«Қазақтың тұңғыш журналист қызы . . .»

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «...Зиялыларымыздың қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетін, тілі мен дінін дамыту жолындағы жарыққа шықпай қалған, елінің егемендігін аңсап, сол үшін төккен маңдай тері-еңбектерін зерттеп жарыққа шығару керек», деп, «Мәдени мұра»бағдарламасы аясында айтқан терең ойлы пікі мен биылғы жылғы «рухани жаңғыру» жолдауын арқау ете отырып .Ағарту ісіне және бала тәрбиесі үшін тер төгіп қаншама еңбектер жазған, осы мақалаға арқау болып отырған Нұрғали,Нәзипа Құлжановалар жайлы кей жерлер білсе, енді бір жерлер білмейді.

Азаттық жолында күрескен қайраткер.Ы.Алтынсариннін сенім артқан шәкірті . Ахмет Байтұрсыновтың досы, екеуі де Орынбор мұғалімдер даярлайтын семинарияның түлегі. Торғайдың төл перзенттері.Оның жұбайы Нәзипа Құлжанова қазақ қыздарынан шыққан тұңғыш журналист і.Бұл кісілер жайлы Торғай мен Семей халқы жақсы біледі және құрметтейді.

Бұл кісілер екеуі де Ы.Алтынсарин ашқан Торғай мектебінің алғашқы түлектері. Нұрғали Құлжанов

1891-1893жылдары Орынбор қаласындағы мұғалімдер семинариясын аяқтайды .

1893 – 1904 жылдары Қостанай облысының Шұбар болысында мұғалімдік жұмысқа жіберіледі.

Ресей оқу министірлігінің жолдамасымен Семей қаласына жаңадан ашылған мұғалімдер даярлайтын семинарияға екеуі де оқытушылыққа орналасады .

Нәзипа Құлжанова Қостанай қаласындағы «Русско-киргизская женская прогимназиясының» түлегі.

1904 жылдардың шамасы, ұлы ақын Абай дүниеден көшкен қаралы жыл.1905жылы «Семипалатинский листок» газеті Абайдың қайтыс болуына байланысты көлемді қазанамажазды. Ақынның өмірін, оның тамаша лирик ақын екенін таныстырды.

Құлжановтар Абайдың еңбектерімен жіті танысып іздене бастайды.

Н.Құлжанов, Абай өміріне қатысты деректер іздеп керекті мағлұматтар таппайды.Содан Семейдегі Ресей географиялық қоғамының Батыс-Сібір, яғни Семейде бөлімшесінің барлығын естіп біледі.Осы қоғамға мүше болу керек деп соның жолдарын іздеп, содан 1913 жылы осы қоғамға Нәзипа екеуі мүше болады.Себебі бұл ұйымда кезінде Шоқан,Абай сияқты зиялы ұлықтар ғана мүше болған.Сол себепте осы ұйым мұрағаттарында толық мағлұмат алуға мүмкіндік болады.Абайдың өмір дерегімен толық таныс болғаннан соң.1914жылы Абайдың қайтыс болғанына 10жыл толуына байланысты әдеби – музыкалық кеш өткізу үшін семей әскери-губернаторына өтініш білдіріп екі ай жүріп ақыры рұқсат алады.Осы кешке семинария оқушылары Қ.Сәтбаев,М.Әуезов, Ж.Аймауытовтар дайындалуға атсалысады.Осы концертке Омбыдан келе жатқанғалым,этнограф Г.Н.Потанин қатысып, «енді елу жылда қазақ жастарының өнері әлем сахынасынан көрінетініне сенемін» , деген екен.Осы кеште Абайдың «Желсіз түнде жарық-ай», «Сегізаяқ» әндерін орыс тіліне аударып Нәзипа Құлжанова өзі орындаған.

Нұрғали Абай кешін өткізгеннен кейін енді халқының өз алдына тілі, әдет-ғұрыптары бар екендігін сахна төрінен көрсетуді ойлайды.Алайда бұл өлімге бас тігумен бірдей еді.

1915жылы Абай өлеңдерң мен Ы.Алтынсаринның білімділігімен өнерлерін көрсету мақсатында 13ақпанда Приказщиктер сарайында кеш өткізеді.

Бұл кісілердің алдынан Әуезов,Бегалин,Сәтбаев,Хакімжанова,Есова сияқты атақты ғалымдар оқыған.Байтұрсынов,Дулатов,Аймауытов,Торайғыров,Сейфуллин,

Потаниндерменжолдас болған кісілер. Н.Құлжановтың тағыда бір еңбегі ол қазақ балаларына арнап сауат ашу мектептерін ұйымдастырып,сол мектептер үшін қазақ тілінің «әліппесін»жазған.Өкінішке орай баспаға беріп үлгірмеген.1919жылы ақ патшаның жендеттері азаптап өлтіріп кеткен.

Нәзипаны жұбатуға:А.Байтұрсынов,С.Сейфуллин,С.Торайғыров,С.Бегалин,Ж.Аймауытов,

М.Хакімжанова,С.Есова,Қ.Сәтбаев,Т.Қозбағарова,Г.Хомутов көңіл айта келіп.

Сол кезде С.Торайғыров өзінің «Айырылыспас дос Нұрекеңе» деген жыр шумағын ала келіп, Нәзипаны құшақтап жылаған екен.

Нәзипа Құлжанованың – ұлттық педагогика ғылымының қалыптасуы мен дамуына салмақты үлес қосқан зерделі зерттеуші.Бұған «мектепктен бұрынғы тәрбиеде» 1923жылы әдістемелік құрал жазған.Бұл әдістемені Италия,Швейцария,Германия т.б. елдердің балабақшаларының тәрбиелерік-тәжірибесін желіге ала отырып жазған.

1920-1930 жылдары «Әйел теңдігі» журналында қызмет етіп жүргенде Мәскеуге барып Н.Крупскаямен кездесіп сұхбаттасқан.

Шығыс еңбекші әйелдерінің 1-ші съезін қйымдастырушылардың бірі.Бұл еңбектері жайлы 1975 жылы жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 7-ші томында: «..Н.Құлжанованың бұл еңбектері қазақ балалар педагогикасының алтын қорына қосылды» делінген.

Айта кететін болсақ С.Торайғыров өзінің «Таныстыру» атты поэмасын да Нәзипаға арнаған екен.Бұған дәләл мына бір шумақтар:

Ардақты бар Нәзипа деген ханым,

Газет, журнал жүзінде жұртқа мәлім.

Оқыса сондай әйел шығар ед деп,

Оқығандар бағалар сөздің дәмін.

Және бар әйелге хас нәзік сезім,

Танитын бір көргенде-ақ істің нарқын.

Атақты Байтұрсынов «Мысалында»,

«Нәзипаға» де өлең жазып,жайған даңқын. - деп келтірген жерлерінен үзінді.

1919жылы Ахмет Байтұрсыновты саяси қылмыскер деп Семей губернаторы түрмеге қаматқанда жолын тауып Нұрғали Ахаңа көп көмек көрсеткен. Нұрғали Құлжанов Ахаң десе ішкен асын жерге қоятын жан жолдасы болған.Ахаңа жыл бойы Нәзипа екеуі тамақ тасып,қамқорлық көрсеткен.Ахмет Байтұрсынов түрмеде ашынып отырып жазған «Анама», «Н.Құлжанова ханымға» өлеңдерін алып шығып, оның елге жетуіне ықпал еткен Нұрғали Құлжанов екен.

Қортындылай келе 1913жылы қазақ зиялялар арасынан бірінші қазақ әліпбиін жазған да Н.Құлжанов екенін Елекеев өз естелігінде «Қазақстан мұғалімі» журналында айтып өтеді.

Құлжановтар қазақ өнері мен әдебиет тарихында белгілі із қалдырған деп жазған профессор Темірбек Қожакеев. «Біржан-Сара» айтысын алғаш сахнаға шығарған солар.Қ.Сәтбаев,М.Әуезов,Ә.Қашаубаев,И.Байзақовтарды алғаш сахнаға тартқан да сол Құлжановтар екен.

Есенқұл Маманов ұлт қамы үшін қабырғасы қайысып жүрген біртуар қаламгерлер қатарына Н.Құлжанов,Ш.Құдайберді,А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейхановтарды атап өткен.

Міне, осындай жандар не әдебиетке, не тарихқа кірмей қалу себебі не? деген сұрақ туындайды және Торғай мен Семей өңірінен басқа жерлерде осы жандар туралы оқушылыр түгіл педагогтардың өздері білмей жатқандары қынжылтады.

Нұрғали, Нәзипа Құлжановтар