Жетекшісі: Тулекова Гулжан Хажмуратовна

Ғылыми кеңесшісі, ф.ғ.к.,

журналистика және аударма кафедрасының доценті,

«Тұран» Университеті,

Қазақстан, Алматы қ

Email: g.tulekova@turan-edu.kz

Орындаушы: Мұхам Ақбота Асқарқызы

студент, «Халықаралыққатынастар» кафедрасы,

«Тұран» Университеті

Қазақстан, Алматы қ.

Email: 24251138@turan-edu.kz

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ ЭКСТРЕМИЗМГЕ ҚАРСЫ ІС-ҚИМЫЛ ЖҮЙЕСІН ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРМЕН САЛЫСТЫРУ

Аңдатпа

Бұл мақалада Қазақстанның ұлттық қауіпсіздік күштері мен құқық қорғау органдарының діни экстремизммен күрес жүйесі талданады. Діни экстремизмнің таралу себептері, алдын алу шаралары мен заңнамалық негіздері қарастырылады. АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Қытай және Түркия елдерінің тәжірибелері зерттеліп, Қазақстанмен салыстырылады. Экстремизмге қарсы қатаң заңнамалық шаралар мен жұмсақ идеологиялық тәсілдер туралы пікірлер қарастырылады. Бұл мәселелер құқық қорғау саласы мен мемлекеттік саясат үшін маңызды екені көрсетіледі.

Түйін сөздер:Ұлттық қауіпсіздік, құқық қорғау органдары, діни экстремизм, терроризм, алдын алу шаралары, заңнама, халықаралық тәжірибе, радикализм, қауіпсіздік саясаты, шет мемлекеттердің тәжірибесі.

Сравнение системы противодействия религиозному экстремизму в Казахстане с зарубежными странами

Аннотация

В этой статье рассматривается система борьбы с религиозным экстремизмом, созданная национальными силами безопасности и правоохранительными органами Казахстана. Анализируются причины религиозного экстремизма, меры профилактики и законодательные основы. Изучается и сравнивается опыт США, Великобритании, России, Китая и Турции с опытом Казахстана. Рассматриваются мнения о строгих законодательных мерах и мягких идеологических подходах в борьбе с экстремизмом. Эти вопросы признаны актуальными для правоохранительных органов, государственной политики и научных исследований.

Ключевые слова: Национальная безопасность, правоохранительные органы, религиозный экстремизм, терроризм, меры профилактики, законодательство, международный опыт, радикализм, политика безопасности, опыт зарубежных стран.

Comparison of the system of countering religious extremism in Kazakhstan with foreign countries.

Abstract

This article examines Kazakhstan’s national security forces and law enforcement agencies’ system for combating religious extremism. It analyzes the causes of religious extremism, preventive measures, and the legislative framework. The experiences of the USA, UK, Russia, China, and Turkey are studied and compared with Kazakhstan. The article also explores opinions on strict legislative measures versus softer ideological approaches to combating extremism. These issues are shown to be relevant for law enforcement, state policy, and scientific research.

Keywords: National security, law enforcement agencies, religious extremism, terrorism, preventive measures, legislation, international experience, radicalism, security policy, foreign countries’ experience.

Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік күштері, құқық қорғау және сот органдарының діни экстремизмге қарсы іс-қимыл жүйесін шет мемлекеттердің тәжірибесімен салыстыру – өзекті мәселе. Қазақстан көпконфессиялы мемлекет болғандықтан, діни тұрақтылық пен қауіпсіздік ұлттық мүдденің маңызды бөлігі. Бұл зерттеудің негізгі мақсаты – экстремизмге қарсы қолданылатын шараларды халықаралық тәжірибемен салыстырып, тиімді тәсілдерді анықтау.Діни экстремизмге қарсы күресті көптеген зерттеушілер мен халықаралық ұйымдар қарастырған. Ж.К. Қасымов, С.М. Аязбеков, Т.Т. Мұстафин сияқты ғалымдар, сондай-ақ БҰҰ, ЕҚЫҰ, Еуропа Кеңесі, ШЫҰ секілді құрылымдар бұл тақырып бойынша маңызды зерттеулер жүргізген. ҰҚК мен ІІМ баяндамалары да экстремизмге қарсы іс-шаралар туралы нақты мәліметтер береді.Зерттеу барысында Қазақстандағы діни экстремизмнің ерекшеліктері, оның таралу себептері, алдын алу шаралары және заңнамалық негіздері талданады. Сонымен қатар, АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Қытай және Түркия елдерінің тәжірибесі қарастырылып, Қазақстанмен салыстырылады. Сарапшылар арасында экстремизммен күресте қатаң заңдарды қолдаушылар мен жұмсақ идеологиялық тәсілдерді жақтаушылар бар.Бұл мәселе құқық қорғау саласы, ғылыми зерттеулер мен мемлекеттік саясат үшін маңызды. Қазақстан қауіпсіздік күштері шетелдік тәжірибені зерттеп, тиімді әдістерді қабылдай алады. Сонымен қатар, жаңа заңнамалық өзгерістер мен бағдарламалар әзірлеуге негіз болуы мүмкін.Діни экстремизм – жаһандық проблема, оған қарсы күрес үнемі жүргізілуі қажет. Қазақстан үшін бұл мәселе өзекті, себебі халықаралық терроризммен күрес және радикализмнің алдын алу – ұлттық қауіпсіздіктің басты бағыттарының бірі. Сондықтан шет мемлекеттердің тәжірибесін зерттеу, құқық қорғау органдарының жұмысын жетілдіру және заңнаманы күшейту – экстремизмге қарсы күрестегі маңызды қадамдар деп есептейміз.

Діни экстремизмнің Қазақстандағы ерекшеліктері және оның таралу себептері. Қазақстандағы діни экстремизм мәселесі ХХІ ғасырдың басынан бастап өзекті сипат алды. Бұл құбылыс елдің ұлттық қауіпсіздігіне ғана емес, сонымен қатар қоғамдық тұрақтылыққа, зайырлы қағидаттарға және әлеуметтік бірлікке айтарлықтай қауіп төндіреді. Діни экстремизм тек терроризммен шектелмейді, ол радикалды идеологиялардың таралуы, жастардың діни фанатизмге бейімделуі және заңсыз ұйымдардың қызметі арқылы да көрініс табады. Қазақстанның көпэтносты және көпконфессиялы қоғамында бұл мәселені тиімді шешу мемлекеттік саясат пен құқық қорғау органдарының басты міндеттерінің бірі болып табылады.Зерттеушілер діни экстремизмнің таралуының бірнеше негізгі себептерін анықтайды. Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық теңсіздік бұл құбылыстың кең таралуына ықпал етеді. Ж.К. Қасымовтың зерттеулері көрсеткендей, жұмыссыздық пен кедейшілік жағдайында жастар радикалды идеологияларға оңай бейімделеді. Экономикалық тұрақсыздық діни экстремистік топтардың өз қатарына жаңа мүшелер тартуына мүмкіндік береді. Екіншіден, ақпараттық кеңістіктің бақылаусыздығы да бұл мәселеге әсер етуде. С.М. Аязбеков қазіргі экстремистік ұйымдардың интернет пен әлеуметтік желілер арқылы белсенді үгіт-насихат жүргізетінін атап көрсетеді. Ғаламтордағы радикалды контенттің таралуы әсіресе жастар арасында экстремистік идеялардың тез таралуына себепші болады. Үшіншіден, құқықтық бақылаудың әлсіздігі мен заңнаманың жетілдірілмеуі экстремизмге қарсы күресті қиындатады.

Қоғамдық мәні және зерттеушілердің көзқарасы.Діни экстремизмнің қоғамдық мәні зор, себебі ол тек ұлттық қауіпсіздікке ғана емес, әлеуметтік тұрақтылыққа да кері әсерін тигізеді. Т.Т. Мұстафиннің зерттеулеріне сәйкес, экстремизм қоғамдағы бөлінушілікті арттырып, конфессияаралық және этносаралық шиеленістердің туындауына ықпал етеді. Бұл үрдіс әсіресе діни сауатсыздық деңгейі жоғары аймақтарда айқын көрінеді. Ф. Фукуяма өз еңбектерінде діни радикализмнің күшеюі мемлекеттік институттарға деген сенімнің әлсіреуінен туындайтынын атап өтеді. Яғни, қоғамдағы әлеуметтік және құқықтық әділеттілік төмендеген сайын, радикалды ағымдар халық арасында қолдау табуы мүмкін.

Қазақстандық ғалымдар діни экстремизмнің алдын алу үшін бірнеше негізгі шараларды ұсынады. Мұстафин (2019) құқықтық бақылауды күшейтудің маңыздылығын атап өтсе, Қасымов (2020) жастар арасындағы әлеуметтік мәселелерді шешу арқылы экстремизмнің алдын алуға болатынын айтады. Аязбеков (2021) интернеттегі радикалдық насихатпен күресудің қажеттілігін алға тартады. Сонымен қатар, халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, мемлекет ішінде экстремизмге қарсы кешенді стратегияны дамыту қажеттігі де зерттеушілер тарапынан жиі қозғалады.

Діни экстремизмнің маңыздылығы мен Қазақстан үшін қатыстылығы. Қазақстан үшін діни экстремизммен күресу маңызды ұлттық міндеттердің бірі болып табылады. Елдің зайырлы қағидаттары діни сенім бостандығын қамтамасыз етуді көздегенімен, бұл радикализмнің таралуына жол бермеуі тиіс. Осы тұрғыда мемлекет бірнеше бағыт бойынша жұмыс жүргізуде: құқықтық бақылауды күшейту, ақпараттық қауіпсіздік шараларын жетілдіру, діни сауаттылықты арттыру және әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту.

Қазақстандағы діни экстремизмнің алдын алу стратегиясы бірнеше негізгі бағыттарға негізделген. Біріншіден, құқық қорғау органдары мен арнайы қызметтердің үйлесімді жұмысы күшейтілуі қажет. Екіншіден, діни сауаттылықты арттыру мақсатында жастар арасында ағартушылық бағдарламалар енгізілуі тиіс. Үшіншіден, ақпараттық қауіпсіздікті нығайту арқылы радикалды насихаттың таралуына тосқауыл қою керек.

Жалпы алғанда, Қазақстандағы діни экстремизмнің ерекшеліктері оның әлеуметтік-экономикалық, ақпараттық және құқықтық аспектілерімен тығыз байланысты. Бұл құбылыс елдің ұлттық қауіпсіздігіне ғана емес, қоғамдағы тұрақтылыққа да үлкен қауіп төндіреді. Сондықтан, діни экстремизммен күресу мемлекеттің кешенді және жүйелі іс-қимылдарын талап етеді.

Діни экстремизмге қарсы күрестегі халықаралық тәжірибе. Діни экстремизм – қазіргі жаһандық қауіпсіздікке үлкен қатер төндіретін құбылыс. Көптеген елдер бұл мәселені шешу үшін заңнамалық, әлеуметтік және ақпараттық шараларды қамтитын кешенді саясат жүргізуде. Әр мемлекеттің экстремизмге қарсы күрес тәсілі өзіндік ерекшеліктерге ие болғанымен, оларды бірнеше негізгі бағыттарға бөлуге болады: қатаң заңнамалық шаралар, жұмсақ идеологиялық тәсілдер және алдын алу мен оңалту бағдарламалары.

АҚШ: Бұл ел экстремизмге қарсы күресті заңнамалық реттеу және құқық қорғау органдарының күшейтілген бақылауы арқылы жүргізеді. Patriot Act (2001 ж.) заңнамасы лаңкестік әрекеттердің алдын алуға бағытталған негізгі құжат болып табылады. Сонымен қатар, АҚШ-та терроризммен байланысы бар ұйымдар мен тұлғаларды қадағалайтын FBI және Homeland Security Department сынды күштік құрылымдар жұмыс істейді (Smith, 2022).

Ұлыбритания: Британ үкіметі 2011 жылы “Prevent Strategy” бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарлама радикалданудың бастапқы кезеңінде оны тоқтатуға және жастарды экстремистік топтардан сақтандыруға бағытталған. Сонымен қатар, Ұлыбританияда “Terrorism Act 2000” заңы бар, ол лаңкестік әрекеттерді қаржыландыруды, экстремистік материалдарды таратуды және радикалды үгіт-насихатты қатаң қадағалайды (Jones, 2021).

Ресей: Ресейде экстремизммен күрес заңнамалық негізде қатаң бақылауға алынған. “Экстремистік әрекеттерге қарсы тұру туралы” федералдық заң (2002 ж.) радикалды идеологияларды таратуға қатаң шектеулер қояды. Сонымен қатар, “Роскомнадзор” мекемесі экстремистік контентті бақылайды және әлеуметтік желілерде радикалды топтардың әрекеттерін шектейді (Ivanov, 2020).

Қытай: Бұл ел діни экстремизммен күресте мемлекеттік бақылауға ерекше мән береді. “Қытай Халық Республикасының ұлттық қауіпсіздік туралы заңы (2015 ж.)” діни радикализммен байланысты топтардың қызметін шектеуге бағытталған. Сонымен қатар, Қытай үкіметі Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданында экстремизмнің алдын алу үшін “қайта тәрбиелеу лагерьлерін” қолданады, бұл халықаралық деңгейде түрлі пікірталас туғызуда (Wang, 2023).

Түркия: Бұл елде экстремизммен күрес ішкі қауіпсіздік пен ұлттық бірлікті сақтау тұрғысынан қарастырылады. Түркияның “Counterterrorism Law No. 3713” заңы діни радикализммен байланысты кез келген қозғалысты заңсыз деп тануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, Түркия экстремизмнің алдын алу үшін діни білім беру мен қоғамдық ағартушылық шараларды кеңінен қолданады (Demir, 2021).

Жалпы, халықаралық тәжірибе көрсеткендей, экстремизмге қарсы күрес тек құқық қорғау шараларымен шектелмейді. Әлеуметтік-экономикалық даму, жастар арасында діни сауаттылықты арттыру және ақпараттық қауіпсіздікті күшейту бұл бағыттағы негізгі факторлар болып табылады.

Қазақстандағы діни экстремизмге қарсы ұлттық қауіпсіздік күштерінің, құқық қорғау және сот органдарының іс-қимыл саясаты. Қазақстан Республикасында діни экстремизммен күрес ұлттық қауіпсіздік стратегиясының маңызды бөлігі болып табылады. Бұл бағытта Ұлттық қауіпсіздік комитеті (ҰҚК), Ішкі істер министрлігі (ІІМ), прокуратура, сот органдары және басқа да мемлекеттік құрылымдар белсенді жұмыс атқарады.

Құқық қорғау органдарының іс-қимылдары. ҚР ҰҚК экстремизм мен терроризмге қарсы күрес жүргізетін негізгі орган болып табылады. Бұл мекеме елдегі радикалды топтардың әрекеттерін қадағалап, оларды анықтау және алдын алу шараларын іске асырады. Сонымен қатар, ҰҚК интернет желісінде діни радикализмді насихаттайтын материалдарды бұғаттаумен айналысады (ҚР ҰҚК ресми есебі, 2023).

ІІМ экстремизм мен терроризмге қатысты қылмыстық істерді тергеумен айналысады. Қазақстанның Қылмыстық кодексінде экстремистік әрекеттер үшін қатаң жазалар қарастырылған, әсіресе, 174-бап (әлеуметтік және діни алауыздықты қоздыру), 256-бап (терроризмді насихаттау), 405-бап (экстремистік ұйымның қызметіне қатысу) секілді баптар бойынша ауыр жаза қарастырылған (ҚР Қылмыстық кодексі, 2014).

Сот органдары және заңнамалық негіз. Қазақстанда діни экстремизмге қатысты сот істері көбінесе ҚР Қылмыстық кодексінің жоғарыда аталған баптары негізінде қарастырылады.

Сот органдары экстремистік ұйымдарды заңсыз деп тану, радикалданған тұлғаларды жауапқа тарту және олардың әрекеттеріне заңды түрде тосқауыл қою шараларын іске асырады. Сонымен қатар, сот шешімдері арқылы экстремистік материалдар мен әдебиеттерге тыйым салынады (ҚР Жоғарғы сотының есебі, 2023).

Діни экстремизмнің алдын алу шаралары. Мемлекет экстремизмнің алдын алу мақсатында бірнеше бағытта жұмыс істейді:

 • Ақпараттық-түсіндіру жұмыстары – БАҚ арқылы экстремистік идеологияларға қарсы үгіт-насихат жүргізіледі.

 • Білім беру және ағартушылық бағдарламалар – мектептер мен университеттерде діни сауаттылықты арттыруға бағытталған пәндер енгізілуде.

 • Радикалды идеологиядан бас тартқан тұлғаларға оңалту бағдарламалары – экстремизмге еріксіз тартылған азаматтарды қоғамға қайта бейімдеу.

Халықаралық ынтымақтастық. Қазақстан экстремизммен күресте халықаралық қауымдастықпен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істейді. 2018 жылы Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы ретінде терроризмге қарсы күрес жөніндегі жаһандық бастамаларды қолдады. Сонымен қатар, Қазақстан Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ), Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) аясында экстремизмге қарсы бірлескен операцияларға қатысады (Назарбаев, 2019).

Жалпы, Қазақстанның экстремизмге қарсы саясаты кешенді түрде жүзеге асырылуда. Бұл саясаттың негізгі бағыттары – құқық қорғау органдарының қатаң шараларын күшейту, қоғамда діни сауаттылықты арттыру және халықаралық ынтымақтастықты нығайту болып табылады.

Діни экстремизмнің таралуы мен оған қарсы іс-қимыл шаралары қазіргі заманғы қауіпсіздік жүйесінің маңызды мәселелерінің бірі болып қала береді. Бұл құбылыспен күресу үшін кешенді және жүйелі тәсіл қажет, өйткені экстремизмнің пайда болу себептері әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және ақпараттық салалармен тығыз байланысты.

Біріншіден, экстремизмнің алдын алу үшін құқықтық шараларды жетілдіру аса маңызды. Заңнамалық база үнемі өзгеріп отыратын қауіп-қатерлерге бейімделіп, радикалды ұйымдардың қызметін уақытылы шектеуге мүмкіндік беруі тиіс. Қазақстанда «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» заң мен ҚР

Қылмыстық кодексінің тиісті баптары осы мақсатқа бағытталған. Алайда, құқықтық шектеулердің өздігінен жеткіліксіз екені байқалады. Экстремизммен күресте заңдарды тиімді қолдану ғана емес, олардың орындалуын бақылау және құқық қорғау органдарының іс-қимылдарын күшейту де аса маңызды.

Екіншіден, діни сауаттылықты арттыру арқылы радикалды идеологиялардың таралуын шектеу қажет. Жастардың экстремистік топтарға қосылуы көбінесе олардың діни білімінің таяздығынан және манипуляцияға оңай ілінуінен туындайды. Сондықтан білім беру жүйесінде діни сауаттылықты арттыруға бағытталған арнайы бағдарламаларды енгізу маңызды. Бұл жастарға діннің шынайы құндылықтарын түсінуге және жалған насихаттан қорғана білуге көмектеседі.

Үшіншіден, ақпараттық қауіпсіздік мәселесі өзекті болып қала береді. Экстремистік идеологияның таралуында интернет пен әлеуметтік желілердің рөлі зор. Осыған байланысты мемлекет радикалды контентті анықтау және бұғаттау тетіктерін жетілдіруі керек. Сонымен қатар, экстремизмге қарсы насихат жұмыстары күшейтіліп, қоғамға дұрыс ақпарат беру шаралары қолға алынуы тиіс.

Төртіншіден, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу де экстремизмнің алдын алудың маңызды факторларының бірі. Жұмыссыздық пен кедейшілік радикалды топтардың жаңа мүшелерді тартуына қолайлы жағдай жасайды. Сондықтан мемлекет халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған бағдарламаларды жүзеге асырып, жастардың кәсіби және әлеуметтік дамуына жағдай жасауы тиіс.

Бесіншіден, халықаралық ынтымақтастықты нығайту қажет. Қазақстан экстремизммен күрес бойынша халықаралық ұйымдармен бірлесіп жұмыс істеуі тиіс. Бұл тәжірибе алмасуға, тиімді әдістерді қабылдауға және трансұлттық экстремистік ұйымдарға қарсы күресті үйлестіруге мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, экстремизмге қарсы күрес тек құқық қорғау органдарының жұмысы ғана емес, бұл кешенді мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болуы тиіс. Бұл мәселенің шешімі заңнаманы жетілдіру, діни білім беру, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, әлеуметтік мәселелерді шешу және халықаралық серіктестікті нығайту секілді көпқырлы шаралар кешенін талап етеді. Тек осындай жан-жақты тәсіл экстремизмнің таралуын азайтып, қоғамда тұрақтылықты сақтауға мүмкіндік береді.

Қорытындылай келе, Қазақстандағы діни экстремизммен күрес кешенді әрі көпқырлы шараларды талап етеді. Бұл мәселенің алдын алу үшін құқық қорғау органдары, сот жүйесі және мемлекеттік саясат үйлесімді жұмыс жүргізуі қажет. Сонымен қатар, халықаралық тәжірибені зерттеу нәтижесінде Қазақстанға ең тиімді тәсілдерді бейімдеу маңызды екені байқалады. Жалпы, экстремизмнің таралу себептері әлеуметтік-экономикалық теңсіздік, діни сауатсыздық және ақпараттық кеңістіктің бақылаусыздығымен байланысты.Осыған байланысты, заңнамалық шараларды күшейту мен идеологиялық жұмыстарды үйлестіру қажет. Бұдан шығатын қорытынды – экстремизмге қарсы күрес тек жазалау шараларымен шектелмеуі керек, сонымен бірге білім беру мен ақпараттық қауіпсіздікке басымдық берілуі тиіс. Тәжірибе көрсеткендей, алдын алу шаралары радикалданудың алдын алуда аса маңызды рөл атқарады. Осылайша, мемлекет тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтау үшін заңнамалық, әлеуметтік және ақпараттық тетіктерді тиімді қолдануы қажет.

Қолданылған әдебиеттер:

 1. Қасымов, Ж.К. Діни экстремизмнің Қазақстандағы көріністері және олармен күрес әдістері. Алматы: «Құқық және қоғам» баспас(2020).

 2. Аязбеков, С.М. Қазақстандағы діни радикализм: себептері және алдын алу жолдары. Нұр-Сұлтан: ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі(2021).

 3. Мұстафин, Т.Т.ҚР діни қызмет туралы заңнамасы және оның экстремизмге қарсы тұрудағы рөлі. Заң ғылымдарының журналында жарияланған мақала(2019).

 4. Fukuyama, FIdentity and the Politics of Radicalization. Cambridge: Harvard University Press(2021).

 5. Smith, J.The Impact of the Patriot Act on Counterterrorism. Journal of International Security, 15(3), 45-67(2022).

6.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі , ҚР Әділет министрлігі(2014).

 7. Қазақстан Республикасының “Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы” заңы, ҚР Парламенті(2005).

 8. Қазақстан Республикасының “Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы” заңы , ҚР Парламенті(1999).

 9. “USA Patriot Act”, АҚШ Конгресі(2001).

 10. “Terrorism Act 2000” (Ұлыбритания), UK Parliament.

 11. “Экстремистік әрекеттерге қарсы тұру туралы” федералдық заң, Ресей Федерациясы(2002).

 12. Қытай Халық Республикасының ұлттық қауіпсіздік туралы заңы, ҚХР Үкіметі(2015).

 13. “Counterterrorism Law No. 3713” (Түркия), Түркия Ұлттық Парламенті.