ҚАЗАҚСТАН ЕГЕМЕНДІГІНЕ САЙ, ҰЛТТЫҚ СПОРТТЫҢ ДӘРЕЖЕСІ

УДК:
“Торайғыров Университеті” (Павлдодар, Қазақстан)
“Торайгыров Университет” (Павлодар, Казахстан)
“Toraighyrov University” (Pavlodar, Kazakhstan)
Аға-оқытушысы:
Жильгельдинов С.Е;
Білім алушы: Шакбакбаева К.Б;

ҚАЗАҚСТАН ЕГЕМЕНДІГІНЕ САЙ, ҰЛТТЫҚ
СПОРТТЫҢ ДӘРЕЖЕСІ
АҢДАТПА Ұлттық спорт-әлем елдерінің мәдениетінің бір бөлігі. Спортбұл әрі өнер, әрі жарыс. Қазақтың ұлттық спорт түрлері өте бай, олар ежелгі
заманнан бері өз маңызын жоғалтқан жоқ. Оларға: көкпар, ләңгі, асық , күрес
және т.б. жатады. Қазақ халқында спорт түрі ретінде ғана емес, сонымен қатар
адам санасын жақсартуға, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды дәріптеуге
бағытталған ойындар, ұлттық спорт түрлері бар. Бұрын бұл ойындар үлкен
маңызға ие болды, өйткені ойындарға жергілікті батырлар да, билік
басындағылар да қатысып, ойын одан да қыза түскен. Ал қазір ше?! Сіздер бұл
мақаладан аталмыш сұраққа жауап алып, ұлттық спортымыздың бүгіні мен
ертеңінен ақпарат білесіздер.
ТҮЙІН СӨЗДЕР: спорт, ұлттық, мәдениет, ойын, жарыс.
СТЕПЕНЬ НАЦИОНАЛЬНОГО СПОРТА ПО СУВЕРЕНИТЕТУ
КАЗАХСТАНА
АННОТАЦИЯ Национальный спорт-часть культуры стран мира.
Спорт-это и искусство, и соревнование. Казахские национальные виды спорта
очень богаты, они не утратили своего значения с древних времен. К ним
относятся: кокпар, аист, асык , бой и др. У казахского народа есть игры,
Национальные виды спорта, направленные не только на улучшение сознания
человека, популяризацию традиций и обычаев. В прошлом эти игры имели
большое значение, поскольку в играх участвовали как местные герои, так и
власть имущие, и игра стала еще более горячей. А сейчас?! Вы получите ответ
на этот вопрос из этой статьи и узнаете информацию о настоящем и
завтрашнем дне нашего национального спорта.
КЛЮЧЕВЫЕ
СЛОВА: Спорт, национальный,
культура,
игра,
соревнования.
DEGREE OF NATIONAL SPORT,
SOVEREIGNTY OF KAZAKHSTAN

ACCORDING

TO

THE

ABSTRACT National sports are part of the culture of the countries of the
world. Sport is both an art and a competition. Kazakh national sports are very rich,

they have not lost their importance since ancient times. These include: kokpar, stork,
asik, boy, etc. The Kazakh people have games, National sports aimed not only at
improving human consciousness, popularization of traditions and customs. In the
past, these games were of great importance, as both local heroes and those in power
participated in the games, and the game became even hotter. And now what?! You
will get an answer to this question from this article and learn information about the
present and the future of our national sport.
KEYWORDS: Sports, national, culture, game, competitions.

КІРІСПЕ:
Қазақ халқы-спортқа ертеден өте бай. Ұлттық спортымыздың өте көп
түрі бар.
Ат спортының түрлері:
аламан бәйге - алыс және өте алыс қашықтарға атшабыс
байте - ойлы қырлы жерлермен атшабыс
ат жегу - тез арада атты дайындау
ат омырауластыру - атты итерістіріп шеңберден шығару
аударыспақ - ат үстінде алысу
жорға жарыс - жорғалар сыны
құнан бәйге, дөнен бәйге, тай жарыс - жылқы түліктерінің жарысы
қыз қуу
көкпар - командалық ойын
жамбы ату - шауып келе жатып нысана көздеу
күміс ілу - жерден күміс тиынды ат үстінен іліп әкету
сайыс - ат үстінде қарумен жекпе-жек өткізу
Ақыл-ой ойындары:
шатрантаж (шахматтың бір түрі)
шатраш (дойбының бір түрі)
тоғыз құмалақ - домалақ тас ойыны
саяттаушы құстарды аңға салу
Күрес түрлері:
қазақ күресі
қатын күрес
Жеңіл атлетика :
жаяу жарыс
жігіт жарыс
қатын жарыс
Күш өнері :
балуан тас
түйе көтеру
өгіз жығу

асық ойындары және т.б.
Егеменді Қазақстанымызда ұлттық спорт түрлері мен ойындар жергілікті
халықтар тұратын барлық ауылдар мен қалаларда кең таралған. Бірақ жалпы
жұртшылықтың қатысуымен жаттығу жұмыстары мен спорттық жарыстарды
ұйымдастыруда айтарлықтай кемшіліктер бар. Ұлттық спорт түрлерімен
айналысатын спортшылар тұрақты жаттығулар арқылы жетілдірілуі керек.
Ұлттық спорт түрлері бойынша төрешілердің жұмысын ұйымдастыру да
қанағаттанарлықсыз. Қазақ Министрлер кеңесі жанындағы дене шынықтыру
және спорт комитеті әзірлеген ережелер ескірген және "халықтық және ұлттық
спорт түрлеріне қысқаша кіріспе" көпшілікке жеткен жоқ. Нәтижесінде, осы
уақытқа дейін нақты арбитраж жүйесі әзірленбеген. Бұл ұлттық спорт
түрлерінің дұрыс бағытта дамуына кедергі келтіреді. Егер спорттық
жарыстарды өз саласын жақсы білетін, дайындығы бар, ауылдар мен
қалалардың және МТС басшылары ресми түрде тағайындаған адамдар
ұйымдастырса, олар сапалы өтеді[1].
Ұлттық спортымыздың бүгіні дара да даңқты спортшыларға өте бай, десе
де оларға жасалынған жағдай, олар жеткен дәрежеге жету қиынның қиыны.
Қаншама еңбек пен маңдай термен жеткен жеңістің дәмі қандай керемет,
бірақ-та сол еңбектің бұрмаланып, әділетсіздіктің шырмауына өтіп кетіп
жатқан заманында екеніміз ақиқат....

НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
Қазіргі кезде елімізде ұлттық спорт түрлерімен 122 644 адам
айналысады. Енді есептеп көрейік, бүгінде елде орташа есеппен 18 миллион
адам тұрады, содан кейін елдегі әрбір 130 адам ұлттық спорт түрлерімен
айналысады. Айта кету керек, спорт комитеті өкілінің айтуынша, ұлттық спорт
түрлерімен айналысатын 122 644 спортшының 69 643-і тек қазақ күресімен
айналысады, біз тек 53 001 спортшының тоғыз құмалақ және ат спорты сияқты
ұлттық ойындардың басқа түрлеріне қатысатынын көреміз.
Жалпы, Қазақстандық спортта, көптеген елдердегідей, шешілмеген
мәселелер көп. Бірақ, жанкүйерлер бұл туралы көп білмейді.
Тіл, менталитет, дін, дәстүр мен мәдениеттің ішінде халықтың мінезі мен
даралығын анықтайтын тағы бір құндылық-ұлттық спорт түрлері. Ұлттық
кодексті оятудың бір жолы - ұлттың спортын тану және оны дамыту. Ұлтының
спорты мен ойындарын біліп өскен балалар өздерінің жеке басын біледі және
сол ұлтқа деген құрмет оянады. Ол өзінің мақтанышын дәл сәтте бұзады.
Сондай-ақ, ұлттық спорт түрлерін дамыту өскелең ұрпақтың тарихи санасын
жаңғырту тәсілдерінің бірі болып табылады. Тарихи сананы қалыптастырусыз
мемлекеттілік санасы жоқ екені бәрімізге белгілі. Тарихи сананың негізі
әрқашан ұлттық бірегейлік болып табылады. Біз ұлттық сипатымызды сақтай
отырып, әлемдік өркениетке ілесу керек екенін түсіндік. Біз әрқайсымыз үшін
осындай жақсы бастамаға қатысуды қасиетті міндет деп санадық[2].

Айта кету керек, бұған дейін халықтың ұлттық спорт түрлері туралы
түсінігі тек мерекелер мен үйлену тойларында жылына бір немесе екі рет
өткізілетін: қыз қуу, бәйге, тартыс сияқты қысқа қойылымдарға ғана келіп
түскен. Себебі, Кеңес заманында қазақтың ұлы ұлттық ойындары әдейі
еленбей, ел жадынан әдейі жойылып, үлкен спортты еске алуға қалдырылды.
Әйтпесе, біз осы күні олимпиадалық спорт деп атайтын барлық спорттық
ойындар бір кездері белгілі бір ұлт пен мемлекеттің ұлттық ойындары болған.
Уақыттың басында ол жақсы дамып, алға жылжи алды. Осының арқасында
мұндай ойындар қысқа уақыт ішінде әлемге әйгілі болды.
Тәуелсіздік жылдары елімізде жекелеген патриоттық көзқарастағы
азаматтардың белсенді қатысуымен ат спорты дами бастады. 1998 жылы
республикалық ат спорты федерациясы құрылды. Бұл федерацияны қазір
қауымдастықтың құрметті президенті генерал-майор Қайрат Сатыбалдыұлы
басқарады. Ал, 2004 жылы ат спорты федерациясы ұлттық спорт
қауымдастығы болып қайта құрылды. Қауымдастық құрылғаннан кейін
ұлттық спорт түрлері тіпті қарқынды дамыды. Алғашқы кезеңдерде өңірлерде
"көкпар" және "айрыспақ"командалары құрылды. Кейіннен аймақта құстарды
қаппен аулау, теңгені іліп қою және Джамбы ату спортынан көбірек шеберлер
пайда болды. "Қазақ күресі", "тоғызқұмалақ", "асық ату"ойындарының өрісі
кеңейді[3].
2014 жылы Қазақстанның "дене шынықтыру және спорт туралы" Заңына
алғаш рет ұлттық спорт түрлері туралы мақалалар енгізілді. Сондай-ақ, 2020
жылғы желтоқсанда Қазақстан Парламенті Сенатының отырысында "Дене
шынықтыру және спорт туралы" заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы заң жобасы қабылданды. Бұл заң жобасы білім берудің барлық
деңгейлерінде өткізілетін дене шынықтыру сабақтарында міндетті компонент
ретінде ұлттық спорт түрлерін енгізді[4].
Қауымдастықтың
бастамасымен
ұлттық
спорттық
жарыстар
мәдениет және спорт министрлігі спорт және дене шынықтыру комитетінің
бұқаралық спорт түрлерінің бірыңғай күнтізбелік жоспарына енгізілді. Қазіргі
уақытта Қазақстанда 8 мамандандырылған клуб және 13 мамандандырылған
спорт мекемесі бар.
Құстарды аулау, бәйге, жамбы ату, теңге алу, аударыспақ, дәстүрлі садақ
ату, көкпар спорт түрлерінен Қазақстан чемпионаттарын тұрақты өткізу жолға
қойылған. Атап айтқанда, осы уақытқа дейін көкпар мен айрыспақта ересектер
арасындағы республикалық чемпионат 19 рет, құсбегілерде Қазақстан
чемпионаты және теңге ілу 13 рет, ал жамбы атуда ел чемпионаты 5 рет
өткізілді. Сонымен қатар, жасөспірімдер арасындағы Қазақстан чемпионаты
көкпар, аударыспақ және теңге ілу 9 рет, жамбы ату 5 рет, ал жастар
арасындағы Қазақстан чемпионаты көкпар және аударыспақ 16 теңге ілу 14,
жамбы ату 6 рет өткізілді. 2019 жылы Астанада жетінші рет ұлтымыздың баға
жетпес қазынасын дамытуға елеулі үлес қосқан ақтангирліктердің есімдерін

дәріптеуге және ар-намысын арттыруға бағытталған "Алтын тұғыр" ұлттық
спорт түрлері бойынша үздіктерді салтанатты марапаттау рәсімі өтті[5].
Төмендегі статистика ұлттық спорт түрлері соңғы жылдары тұрақты
дамып келе жатқанын көрсетеді. Мысалы, 2017 жылы ұлттық спорт
түрлерімен айналысатын адамдардыңсаны 343,3 адамды, 2018 жылы -375,9
адамды, оның ішінде ауылдық жерлерде -241,4 адамды құрады. Ал 2019 жылы
ұлттық спорт түрлерімен айналысатын адамдардың саны 399 358-ге жетті.
Бұл салада 6789 жаттықтырушы жұмыс істейді. Сонымен қатар, елдегі
ұлттық спорт түрлерін дамыту үшін әртүрлі деңгейлерде (ауылдан
халықаралық деңгейге дейін) мыңдаған іс-шаралар ұйымдастырылды. Атап
айтқанда, жыл қорытындысы бойынша республикалық деңгейде 86 іс-шара
өткізіліп,
50
республикалық
және
36
халықаралық
жарыс
ұйымдастырылды. Бұл күні Қазақстанның ұлттық спорт қауымдастығының
құрамында бірнеше ұлттық спорт федерациялары жұмыс істейді. Атап
айтқанда, қауымдастыққа "көкпар"," Айрыспақ"," теңге ілу", "Жамбы
ату", "қыранбүркіт"," Бәйге", "дәстүрлі садақ ату" Республикалық
федерациялары кіреді. Сонымен қатар, қауымдастықпен "Асық ату",
"тоғызқұмалақ", "Қазақ күресі", "Тазы-төбет"республикалық федерациялары
ынтымақтасады[6].
Соңғы жылдары біздің ұлттық спорт түріміз тек біздің елде ғана емес,
шетелде де дамып, еліміздің беделінің өсуіне ықпал етті. Ұлттық
құндылықтарды қолдаудың және біздің дәстүрлерімізге ерекше назар
аударудың арқасында көкпар, бәйге, аударыспақ, жамбы ату, теңге алу сияқты
ойын түрлері халықаралық деңгейге шықты. Бұл бағытта ұлттық спорт
қауымдастығы 2013 жылдан бастап нақты іс-шаралармен айналысады.
Нәтижесінде, сол 2013 жылы қыркүйек айында елімізде алғаш рет көкпардан
алғашқы Ашық Азия чемпионаты, ал қарашада: "Алтын бүркіт" бірінші
халықаралық фестивалі өтті.
Аударыспақта үшінші Азия чемпионаты өтті (2014 жылы Қазақстанда,
2016 жылы Қытайда, 2018 жылы Қазақстанда). Теңгемен ілу бойынша екінші
Ашық Азия чемпионаты (2015, 2018).2016, 2018. Жамбы ату-да "Алтын жебе"
халықаралық турнирі екінші рет (2017, 2018), "Алтын жебе" бірінші әлем
чемпионаты (2019), көкпардан бірінші әлем чемпионаты (2017)
ұйымдастырылды. Сондай-ақ, көкпар, аударыспақ, теңге ілу, жамбы
ату түрлері бойынша алғашқы Азия жастар чемпионаты (2019) өткізілді. Бұл
халықаралық жарыстар біздің ұлттық спорт түрінің жаңа сапалы деңгейге
көтерілгенін көрсетеді[7].
Жоғарыда айтылғандай, Астанада көкпар мен жамбы атудан әлем
чемпионаттары өтті. Мұхиттың арғы жағынан Америка Құрама Штаттарынан
элиталық мергендер командасы келіп, әлем чемпионатына қатысты. Он жыл
бұрын, егер біз ұлттық спорт түрлерінен әлем чемпионатын өткіземіз десек,
оған ешкім сенбес еді. Бірақ мұнда азаматтардың ұлттық спорт түрлері
саласындағы қажырлы еңбегінің арқасында көкпар мен жамбы атуда әлем

чемпионаттары өте жоғары деңгейде өтті. Сондықтан болашақта ұлттық спорт
түрлері де олимпиада ойындарына қосылатынына ешкімнің күмәні болмауы
керек.
Дүниежүзілік этноспорт конфедерациясы, әр елдің дәстүрлі спорт
түрлерін насихаттайтын 25 федерацияны біріктіретін халықаралық ұйым.
Ұлттық спорт қауымдастығы көптеген жылдар бойы штаб пәтері Түркияда
орналасқан осы мекемемен тығыз қарым-қатынаста болды. Нәтижесінде
қауымдастық 2018 жылы дүниежүзілік этноспорт конфедерациясының толық
мүшесі ретінде қабылданды. 2019 жылы Алматыда дүниежүзілік этноспорт
конфедерациясының II халықаралық этноспорт форумы өтті, оған отыздан
астам елдің 150-ге жуық өкілі қатысты[8].
2019-2020 жылдар отандық спортта, жалпы дүние жүзілік
қауымдастықта ауыр індетке байланысты тоқтау енгізілді. Кей жағдайларда
іштей, ешбір жанкүйерлерсіз өтіп жатты. Ковидтің ауыр салмағы спортқа да
жетті десек қателеспесіпін. Осы ретте түрлі турнирлер мен жарыстар кейінге
ысырылды. Десе де, 2021 -2022 жылдар бұл мәселе қайта қалыпқа келіп, өз
кезегінде жандана бастады. Жалпы, елімізде ауыр індеттен кейін анықтама
жүргізіліп, нәтижесінде, 3 212 қолданбалы шығармашылық үйірмесі,
балаларға арналған әуесқой бірлестіктер мен клубтар жұмыс істейтіні тіркелді.
Өңірлік бөліністе бұл үйірмелердің ең көп саны Алматы – 627, Ақмола – 421,
Қарағанды – 357, Қостанай облыстарында – 276. Төменгі көрсеткіш Түркістан
облысында – 69, Нұр-Сұлтан қаласында – 10, Қызылорда облысында – 9,
Шымкент қаласында – 7 және Алматы қаласында – 0. Енігі кезекте, 2021-2022
жылдарда бұл көрсеткішті нығайту жоспарлануда.
Әрине, дүниежүзілік этноспорт конфедерациясының болашағы үшін
көптеген іс-шаралар жоспарланған. Олардың бірі: бұрын Қырғыз
Республикасында үш рет өткізілген көшпенділер ойындары. Бұйрыққа сәйкес,
4 дүниежүзілік көшпенділер ойындары 2021 жылдың қыркүйек-қазан
айларында Түркия Республикасының Бурса қаласында өтті[9].
Қазір әлемнің ұлттық спорт түрлеріне деген қызығушылығы жыл сайын
артып келе жатқанын бәріміз білеміз. Сайып келгенде, бұл этноспорт түрлері
әлемнің әр халқының ұлттық ерекшеліктерін насихаттау құралына айналды.
Ақыр соңында, әр ұлт дәстүрлі ойындарды халықаралық және әлемдік
деңгейде тануға құқылы. Сонымен, ұлтымыздың дәстүрлі ойындары мен
ұлттық спорт түрлері әлемдік аренада кеңінен танылады[10].
ҚОРЫТЫНДЫ:
"Ұлттық ойындар-ежелгі заманнан бері қалыптасқан ойын-сауықтың
дәстүрлі түрлері.Оны игеру барысында балалар мен жасөспірімдер денелерін
жаттықтырады, әртүрлі жаттығулар арқылы ойлауын дамытады. Қазақтар
ұлттық ойындарды балаларды дәстүрлі тәрбиелеудің негізгі құралы ретінде
әзірледі. Ойындардың басты білім беру құндылығы болашақ ұрпақты болашақ

мамандықтарға, мамандандыруға баулу болып табылады, яғни олар дәстүрлі
ұлттық педагогиканың бір саласы болып табылады.
Өз тарапымыздан, ойын ұлттық спорт түрі ретінде танылуы үшін
мынадай шарттардың болуы қажет деп санаймыз: халықтардың тарихи
қалыптасқан дәстүрлі ойындары спорт түрі ретінде танылуы үшін, ойынның
осы түрінің республикалық деңгейдегі федерациясының болуы, ережелерді
бекіту және ойынның осы түрін спорттық жарыстардың республикалық
күнтізбесіне енгізу деп санауға болады спорт түрі. Дене шынықтыру және
спорт саласында спорт түрлері мен ойындарды, жаттығуларды жүйелеу,
оларды топтарға бөлу, ат қою жиі қолданылады. Бұл, ең алдымен,
жаттықтырушылар мен оқытушыларды даярлау, спорттық жарыстар өткізу,
заңдар мен шешімдер қабылдау, спорттық арбитраж бойынша жұмыстардың
дәйектілігін қамтамасыз етеді, сондай-ақ мамандар арасында ортақ түсінік
қалыптастырады. Жүйелеу, топтастыру спорттық жіктеу, зерттеу жұмысы,
экономикалық, қаржылық бөлу анықтамаларында кеңінен қолданылады.
Осындай маңызды аспектілерге қарамастан, бұл жұмыста Қазақстанда жалпы
тұжырымдама мен жалпы қабылданған терминдер әлі қалыптасқан жоқ.
Нәтижесінде үкіметтік құжаттарда, бұқаралық ақпарат құралдарында,
оқулықтарда және ауызекі тілде бір ұғым әртүрлі тәсілдермен жиі
қолданылады. Осы жағдайларды ескере отырып, ойындарды, спорт түрлерін,
жаттығуларды, атаулар мен терминдерді жүйелейтін дене шынықтыру және
спорт орталығының болуы біздің елімізде осы саладағы дәйектілікті
қамтамасыз етеді. Халық арасында кең таралған 200-ге жуық ұлттық
ойындарды топтастыру, жүйелеу және жалпы атау беру маңызды
және көптеген ғалымдар бұл шығарманы қалыптастыру үшін теориялық және
практикалық жұмыстар жазғанын атап өтеміз. Әр түрлі елдерде ұлттық
ойындардың таралуына байланысты бір ойын әдетте әр түрлі жерлерде әр
түрлі тәртіпте ойналады және олардың атаулары әр түрлі болуы мүмкін. Осы
жағдайды ескере отырып, ойындарды ұйымдастыру, топтастыру және атау
туралы мәселе туындайды. Ережелерді анықтау үшін топтастырылған және
жүйесіз
ойындарды
практикалық
тұрғыдан
пайдалану
мүмкін
болмайды.Қазіргі Қазақстанның жері ежелгі мәдениеттің орталығы болып
табылатындығын археологиялық қазбалар, ауызша және жазбаша
дереккөздер, тас белгілері, тарихи зерттеулер дәлелдейді. Қазақ халқының
алуан түрлі мәдениетінің бір түрі ретінде ұлттық ойындар мен спорттың даму
тарихы өте ерте кезден басталғанын көруге болады. Осы мәліметтерге сүйене
отырып, ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің теориялық және педагогикалық
негізі өте ежелгі дәуірден басталады, оның келесі негіздері бар. Бізде ұлттық
ойындар мен спорт түрлерінің ғылыми-педагогикалық негіздерін
қалыптастыру және ғылыми айналымға енгізу Қазақстан тәуелсіздігі кезінен
басталады деп пайымдауға негіз бар. Біз қазақ халқы арасында өткізілетін
жарыстар қазіргі спорттық ойындардың алғашқысы болды деген қорытындыға
келеміз, өйткені осы ойындар кезінде ойын ережелері келісіліп, олардың

орындалуын
бақылау
үшін
арнайы
адамдар "төрешілер"
болып
тағайындалды. Осы деректерге сүйене отырып, біз қазақ халқының өмір
салтына, адам денсаулығына, оның күші мен нығаюына үлкен мән бергенін
көре аламыз. Күшті және ерік-жігерлі тұлғаның маңыздылығын арттыру үшін,
тіпті бір этникалық топты атап, оны енгізу үшін халық арасында арнайы
жаттығулар мен ойындардың күшті жүйесін қалыптастыру қажет болды, яғни
мұндай жүйені қазақтар қолданды деп айтуға барлық дәлелдер бар. Ұлттық
спортымыздың бүгіні мен ертеңі бүкіл халықтың қолында. Бойында спротқа
деген қызығушылығы бар әрбір жасты қолдап, демеу перзенттік борышымыз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Алимханов Е. Ұлттық ойындарға байланысты халық арасындағы салтдәстүрлер,
наным
сенімдер
және
жол-жоралғылар. Журнал
«Орта бастауыш мектеп денетәрбиесі».2010
ж.№2
ҚХР. Құлжа қаласы. -Б.7-11
2. Алимханов Е. Бәрі-бірімен байланысты дүние Журнал Артспорт.Алматы, 2010.- №2.- Б.28-31
3. С.К.Құрманбаева. Ұлттық ойындардың бүгіні мен келешегі. –Алматы,
2004.
4. Р.А.Мирзадинов. Жаратылыстану концепциялары. Оқу құралы. Алматы :
ТОО "Изд. LEM", 2004.
5. А.Молдагаринов. Казахские детские игры. -Алма-Ата: «Жалын», 1987.
6. Базарбек Тӛтенаев. Қазақтың ұлттық ойындары.
7. К.Бержанов, С.Мусин. Педагогика тарихы. - Алматы: «Мектеп», 1972.
8.Э.Я.Степаненкова. Теория и воспитания физического воспитания и
развития ребенка. -Москва, 2006.
9. Л.Д.Глазирина. Физкультура-дошкольникам ст. возраст. –
Москва: Владос, 2001.
10. К.Д.Губерт, М.Г.Рысс. Гимнастика и массаж в раннем возрасте. –Москва:
«Просвещение», 1981.