Жаңа геосаяси жағдайдағы Қазақстанның халықаралық логистикалық әлеуеті: даму жолдары мен стратегиялық мүмкіндіктер

Автор: Танатаров А. С.

Жетекші: Шарапиева М. Д.

Оқу орны: Аль-Фараби атындағы ҚазҰУ, 4 курс

Аннотация

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының халықаралық логистикалық жүйесінің қазіргі жағдайына кешенді талдау жасалады. Әлемдік жеткізу тізбегіндегі өзгерістер, атап айтқанда "Орта дәліздің" (Транскаспий халықаралық көлік бағдары) рөлінің артуы қарастырылады. Автор еліміздің транзиттік әлеуетін тежеп тұрған негізгі инфрақұрылымдық және әкімшілік кедергілерді анықтап, саланы цифрландыру мен мультимодальды тасымалды дамыту бойынша нақты ұсыныстар береді.

Түйін сөздер: Халықаралық логистика, Транскаспий бағдары (ТХКБ), транзиттік хаб, мультимодальды тасымал, цифрландыру, Жібек жолы, инфрақұрылым.

1. Кіріспе

Қазіргі таңда логистика – мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін айқындайтын негізгі факторлардың бірі. Қазақстан өзінің географиялық орналасуы бойынша Еуразия құрлығының орталығында, ірі экономикалық нарықтар – Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан. Теңізге тікелей шығатын жолы жоқ (landlocked) мемлекет болғанымызбен, көршілес елдер арқылы жаһандық нарыққа шығу және құрлық арқылы байланыстырушы (land-linked) елге айналу мүмкіндігіміз зор.

Соңғы жылдары әлемдегі геосаяси жағдайлар, әсіресе Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс және оған қатысты санкциялық шектеулер дәстүрлі логистикалық тізбектердің үзілуіне әкеп соқты. Бұл жағдай Қазақстан арқылы өтетін балама жолдарға, әсіресе Транскаспий халықаралық көлік бағдарына (ТХКБ) деген сұранысты бұрын-соңды болмаған деңгейге көтерді. Осы орайда, мақаланың мақсаты – Қазақстанның логистикалық мүмкіндіктерін саралай отырып, оның дамуына кедергі келтіретін факторларды анықтау және шешу жолдарын ұсыну болып табылады.

2. Қазақстанның транзиттік-логистикалық әлеуетінің ағымдағы жағдайы

Қазақстан аумағы арқылы өтетін 5 халықаралық теміржол және 6 халықаралық автомобиль дәліздері елдің транзиттік әлеуетінің негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең маңыздылары:

1. "Батыс Еуропа – Батыс Қытай" халықаралық көлік дәлізі: Бұл дәліз жүктерді Қытайдан Еуропаға 10-12 күнде жеткізуге мүмкіндік береді, бұл теңіз жолымен салыстырғанда (45-50 күн) уақытты едәуір үнемдейді.

2. Транскаспий халықаралық көлік бағдары (Орта дәліз): Қытай – Қазақстан – Каспий теңізі – Әзербайжан – Грузия – Түркия – Еуропа бағыты.

3. "Солтүстік – Оңтүстік" дәлізі: Ресей, Қазақстан, Түркіменстан және Иран арқылы Парсы шығанағы мен Үндістанға шығу мүмкіндігі.

Соңғы жылдары геосаяси жағдайдың өзгеруіне байланысты, Қазақстанның транзиттік әлеуеті қарқынды дамуда. "Қазақстан темір жолы" (ҚТЖ) деректеріне сәйкес, 2023 жылы Қазақстан арқылы өткен транзиттік контейнерлік тасымал көлемі шамамен 1,1 миллион ЖФЭ (жиырма футтық эквивалент) құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда [1] 15\% -ға жуық өсімді көрсетті. Бұл өсім, әсіресе, ТХКБ (Орта дәліз) үлесіне тиесілі, мұндағы жүк ағыны 2022-2023 жылдары бірнеше есеге артты [2]. Бұл деректер елдің логистикалық инфрақұрылымын жедел дамыту қажеттілігін айқындайды.

Дүниежүзілік банктің Logisitcs Performance Index (LPI) рейтингінде Қазақстанның көрсеткіштері жақсарып келе жатқанымен, дамыған елдерден әлі де артта қалуда. Бұл логистикалық қызметтердің сапасы мен жылдамдығын арттыру қажеттігін көрсетеді.

3. Саланы дамытудағы негізгі проблемалар мен кедергілер

Қазақстанның транзиттік тартымдылығына нұқсан келтіретін бірнеше жүйелі мәселелер бар:

• Инфрақұрылымдық "тар жерлер" (Bottlenecks): Теміржол желілерінің өткізу қабілетінің төмендігі, әсіресе Қытаймен шекаралас "Достық" және "Алтынкөл" станцияларындағы кептелістер. Сонымен қатар, Каспий теңізіндегі Ақтау және Құрық порттарының техникалық жабдықталуы мен паромдар санының жетіспеушілігі жүктердің кідіруіне себеп болуда.

• Вагон және контейнер тапшылығы: Тасымалдау көлемі артқан кезде ұлттық операторларда фитингтік платформалар мен вагондардың жетіспеушілігі байқалады.

• Кедендік және әкімшілік кедергілер: Шекарадан өту кезіндегі құжаттарды рәсімдеу процесінің ұзақтығы және транзиттік елдер арасындағы кедендік процедуралардың біріздендірілмегендігі.

• Қызмет көрсету сапасы: Заманауи 3PL (Third Party Logistics) және 4PL провайдерлерінің аздығы, қойма шаруашылығының (А сыныбындағы қоймалар) дамымауы.

4. Даму жолдары мен перспективалық шешімдер

Қазақстанды Еуразияның басты логистикалық хабына айналдыру үшін кешенді шаралар қабылдау қажет:

4.1. Инфрақұрылымды жаңғырту және кеңейту

Мемлекет "Бақты – Аягөз" және "Дарбаза – Мақтаарал" сияқты жаңа теміржол желілерін салу арқылы транзиттік ағындарды әртараптандыруы тиіс. Ақтау теңіз портында "контейнерлік хаб" құру және Каспий түбін тереңдету жұмыстарын жүргізу – Орта дәліздің өткізу қабілетін арттырудың басты шарты.

4.2. Цифрландыру және "Smart Logistics"

Логистика саласын цифрландыру – тиімділікті арттырудың кілті.

• Блокчейн технологиясы: Жүктердің қозғалысын бақылау және ашықтықты қамтамасыз ету үшін.

• "Бірыңғай терезе" жүйесі: Экспорттық-импорттық операцияларды электронды форматқа толық көшіру.

• Telematic жүйелері: Жүк көліктері мен вагондардың орналасқан жерін және техникалық жағдайын нақты уақыт режимінде бақылау.

4.3. Халықаралық ынтымақтастықты нығайту

Транскаспий дәлізі бойындағы елдермен (Қытай, Әзербайжан, Грузия, Түркия) бірыңғай тарифтік саясат орнату маңызды. "End-to-end" (басынан аяғына дейін) қағидаты бойынша қызмет көрсететін бірлескен кәсіпорындар құру логистикалық процесті жеңілдетеді.

5. Қорытынды

Қорытындылай келе, Қазақстанның халықаралық логистикадағы рөлі тек географиялық орналасуымен шектелмейді. Жаңа геосаяси шындық Қазақстанға жаһандық сауда жолдарының архитекторы болуға тарихи мүмкіндік беріп отыр.

Егер еліміз "жай ғана транзиттік аумақ" моделінен "өндірістік-логистикалық хаб" моделіне көшсе, бұл экономиканы әртараптандыруға орасан зор үлес қосады. Ол үшін инфрақұрылымды физикалық жаңғыртумен қатар, цифрлық шешімдерді енгізу және халықаралық ынтымақтастықты тереңдету – кезек күттірмейтін міндеттер. Болашақта логистика саласы мұнай-газ секторымен қатар, Қазақстан экономикасының драйверіне айналуы тиіс.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі көлік-логистикалық әлеуетін дамыту тұжырымдамасы.

2. Алиев М., Садықов Б. (2023). "Орта дәліздің даму перспективалары". Экономика және статистика журналы.

3. [1] ҚР Ұлттық экономика министрлігі, ҚТЖ АҚ ресми есебінен алынған транзиттік тасымал туралы нақты статистикалық деректер (Дереккөздің толық атауын және жарияланған уақытын көрсетіңіз).

4. [2] World Bank. (2023). Logistics Performance Index Reports. (Нақты есептің атауын көрсетіңіз).