «Әділетті Қазақстан – бәріміз үшін!» атты Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2023.

2. Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі. «Орта білім мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы». – Астана, 2022.

3. «Қазақстан Республикасында орта білім беруді дамытудың 2022–2026 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы». – Астана, 2022.

4. Назарбаев Зияткерлік мектептері ДББҰ. «Жаңартылған білім беру мазмұны: әдістемелік негіздер». – Астана, 2019.

5. Әбдікәрімова Т., Сағындықова Ж. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: «Білім», 2018.

6. Құрманова Н. Қазақ тілін оқытудағы заманауи технологиялар мен әдістер. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

7. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негіздері. – Алматы: Атамұра, 2017.

8. Қасымова С., Нұрғазина Г. Қазақ тілі сабағында функционалдық сауаттылықты қалыптастыру жолдары. – Нұр-Сұлтан: Ы.Алтынсарин атындағы ҰБА, 2021.

9. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас және қатысым әдістемесі. – Алматы: ҚазҰПУ баспасы, 2015.

10. Әлібекова Ж. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту. – Павлодар: Кереку, 2020.

11. Исаева С., Төлеубекова Р. Қазақ тілін оқытудағы коммуникативтік бағыт және интерактивті әдістер. – Алматы: Қазақ университеті, 2019.

12. Нұржанова Г. Қазақ тілі сабақтарында пәнаралық интеграцияны жүзеге асыру жолдары. – Шымкент: Педагогикалық идеялар орталығы, 2021.

13. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. «PISA халықаралық зерттеуіне дайындық материалдары». – Астана, 2018.

14. Баймұратова Б. Қазақ тілін оқытудағы құзыреттілік тәсіл. – Алматы: «Дарын» баспасы, 2019.

15. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы. Функционалдық сауаттылықты дамыту бойынша әдістемелік ұсынымдар. – Астана, 2022.