Қазақтың халықтық географиялық терминдері

Бөлім

Педагогтың аты-жөні

Шынгысбекова Гулмира

Күні

Сынып:9

Қатысушылар саны

Қатыспағандар саны

Сабақтың тақырыбы

Қазақтың халықтық географиялық терминдері

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтеме)

9.1.1.4 қазақ халқының халықтық географиялық терминдерінің мағынасын түсіндіреді

Сабақтың мақсаты

-Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. 

Бағалау критерииі

қазақ халқының халықтық географиялық терминдерінің мағынасын түсінеді

Географиялық деректерді өңдеуді үйрену реттілігін сақтай отырып, географиялық атаулар нұсқаулығы бойынша географиялық нысандарды тауып, белгілей алады.

Сабақтың кезеңі/ уақыты

Мұғалімнің әрекеті

Оқушының әрекеті

Бағалау

Ресурстар

Басы

Психологиялық ахуал қалыптастыру: 3 минут

Ұйымдастыру кезеңі

-Оқушылармен амандасамын. Оқушылардың зейінін шоғырландыру үшін шаттық шеңберін ұйымдастыру: «Көршіме бір тілек» әдісі бойынша әр оқушы көршілеріне бір сөзбен тілек айтып шығады.

-«Қиынды қағаз» әдісі арқылы топқа біріктіремін.

Үй тапсырмасы: «Миға шабуыл» әдісі бойынша сұрақтар қою

-

Оқушы өз жұбын табады

Әдіс арқылы қайталау

Сұрақ жауап орындайды

Қалыптастырушы бағалау

Кері байланыс

Ұялы телефон

Және интернет желілері

Кітап

Ортасы

1. Бірлесе отырып сабақтың тақырыбын және мақсатын анықтайды. «Айналмалы бекеттер» әдісі арқылы топтар

• Тақырыптың негізгі ұғымдарына анықтама беріңдер.

• географиялық деректерді (сандық және сапалық деректер) өңдеп, талдайды?

• Жергіліктіжердің географиялық нысандарын пайдалану

сұрақтарын талқылайды.

Халықтық географиялық терминдерден топонимикалық зерттеулердегі маңызды белгілі географ, топонимист Э.М. Мурзаев былайша түйіндейді: «Терминдер – топонимикасының негізі, олар графикалық атаулардың мағыналық мағыналық мазмұның анықтайтын белгілі болып табылады… кез келген топономикалық зерттеу халықтық географиялық терминдерді талдаудан басталуы қажет және қазіргі, сол сияқты түбірлі (субстратты) жергілікті топономия міндетті түрде ескертілуі қажет». Осы тұжірымды басшылыққа ала отырып, қазақтың жер – су аттарын зерттеу олардың мағыналық жүктемесін ажырату ісін халықтын және жергілікті географиялық терминологияның кейбір ерекшіліктерін талдауға болады.

Бай халық қазынасының осы күнге дейін зерттеулер назарын аударып, халқымыздың ғылыми тілінің жасауына негіз болуының өзін тарихи феномен деуге болады. Бұл жөнінде 1916 жылы шығатай тілінде жарық көрген «Тауартх – и хамса – йи шарқит» кітабында Қ.Халил былай жазған: «Менің өте таң – тамаша болатыным қазақ оқымаған халық деген лақап айтылады. Ал жағрафия, астрономия сияқты атауларды пән оқымай білуге қиын соғатын жердің бірлігін айырып, соған дәлме – дәл ат ат қойып сөйлейді.

Қазақтың географиялық терминдерінің ғылыми әдебиеттер бетінде жарық көруіне Орыс Географиялық қоғамы ұйымдастырған ғылыми экспедициялардың есептері мен жазбалары белгілі дәрежеге ықпал еткен. Қазақ жеріндегі герграфиялық атаулар 1863 – 1885 жылдары жарық көрген П.П.Семеновтың «Россия империясының географиялық – статистикалық сөздігіне» де жинақталған. Бұл еңбектің ерекшілігі – топоним құрамындағы географиялық терминдер сызықша арқылы бөлініп жазылған. Мұны өзі қазақ тіліндегі жазылу нормасына сәйкес келмегенімен, орыс тілінде оқитындар үшін қазақ терминдерінің айрықшалаудың бір жолы болғанға ұқсайды. Сөздікке терминнің қазақшадан аударғанда мағынасы жақша ішінде берілген. Бұл сөздіктің қазіргі география, топонимика ғылымдары үшін маңызы атаулардың тізімін, мағынасын берумен ғана емес, объектінің географиялық ерекшеліктерін қысқаша сипаттаумен де құнды мұның өзі көптеген қазақ топонимдерінің мәнін түсінуге мағынасы жан – жақты талдауға мүмкіндік береді.

Қазақ терминдерін қарастыруда ХҮІІ – ХХ ғасырларда жарық көрген ғылыми әдебиеттер кеңінен пайдаланылды. Қазақ терминдері басқа түрлі халықтардың географиялық терминологиясының құрамында Э.М.Музаевтың еңбектерінде тапқанды. Халқымыздың географиялық терминологиясы ғылыми көпшілікке насихаттап түсіндіруде Э.М.Мурзаевтың 1984 жылы жарық көрген «Халықтық теографиялық терминдер сөздігінің» маңызы зор. География ғылымдары тұрғысынан қазақ географиялық терминдерін алғаш топтастырып, мағынасына анықтама берген Ғ.Қ.Қоңқаннансвтың зерттеу жұмыстарының маңызы өте зор. Қазақ оқырманына бұрын белгісіздеу болып кейбір құнды еңбектер тарихи талқысынан өтіп, бүгінгі заманда жарық көруінің өзі осы құралына арқау болды. Мұндай туындылар қатарына 1602 ж жазылған Қадырғали би Қосымұлына «Жамиат – тауарих» (Жылнамалар жинағы) ХҮІІІ ғасырда өмір сүрген Шанырантты Қазыбек бек Тауасарұлының «Түп – тақиянат өзіме шейін»

Географиялық ортадағы табиғи жағдайларын нақты бейнелеуге топонимдер құрамында болатын халықтық және жергілікті географиялық терминдер себепші болды. Топонимика ғылымында индикатор – терминдер деп аталатын мұндай сөздер тобы физикалық географияның объектілерінің типін, ланшафтық – белдемдік ерекшеліктерін, морфологиялық сипатын, шығу тегін (тенезис)сипаттайды. Осы тұрғыдан алғанда, табиғат жағдайларын сипаттайтын жер – су аттарында жергілікті жердің ландшафтық келбеті бейнеленіп, халықтың географиялық білімі жинақталған.

.Топтық жұмыс

1 топ: Қазақстан ұлттары. 100-102бет2 топ: қазақ этносының географиясы. 103-104 бет3 топ: Қосымша. 105-106 бет4 топ: Халықтың діни құрамы. 108-110 бет5 топ: Қазақстанның конфессиялық топтары. 110-112 бет

2. Оқушыларға жұпта және топта талқылауды тапсырамын.Топ мүшелерінемесе топ басшыларының қорғауын сұраймын.

Бағалау: ҚБ жұмысын орындау

1-тапсырма:Мәтінмен жұмыс.

Әдісі: «ДЖИГСО»

Формативті бағалау: «Келісемін»+,«Келіспеймін»-

1. Экономика және экономикалық жүйе терминдеріне сипаттама беріңіз?

2.Пәннің мазмұнында қарастырылатын экономикалық мәселелер қандай?

3.Алғаш рет «Экономикалық георафия» терминін кім енгізді?

2-тапсырма:Қазақстан аумағын және оның географиясын зерттеуге үлес қосқан ғалымдардың еңбектерін кесте түрінде толтырып жазыңыз. Әдісі:«Ойлан-Жұптас-Бөліс» Формативті бағалау: «Өзін-өзі бағалау»

3-тапсырма:Қазақстанның аймақтарындағы шаруашылық түрлерін сипаттап жазыңыз. Әдісі: «Әр адам әрқайсысын оқытады»«Кластер»

2-тапсырма Постер қорғау,жоспар

I топқа экономикалық география.

II топқа әулеметтік география223-224

III топқа екеуінің сипаттамасы туралы

3. «Сәйкестендіру» әдісі арқылы семантикалық картаны беру

Бағалау: ҚБ жұмысын орындау

Арнайы ресурстар арқылы жаңа тақырыпты талдайды

Жұп бойынша

Жеке, өзара тақырыпты түсінгендерін мұғалімге қол көтеру арқылы білдіреді

Слайдта көрсетілген ресурстарды талқылайды

Видеороликтан тақырыпқа сай берілген түсініктерді дамыту арқылы, мәтіндегі тапсырмаларды орындау барысында ой өрісін жетілдіру арқылы бәсекелеседі

Слайдта берілген сұрақ жауапты орындайды

Сұрақ жауап арқылы сұраққа жауап береді, логикалық ойлай білуі мен сыни көзқарасы таныта білу дағдылары қалыптасады

Бағалау критерийлер

1.Ертегідегі негізгі кейіпкерлердің портретін жинақтайды.

2.Кейіпкердің образына қызмет етіп тұрған маңызды әрекеттерін талдайды.

3.Жинақталған ақпараттар негізінде кейіпкер образына қатысты өз көзқарасын білдіреді

Дескрипторлар

1.Әр оқушы ертегіден өзіне тиісті кейіпкерлердің портретіне қатысты сөз тіркестері мен сөйлемдерді анықтайды.

2.Әр оқушы кейіпкердің ең маңызды үш әрекетін анықтайды

Бағалау парақшасын толтырады.

ҚБ Бағдаршам

Ашық сұрап-жауаптар

Сабақтыңсоңы

Ойтолғаныс

«3-2-1»

Бүгінгі сабақтан алған 3 маңызды ақпарат;

Бүгінгі сабақта қиындық тудырған 2 аспекті;

Бүгінгі сабақта ұнаған 1 іс-әрекет Кері байланыс

«3 минуттық үзіліс»

1. Маған ұнады

2. Маған қиындық туғызды

3. Мен хабардар болдым

4.Мені таңқалдырды

Рефлексия

«Екі жұлдыз, бір тілек»

- Сабақ уақытында орындаған жұмыстарын бағалау үшін білім алушыларға дескрипторлар арқылы өзін-өзі бағалауды жүргізуді ұсынамын.

Бүгінгі сабақтан түйген ойлары мен тұжырымдарына байланысты кері байланыс жасайды.

Рефлексия парағы

Қосымша ақпарат

Саралау –оқушыларға қалай көбірек қолдау көрсетуді жоспарлайсыз? Қабілеті жоғары оқушыларға қандай міндетқоюдыжоспарлапотырсыз?

Бағалау - оқушылардың материалды меңгеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлайсыз?

Денсаулық пен қауіпсіздік техникасының сақталуы

Мұғалімнің ауызша кері байланысы

Ақпарат іздестіру кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау