Лебяжі жалпы орта білім беретін мектеп

Қазақ тілі пәнінен ережелер жинағы

2 сыныпқа арналған

Аққу ауылы, 2018 жыл

Қазақ тілі пәнінен ережелер жинағы Алматы «Атамұра» 2017 оқулығы бойынша дайындалды.

Дайындаған: Тұрсынбаева Гүлбаршын Нұртазаевна

Кіріспе

Бұл қазақ тілі пәнінен құрастырылған ережелер жинағы жаңа буын оқулықтары мен мемлекеттік бағдарлама негізінде жасалған теориялық құрал. Құрастыру барысында оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктері ескерілді. Ережелер оқулыққа сүйене отырып, толықтырылып жазылған. Ережені жақсы меңгерген оқушылар білімдерін практикамен ұштастырып, оқу сапасын арттыруға көмектеседі. Оқушының өздігінен жұмыс істеуіне, шығармашылығын шыңдауға мүмкіндік алады.

Мазмұны

1. Сөйлеу не үшін қажет?

Ауызекі сөйлеу

Жазбаша сөйлеу

2. Монолог. Диолог

3. У дыбысының дауысты және дауыссыз болып айтылуы

У дыбысының жазылуы

И, й әріптерінің жазылуы

Я әрпінің жазылуы

Ю әрпінің жазылуы

4. Дауыссыз дыбыстар түрлері

Дауыссыз п мен б

Дауыссыз қ мен ғ

Дауыссыз к мен г

Дауыссыз л мен р

5. Мәтін дегеніміз не?

Мәтін және оның түрлері

6. Сөйлем дегеніміз не?

Хабарлы сөйлем

Сұраулы сөйлем

Лепті сөйлем

7. Сөз және оның мағынасы

Антоним

Синоним

Омоним

8. Сөз құрамы

Түбір

Жұрнақ пен жалғау

9. Сөз таптары

Зат есім

Етістік

Сын есім

Сан есім

Сөйлеу не үшін қажет?

Сөйлеу сұрақ, жауап, әңгімелеуден тұрады.

Ерте заманда адамдар әріптерді білмеген. Олар сөзді сурет және басқа белгілермен беруге тырысқан.

Ауызекі тіл және жазбаша тіл

Ауызекі тіл –бірін-бірі көріп және естіп тұрған адамдардың өзара қарым-қатынасы.

Жазбаша тіл-адамдардың хабарды жазып беруі.

Диалог. Монолог

Екі немесе бірнеше адамның сөйлесуі диалог деп аталады.

Өзіне немесе тыңдаушыға қарап айтылған бір ғана адамның сөйлеуі монолог деп аталады.

У дыбысының дауысты және дауыссыз болып айтылуы

Дауыстыдан соң және сөз басында дауыстыдан бұрын келген у дыбысы дауыссыз болады: әуежай, уақыт, Сәуле.

Дауыссыздан соң және сөз басында дауыссыздан бұрын келген у дыбысы дауысты болады: сусын, елу, улап-шулап.

У дыбысының жазылуы

Ы, і дыбыстарына аяқталған сөздерге у дыбысы қосылса, ы, і дыбыстары түсіп қалады: тасы-тасу, оқы-оқу, торы-тору.

-1-

Дәлелдеу үлгісі:

Бұл-дауысты у дыбысы, өйткені ол дауыссыз дыбыстан кейін тұр (немесе ол сөз басында дауыссыз дыбыстан бұрын тұр).

Бұл –дауыссыз у дыбысы, өйткені ол дауыстыдан соң тұр(немесе сөз басында дауыстыдан бұрын тұр).

И, й әріптерінің жазылуы

И дыбысының алдында ы, і естілгенімен, олар жазылмайды: киім, қиын, жиын.

Сый, тый және бұлардан тараған сөздерге тек ый жазылады: сый, сыйлық; тый, тыйым.

Я әрпінің жазылуы

Сөзде йа дыбыстары естілгенімен, жазуда олардың орнына я әрпі жазылады: мая, сая, таяқ.

Сөздегі и әрпінен соң а жазылмайды, я жазылады: мия, тақия, Әлия.

Ю әрпінің жазылу

Сөзде йу дыбыстары естілгенімен, жазуда олардың орнына ю әрпі жазылады: аю, көркею.

Сөздегі и әрпінен соң у жазылмайды, ю жазылады: кию, қию, жию.

-2-

Дауыссыз дыбыстардың түрлері

Дауыссыз б мен п

Сөз соңында б естілгенімен, п әрпі жазылады: мектеп, кітап, доп,қап.

Клуб, штаб, куб, араб тәрізді кейбір сөздердің соңына б әрпі жазылады.

П дыбысына аяқталған сөзден кейін дауысты дыбыс келсе, п дыбысы б-ға айналады: кітап-кітабы, талап-талабы.

Дауыссыз қ мен ғ

Ғ әрпі сөздің соңында жазылмайды. Қ-ға аяқталған сөзден кейін дауысты келсе, қ дыбысы ғ-ға айналады: достық-достығы, атақ-атағы, құшақ-құшағы.

Дауыссыз к мен г

Сөз соңындағы к дыбысынан кейін дауысты дыбыс келсе, ол г-ге айналады: түлек-түлегі, серік-серігі, жүрек-жүрегі.

Дауыссыз л мен р

Сөз басындағы л,р әріптерінің алдынан ы,і естілгенімен, олар жазылмайды: лақ, лауазым, рет, рас.

-3-

Мәтін дегеніміз не?

Мәтін мазмұны жағынан өзара байланысты екі не одан да көп сөйлемнен құралады. Мәтін құрамындағы сөйлемдер ортақ тақырыппен бірігеді.

Тақырып- мәтінде баяндалатын оқиға мен ойдың түйіні.

Мәтіндегі негізгі ой-автор айтқысы келген басты пікір.

Мәтіннің басы оқырманды оқуға даярлайды. Негізгі бөлікте автор айтқысы келген басты пікірін білдіреді. Мәтінді соңғы бөлік аяқтайды.

Мәтіннің әрбір бөлігі азат жолдан басталып жазылады.

Мәтін және оның түрлері

-4-

Сөйлем дегеніміз не?

Сөйлем аяқталған ойды білдіреді. Сөйлем соңына не нүкте (.), не сұрау белгісі (?) , не леп белгісі (!) қойылады.

Сөйлем түрлері

-5-

Сөз және оның мағынасы

Сөз –заттың, сапаның, қимылдың, санның атауы.

Мысалы: ай, үй, ақын; тұнық, әдемі; оқы, бар; алты, он.

Сөз мағынасына қарай 3 ке бөлінеді.

1. Антоним

2. Синоним

3. Омоним

Тілімізде мағынасы қарама-қарсы сөздер кездеседі. Мұндай сөздерді антоним сөздер деп атаймыз.

Мысалы: ақ-қара, арзан-қымбат.

__________________________________________________________

Тілімізде білдіретін мағынасы бір-біріне жақын, бірақ дыбысталуы әр басқа сөздер кездеседі. Мұндай сөздерді синоним сөздер деп атайды.

Мысалы: әдемі, көрікті; алыс, шалғай.

__________________________________________________________

Дыбысталуы бірдей, білдіретін мағыналары әр басқа сөздер омоним сөздер деп аталады.

Мысалы: алма-жеміс, алма-қимыл атауы: сен оны алма.

-6-

Сөз құрамы

Түбір мен қосымша

Сөздің одан әрі бөлінбейтін мағыналы бөлігін түбір сөз дейді: күн, жыл, спорт, палуан.

Сөздің түбірге жалғанған бөлігін қосымша дейді: күні, жылдар, спортшы, палуандар

Түбірдің белгісі - : күйші.

Жұрнақ пен жалғау

Қосымша

Түбір сөзге жұрнақ та, жалғау да жалғана береді. Жұрнақ бұрын, жалғау жұрнақтан кейін жалғанады:

Хоккей+ші+ге

Оқу+лық+тар

Ұш+қыш+тар

-7-

Сөз таптары

Сөздер мағынасына қарай бірнеше сөз таптарына бөлінеді. Зат есім, етістік, сын есім, сан есім-сөз таптары.

Зат есім

Заттың атын білдіретін сөздерді зат есім деп атайды. Зат есімдерге кім? кімдер? не? нелер? деген сұрақтар қойылады.

Мысалы: адам, көгершін, жазушылар, құлындар.

Адамға қатысты сөздерге кім? кімдер ? заттар мен жануарларға не?нелер? деген сұрақтар қойылады.

Зат есім

Зат есімнің жекеше және көпше түрі

-8-

Зат есім

Етістік

Заттардың қимылын, іс-әрекетін білдіретін сөздерді етістік дейміз. Етістіктерге не істеді? қайтті? не қылды? деген сұрақтар қойылады.

Мысалы: өсті, ойнады, сайрайды.

Етістік дара және күрделі болып екіге бөлінеді.

-9-

Сын есім

Заттың түрін, түсін, сапасын білдіретін сөздерді сын есім деп атайды. Сын есімдерге қандай?қай? деген сұрақтар қойылады.

Мысалы: сұлу, жақсы, жасыл, аласа.

Дара және күрделі сын есім

Сан есім

Заттың санын, ретін білдіретін сөздерді сан есім деп атайды. Сан есімдерге қанша?неше?нешінші?деген сұрақтар қойылады. Мысалы: бес, жеті, тоғызыншы.

-10-