Қазақтардың күнделікті өміріндегі ағаш және кірпіш үйлер

Кіріспе

Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігі ғасырлар бойы көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты болды. Дегенмен әрбір тарихи кезеңде қоғамдағы өзгерістерге, табиғи-географиялық ерекшеліктерге және шаруашылық түрлеріне қарай тұрғын үйлердің де түрлері қалыптасты. Киіз үй – көшпелілердің негізгі баспанасы болғанымен, қазақтар отырықшылыққа бет бұрған тұста ағаштан және кірпіштен тұрғызылған үйлер кең тарады. Бұл құбылыс халықтың күнделікті өмірінде жаңа дәстүрлердің орнығуына, тұрмыстың ыңғайлы болуына және мәдениеттің дамуына әсер етті.

Негізгі бөлім

Ағаш үйлердің пайда болуы және ерекшеліктері

Орманды алқаптарға бай Қазақстанның солтүстігі мен шығысында ағаш үйлер кеңінен таралған. Қарағай, қайың, терек секілді ағаштардан қиып жасалған үйлер көбіне қыстауларда тұрғызылды. Мұндай үйлердің бірнеше ерекшеліктері болды. Ең алдымен, ағаш үйлер жылуды жақсы сақтап, суық қыста отбасының жайлы өмір сүруіне мүмкіндік берді. Екіншіден, оларды салыстыру үшін арнайы құралдар көп қажет етпей, бөренелерді бір-біріне қиып қою әдісі қолданылды. Үшіншіден, ағаш үйлердің іші тұрмысқа ыңғайлы етіп жабдықталды: пеш орнатылып, сөрелер, ағаш сандықтар, асадалдар орналастырылды.

Ағаш үйлер қазақ халқының көшпелі өмір салтынан жартылай отырықшылыққа ауысуын көрсететін маңызды мәдени белгі болды. Мұндай үйлер тек баспана ғана емес, сол өңірдегі табиғатпен үйлесімді тіршіліктің айғағы саналады.

Кірпіш үйлердің дамуы мен маңызы

Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, әсіресе Сырдария, Шу, Талас бойында, Жетісу жерінде шикі кірпіштен (саманнан) тұрғызылған үйлер кең тараған. Кірпіш дайындау үшін балшыққа сабан қосылып, қалыпқа құйылып, күннің астында кептірілген. Бұл құрылыс материалы арзан әрі қолжетімді болғандықтан, халық арасында жиі пайдаланылды.

Кірпіш үйлердің басты артықшылығы – жазда салқын, қыста жылы болуы. Мұндай үйлер көбінесе төртбұрыш пішінде салынып, бірнеше бөлмеден тұрған. Дәулетті адамдардың үйлері үлкен әрі сәнді безендірілсе, қарапайым халық шағын үйлерде тұрды. Сонымен қатар мұндай үйлердің ауласында қора-жайлар, мал ұстайтын орындар, ошақтар болды. Бұл қазақ халқының шаруашылығы мен тұрмысын тиімді ұйымдастыруына мүмкіндік берді.

Кірпіш үйлердің кең таралуы қазақ халқының егіншілік пен саудаға бейімделгенін, отырықшы мәдениеттің дамығанын дәлелдейді. Кейбір зерттеушілер мұны қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктелудің күшейгенін де көрсететін фактор деп бағалайды.

Қорытынды

Қазақ халқының материалдық мәдениетінің бір бөлігі ретінде ағаш пен кірпіш үйлер – көшпелі өмірден отырықшылыққа өтудің, жаңа тұрмыстық дәстүрлердің қалыптасуының нақты дәлелі. Ағаш үйлер табиғи ортаға бейімделген қарапайым әрі ыңғайлы баспана болса, кірпіш үйлер халықтың әлеуметтік, шаруашылық және мәдени тұрмысын айқындайтын күрделі баспанаға айналды. Осылайша, қазақтардың тұрғын үй мәдениеті – олардың тарихи даму жолының, тұрмыс-тіршілігінің және рухани дүниесінің айнасы болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Ақышев К.А. «Қазақстанның ежелгі мәдениеті». – Алматы, 1984.

2. Марғұлан Ә.Х. «Қазақтың халықтық архитектурасы». – Алматы: Ғылым, 1995.

3. Нысанбаев Ә. «Қазақ мәдениетінің тарихы». – Алматы: Санат, 1998.

4. Жолдасбайұлы С. «Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін». – Алматы, 2010.

5. Қазақ этнографиясы. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Аруна, 2011.