Мақала

Қазақ тілін қоғамдық өмірдің барлық салаларында қолданысын кеңейту жолдары.

Қазақ тілі — қазақ халқының ұлттық болмысының, рухани байлығының айнасы. Тіл – тек қатынас құралы ғана емес, ол ұлттың жан дүниесін, тарихын, мәдениетін, дүниетанымын бойына жинақтаған құдіретті күш. Қазақстан Республикасының Конституциясында қазақ тілі — мемлекеттік тіл ретінде бекітілгенімен, бүгінгі күні оның қоғамдық өмірдің барлық салаларында еркін әрі кең қолданылуы әлі де толық жүзеге аса қойған жоқ.

Мемлекеттік тілдің қоғамдағы беделін арттыру, оның қолданылу аясын кеңейту — ұлттық қауіпсіздікпен тікелей байланысты маңызды мәселе. Сондықтан бұл баяндамада қазақ тілінің қазіргі жағдайы мен оны қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында кеңінен қолданудың жолдары қарастырылады.

Тіл – халықтың рухани тірегі, ұлттың жаны, оның болмысын айқындайтын басты белгі. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Алайда мемлекеттік мәртебеге ие болғанына бірнеше онжылдық өтсе де, қазақ тілінің қоғамдық өмірдің барлық салаларында толық қолданысқа ене алмай отырғаны – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.

Қазақ тілінің аясын кеңейту – тек тіл мамандарының ғана емес, бүкіл қоғамның, әрбір азаматтың міндеті. Бұл баяндамада қазақ тілінің әр саладағы қолданыс деңгейі мен оны кеңейту жолдары қарастырылады.

Тәуелсіздік алғаннан кейін елімізде мемлекеттік тілді дамытуға қатысты бірқатар бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар қолға алынды. Алайда қазақ тілі әлі де болса еліміздің барлық салаларында үстем қолданысқа ие бола алмай отыр. Көптеген мекемелерде, әсіресе жекеменшік кәсіпорындарда ресми құжаттар, қызмет көрсету, іс жүргізу әлі де орыс немесе басқа тілдерде жүзеге асады. Кейбір азаматтар қазақ тілін жетік білмегендіктен, оны қолдануға құлықсыз. Бұл – тіл үйрету мен насихаттаудың жеткіліксіздігіне байланысты. Әсіресе, қала тұрғындары мен жастар арасында шала қазақ тілі, аралас сөйлеу кең тараған. Қазақ тілі тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттік мәртебеге ие болды. Алайда іс жүзінде бұл мәртебенің толық жүзеге асуы әлі де баяу жүруде. Іс жүргізу, білім беру, денсаулық сақтау, бизнес, ғылым мен техника, ақпарат құралдары, құқық саласында қазақ тілінің үлесі артып келеді, дегенмен толық басымдыққа ие болды деп айтуға ерте. Кейбір мекемелерде, әсіресе жекеменшік ұйымдарда, қазақ тілінде қызмет көрсету әлі де ақсап тұр. Сонымен қатар, қала тұрғындарының арасында қазақ тілін қолдану деңгейі ауылдық жерлермен салыстырғанда төмен.

Мемлекеттік мекемелерде қазақ тілі негізгі тіл ретінде қолданылуы тиіс. Алайда ресми хат алмасу, құжат айналымы, жиналыстарда орыс тілінің үлесі басым. Бұл мемлекеттік тіл мәртебесіне сай келмейді. Қазақ тілінде оқытатын мектептердің саны артқанымен, қазақ тілді жоғары оқу орындары мен техникалық мамандықтарда оқу көбіне орысша немесе ағылшынша жүреді. Кейбір техникалық, медициналық, экономикалық пәндер қазақ тіліне сапалы аударылмаған. Бұл – тілдің ғылым мен техникалық білім саласында шеттетіліп қалуына себеп. Қазақ тілді БАҚ – телеарна, газет-журнал, сайттар саны өсуде. Бірақ контент сапасы мен алуан түрлілігі әлі де шектеулі. Әлеуметтік желілер мен блогтарда қазақ тіліне сұраныс артқанымен, жазба мәдениеті мен сауаттылық мәселелері өзекті болып тұр. Сауда, банктер, мейрамханалар, интернет-дүкендер, жарнама саласында қазақ тілін қолдану деңгейі төмен. Көп жағдайда тұтынушыларға қазақша қызмет көрсету формальды түрде ғана жүзеге асады немесе мүлде қарастырылмаған. Ғылыми еңбектер, зерттеулер, диссертациялар мен мақалалардың көпшілігі шет тілдерінде жарияланады. Қазақ тіліндегі ғылыми терминология әлі де жүйеленбеген, бұл салада сапалы аударма мен сөзжасам мәселесі бар. Мемлекеттік мекемелерде құжат айналымы, жиналыстар мен ресми хат алмасу негізінен қазақ тілінде жүргізілгенімен, іс жүзінде қос тілділік сақталған. Көп жағдайда орыс тіліндегі нұсқасы басым қолданылады. Қазақ тілді телебағдарламалар, жаңалықтар мен интернет ресурстар саны артқанымен, контент сапасы мен танымалдылығы жағына келгенде орыс және ағылшын тіліндегі ресурстармен бәсекелесе алмай отыр. Қалалық жерлерде бизнес пен сауда-саттық саласында қазақ тілінде қызмет көрсету мәдениеті қалыптаса қоймаған. Көптеген жарнама, маңдайша жазулары орыс немесе ағылшын тілінде жазылады. Ғылыми зерттеулердің басым бөлігі орыс және ағылшын тілінде жүргізіледі. Қазақ тілінде ғылыми терминдер жүйесі әлі толық қалыптаспаған, бұл салада сапалы аударма мен терминжасам мәселелері бар.

Осы орайда мемлекеттік тіл туралы заң талаптарының орындалуын нақты бақылау керек, қазақ тілінде қызмет көрсетпеген мекемелерге әкімшілік шаралар қолдануы, мемлекеттік қызметкерлерге қазақ тілінен біліктілік талаптарын күшейтілуі, қазақ тілінде сапалы оқулықтар, оқу құралдары мен терминологиялық сөздіктер шығарылуы, ЖОО-да қазақ тіліндегі ғылыми мақалалар мен зерттеулерге гранттар бөлінуі, мектеп бағдарламасын заманға сай цифрлық, креативті әдістермен байытылуы, жеке кәсіпорындарға қазақша жарнама, маңдайша және интерфейс талаптарының енгізілуі, қазақша сөйлейтін қызметкерлерді көбейту арқылы тұтынушыға құрметті арттыру, мемлекеттік қолдауларды тек қазақ тілінде жұмыс істейтін бизнеске бағыттау. Қазақ тілінде сапалы, танымдық, қызықты контент шығаратын жобаларды қолдау. Қазақ тілді блогерлер мен журналистерге арнайы гранттар бөлу. Қазақша субтитр, дубляж сапасын арттыру арқылы кино және бейнеөнімдердің қазақшалануын дамыту қажет. Латын графикасына көшу – қазақ тілін әлемдік ақпараттық кеңістікке шығаруға жол ашады. Бұл өзгерісті халыққа түсіндіру, сауатты енгізу және оқыту тиімді.

Ойымды қорыта келе қазақ тілінің қоғамдық өмірдің барлық салаларында кеңінен қолданылуы – елдің ішкі тұрақтылығы мен рухани егемендігінің негізгі шарты және қоғамдық өмірдің барлық салаларында кеңінен қолданылуы – ел тәуелсіздігінің, ұлт тұтастығының және рухани егемендіктің кепілі. Мемлекеттік тіл тек символ емес, ол – күнделікті өмірде нақты қолданылатын, дамитын және өркендейтін тірі организм. Осы жолда мемлекеттік деңгейдегі қолдау, білім беру жүйесінің тиімділігі, қоғамның белсенділігі және әрбір қазақстандықтың жеке жауапкершілігі маңызды рөл атқарады. Бұл – тек заңдық, саяси мәселе ғана емес, ұлттық намыс пен санаға қатысты мәселе. Сондықтан әр салада қазақ тілін дамыту – баршамыздың борышымыз. Болашақта қазақ тілі ғылымның, бизнестің, техниканың, күнделікті өмірдің тіліне айналуы үшін бірлескен жүйелі жұмыс қажет. Бұл бағытта мемлекет, қоғам және әрбір азамат ортақ әрекет етуі тиіс. Сонда ғана қазақ тілі – шын мәнінде Қазақстанның толыққанды мемлекеттік тіліне айналады.

Қазақ тілінің болашағы – өз қолымызда.