Тақырыбы: ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ДИАЛЕКТІЛЕРІ

________________________________________________

Сагатова Арайлым Зарылхановна

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

«№8 мектеп – гимназия » КММ

Aлмaты, Aлмaлы ауданы

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ДИАЛЕКТІЛЕРІ

Кіріспе

Қазақ тілі – түркі тілдер тобының қыпшақ бұтағына жататын, бай тарихи мұрасы бар тілдердің бірі. Қазақ халқының кең аумаққа таралуы, көшпелі өмір салты және этникалық ерекшеліктері қазақ тілінің диалектілік жіктелуіне ықпал етті. Диалектілер – белгілі бір аймақтың тұрғындары қолданатын тілдік ерекшеліктердің жиынтығы. Олар фонетикалық, лексикалық және грамматикалық айырмашылықтар арқылы ажыратылады.

Көптеген түркі тілдерінде диалектілердің арасындағы айырмашылық өте айқын көрінеді, кейде олар бір-бірін түсінуге кедергі келтіруі мүмкін. Алайда қазақ тілінде диалектілік айырмашылықтар аса үлкен емес, өйткені қазақ халқының тарихи тұрғыда біртұтас этнос ретінде қалыптасуы, бір орталықтан басқарылуы және көшпелі өмір салты ортақ тілдік нормалардың сақталуына ықпал етті. Осыған қарамастан, қазақ тілінде үш негізгі диалект бар: батыс, оңтүстік және шығыс диалектілері.

Бұл мақалада қазақ тілінің негізгі диалектілері, олардың ерекшеліктері және зерттелу тарихы қарастырылады.

Қазақ тілінің диалектілік жіктелуі

Қазақ тіліндегі диалектілерді алғаш рет ғылыми түрде жіктеген ғалым – Н.Сауранбаев. Ол қазақ тілін үш негізгі диалектілік топқа бөлді:

1. Батыс диалекті

2. Оңтүстік диалекті

3. Шығыс диалекті

Бұл диалектілер белгілі бір аймақтарда қалыптасып, олардың ерекшеліктері фонетикалық, лексикалық және грамматикалық айырмашылықтар арқылы анықталады.

1. Батыс диалекті

Батыс диалектісі Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау және Қостанай облыстарының кейбір аймақтарына тән. Бұл диалект кейбір татар, ноғай, башқұрт тілдерімен ортақ элементтерге ие.

Фонетикалық ерекшеліктері:

• Қатаң [қ], [к] дыбыстары ұяңданып, [ғ], [г] болып айтылады: қазақ → ғазақ, кілем → гілем.

• Ерін үндестігі жиі байқалады: бала → балу, қара → кару.

Лексикалық ерекшеліктері:

• Парсы, араб және ноғай тілдерінен енген сөздер көбірек кездеседі: пішті (дәрігер), жәһән (дүние), айақ (табақ), ләпетай (орамал), шоқалақ (кедір-бұдыр жер).

Грамматикалық ерекшеліктері:

• Кейбір сөздердің көпше түрі өзгеше жасалады: адамдар → адамат, балалар → балақтар.

2. Оңтүстік диалекті

Оңтүстік диалектісі Түркістан, Шымкент, Жамбыл, Қызылорда облыстарында кең таралған. Бұл аймақ Өзбекстан, Қырғызстан елдерімен шекаралас болғандықтан, тілінде өзбек, қырғыз тілдерінен енген сөздер жиі кездеседі.

Фонетикалық ерекшеліктері:

• Кейбір сөздердегі [ж] дыбысы [й] болып айтылады: жарайды → йарайды, жолаушы → йолаушы.

• Сөз соңындағы [қ], [к] дыбыстары түсіп қалуы мүмкін: жүгіру → жүгүру, сөйлесіп отыр → сөйлесіп отур.

Лексикалық ерекшеліктері:

• Өзбек тілінен енген сөздер кездеседі: лақша (жұқа нан), ягана (жалғыз), чақа (ақша), сарп ету (жұмсау).

Грамматикалық ерекшеліктері:

• -ып, -іп жұрнақтарының орнына -в формасы жиі қолданылады: барып → барв, келіп → келв.

3. Шығыс диалекті

Шығыс диалектісі Шығыс Қазақстан, Павлодар, Семей, Алматы облыстарының кейбір бөліктерінде таралған. Бұл аймақтың сөйлеу ерекшеліктеріне көне түркі элементтері әсер еткен.

Фонетикалық ерекшеліктері:

• Қатаң дауыссыздар жиі кездеседі: шәй → шай, бөрік → пөрік.

• Кейбір сөздердегі дауысты дыбыстар өзгеше айтылады: келеді → келет, береді → берет.

Лексикалық ерекшеліктері:

• Монғол және көне түркі тілдерінен енген сөздер кездеседі: ноқта (жүген), шылауыш (орамал), бөз (мата түрі), шамбал (бұта).

Грамматикалық ерекшеліктері:

• Сөз соңындағы кейбір дыбыстар қысқарады: келіп отыр → кеп отыр, біліп алды → біліп алдым → біліп алдымп.

Қазақ диалектологиясының зерттелуі

Қазақ тіліндегі диалектілерді зерттеу XX ғасырда басталды. Бұл саладағы алғашқы маңызды еңбектерді Ахмет Байтұрсынұлы, Құдайберген Жұбанов, Сәрсен Аманжолов, Нығмет Сауранбаев сынды ғалымдар жазды.

• Нығмет Сауранбаев алғаш рет қазақ тіліндегі үш негізгі диалектіні анықтады.

• Сәрсен Аманжолов қазақ тілінің диалектологиялық картасын жасап, әрбір диалектінің ерекшеліктерін жан-жақты сипаттады.

• Ісмет Кеңесбаев, Төлеген Жанұзақов сынды ғалымдар қазақ тілінің аумақтық ерекшеліктерін зерттеп, көптеген диалектілік сөздіктер жасады.

Қорытынды

Қазақ тілі салыстырмалы түрде диалектілік жіктелуі әлсіз тілдердің қатарына жатады. Бұл қазақ халқының этникалық тұтастығы мен көшпелі өмір салтының ықпалымен байланысты. Дегенмен, қазақ тілінде батыс, оңтүстік және шығыс деп бөлінетін негізгі үш диалект бар. Олардың арасындағы айырмашылықтар фонетикалық, лексикалық және грамматикалық деңгейде көрінеді.

Қазақ тілінің диалектілерін зерттеу – тілдің даму тарихын түсінуге, өңірлік ерекшеліктерді анықтауға және тіл саясатын дұрыс қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бұл зерттеулер болашақта қазақ әдеби тілінің байытылуына да ықпал ететін маңызды ғылым саласы болып қала береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Сауранбаев Н. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1955.

2. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Ана тілі, 1959.

3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің диалектологиясы. – Алматы: Білім, 1975.

4. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1982.

5. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992.