МҰҒАЛІМ ЖҰМЫС ДӘПТЕРІ
Мектеп:
Мұғалім:
Сабақтың
тақырыбы:
Күні:
Сынып:

Ақмола облысы, Аршалы ауданы, И.Құтпанұлы ат.ОМ
Ташетова Н.Б.
Қазақстан аумағындағы ерте ортағасырлық мемлекеттер

6 сынып
6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің даму ерекшеліктерін
Оқу мақсаты:
түсіндіріп, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау
Б.: Батыс және Шығыс Түрік қағанатының құрылған
уақытын біледі;
I. Барлық
оқушылар біледі. Т.: Батыс Түрік қағанатының алып жатқан аумағы
мен халқының этникалық құрамын түсіндіреді;
Қ.: Батыс Түрік қағанатының қоғамдық құрылымын
II.
түсіндіреді;
Күтілетін
Оқушылардың
нәтиже
басым бөлігі
Т.: Түркілердің тәуелсіздік жолындағы күресі мен
біледі.
саяси жағдайын талдайды;
Ж: Батыс және Шығыс Түрік қағанатының ыдырау
III. Кейбір
себептерін тұжырымдайды;
оқушылар біледі.
Б.: Қазақ және түркі рухани мәдениетінің
сабақтастығын бағалайды.
 I Түркі қағанаттарының саяси тарихы туралы біледі.
 II
Түркі
қағанаттарының
мемлекеттік, қоғамдық
құрылымын зерттейді.
 III Түркі қағандарының тәуелсіздік жолындағы күресі мен
саяси жағдайын талдайды.
Бағалау критерийлері
 IV Батыс және Шығыс Түрік қағанатының ыдырау
себептері туралы ойларын жинақтайды.
 V Білге қаған жазған «Тұтас түрік елі» идеясының бүгінгі
күннің «Мәңгілік Ел» мақсат-мұраттарына сәйкес келетінін
дәлелдей алады.
Терминдер мен ұғымдар: Суяб, «он оқ бұдын», Тардуш (Дато),
Тілдік мақсат
Шегу, Тон, дулу, нушеби, Күлтегін, Білге, Тоныкөк, ябғу, шад,
елтебер, тархандар, бұйрықтар, бектер, қара бұдындар, тат

Дүние жүзі тарихы пәнінен алған білімдерін қағандардың
сыртқы саясатының бағыттарын талдау үшін қолданады;
Өлкетану: «Біздің айналамыздағы тарихи ескерткіштер»;
Пәнаралық байланыс
Бұғыты құлпытасы, Күлтегін мен Білге қаған ескерткіші.
Жаратылыстану: Картаны қолдана отырып, Түркі
мемлекеттерінің аумағын көрсету.
«Мәңгілік Ел» идеясының «Тарихтың, мәдениет пен тілдің
Құндылықтарды дарыту ортақтығы» құндылығын түркілердің тарихи дамуы жайлы
әңгімелеу барысында жүзеге асырады.
Түрік қағанаты
Алдыңғы білім
Оқулық, ғаламтор
Ақпарат көздері
АКТ қолдану

Батыс Түрік қағанаты
https://www.youtube.com/watch?v=KF1bLYMvvrE
Шығыс Түрік қағанаты
https://www.youtube.com/watch?v=6FLrtUC3Cig

САБАҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
ЖОСПАР
ЖОСПАРЖОСПАРЛАНҒАН ЖҰМЫСТАР
РЕСУРСТАР
ЛАНҒАН Жоспар:
1) Батыс Түрік қағанатының құрылуы, саяси тарихы;
УАҚЫТ
2) Шығыс Түрік қағанатының құрылуы, саяси тарихы;
3) Халқы және мемлекеттік құрылымы;
4) Қағанаттың құлдырауы.
САБАҚТЫҢ Оқушыларға қызығушылықтарын арттыру мақсатында түркі Батыс Түрік
БАСЫ
қағанаты
қағанаттары туралы слайд көрсетіледі.

https://www.youtube
.com/watch?v=KF1bL
YMvvrE

1 мин

Шығыс Түрік
қағанаты
https://www.youtube
.com/watch?v=6FLrtU
C3Cig

САБАҚТЫҢ
ОРТАСЫ

7 мин

Презентация негізінде оқушылар өзара пікір алмасып, бүгінгі
сабақтың тақырыбын болжайды.
Сабақтың
тақырыбы
мен
мақсаттары,
бағалау
критерийлері хабарланады.
Қызығушылықты ояту.
Ерте орта ғасырлардағы мемлекеттердің ерекшеліктерін
талдай отырып, ұқсастықтарын атайды.

Батыс
Түркі
қағаны Шегу (610—18) мен Тон жабғу (618—30) қағандар
тұсында
күшейіп,
мемлекеттің
шекарасы
кеңейе
түскен. Шегу қаған шығыстағы шекараны Алтайға дейін
жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Памирге дейінгі аймаққа
өз билігін жүргізген. Шегуйдің інісі Түн жабғу қаған
мемлекеттің батыстағы шекарасын кеңейту саясатын
жалғастыра отырып, өзінің қысқы тұрағын Суябқа көшіріп,
ал Мыңбұлақ деген жерді жазғы қонысына айналдырған.
Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғарғы
ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытуға мүмкіндік берген.

Дескрипторлар:
 Ерте орта ғасырлық мемлекеттердің хронологиясын біледі;
 Мемлекеттердің билеуші қағандарын атайды;
 Мемлекеттердің құрылу тарихын түсінеді;
 Қағанаттардың шаруашылығын сипаттайды.
 Мемлекеттердің ерекшеліктерін талқылап, оған дәлелдер
келтіреді.
 Мемлекеттерді
салыстырып,
ұқсастықтары
мен
айырмашылықтарын анықтайды.

Презентация

САБАҚТЫ
Ң
ОРТАСЫ

ДЕҢГЕЙЛІК ТАПСЫРМАЛАР
I ДЕҢГЕЙ
1-тапсырма.
Мeмлeкeттeрдің
дaму
eрeкшeліктeрін
түсіндіріп, олaрдың ұқсaстықтaры мeн aйырмaшылықтaрын
төмендегі алгоритм бойынша анықтаңыз:
- Картадан 552-940 жылдар аралығында өмір сүрген
мемлекеттерді жаз.
- Әр мемлекеттердің дамуындағы 1-ерекшелігін жаз.
- Мемлекеттердің дамуындағы 1 ұқсастығын жаз.

5 мин

2-тапсырма. Берілген ақпаратты пайдаланып, Батыс Түрік
қағанаты құрылуының маңызын сала бойынша тізбектеп
жинақтаңыз.
Саяси

1
2

3
4

Экономикалық

Әлеуметтік

Мәдени

Берілген ақпаратты пайдаланып, Батыс Түрік қағанаты
құрылуының маңызын сала бойынша тізбектеп жинақтаңыз.

Саяси

Экономикалық

Әлеуметтік

Мәдени

•Шегу мен Тон-ябғу қағандар тұсында Батыс Түрік
қағанатының аумағы әскери жорықтардың арқасында ұлғайа
түсті.
•Қағанатта сот қызметін бұйрықтар мен тархандар атқарды.
•Қағанатта бағынышты халық «тат» деп аталып, түркілерге
алым-салық төлеген.
•Қағанатта сауда мен қолөнер жақсы дамыды.

Қағанатта сот қызметін бұйрықтар мен тархандар атқарды.
Шегу мен Тон-ябғу қағандар тұсында Батыс Түрік
қағанатының аумағы әскери жорықтардың арқасында
ұлғайа түсті.
Қағанатта бағынышты халық «тат» деп аталып, түркілерге
алым-салық төлеген.
Қағанатта сауда мен қолөнер жақсы дамыды.

II-ДЕҢГЕЙ
1-тапсырма. «Білге қаған Күлтегінді әскербасы, ақылгөй
қайын атасы Тоныкөкті мемлекеттік кеңесші қылып
тағайындады. Осылай билік басында Тан империясына қарсы
үштік отырды. «Олар Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың
өзара тіл табысып, елін-жерін көгерткен ұлы үштік ретінде
тарихта қалды. Ал Білге қағанның тұсында тек қана бейбіт
дәурен орнады».
Осы мәтіннен Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл
табысып билік құруы дегенді қалай түсінесіз? Билік басында
осындай билеуші отырса, халықтың жағдайы қандай болады?
2-тапсырма. Венн диаграммасы арқылы Батыс Түрік және
Шығыс Түрік қағанаттарының даму айырмашылықтары мен
ұқсастығын топтастырыңыз.
Айырмашылығы:

Ұқсастығы:
Айырмашылығы:

1-тапсырма. «Білге қаған Күлтегінді әскербасы, ақылгөй қайын
атасы Тоныкөкті мемлекеттік кеңесші қылып тағайындады.
Осылай билік басында Тан империясына қарсы үштік отырды.
«Олар Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл табысып,
елін-жерін көгерткен ұлы үштік ретінде тарихта қалды. Ал Білге
қағанның тұсында тек қана бейбіт дәурен орнады».
Осы мәтіннен Ақылдың, Адалдықтың, Қайраттың өзара тіл
табысып билік құруы дегенді қалай түсінесіз? Билік басында
осындай билеуші отырса, халықтың жағдайы қандай болады?

2-тапсырма. Венн диаграммасы арқылы Батыс Түрік және Шығыс
Түрік қағанаттарының даму айырмашылықтары мен ұқсастығын
топтастырыңыз.
Айырмашылығы:

Ұқсастығы:

Айырмашылығы:

III-ДЕҢГЕЙ
1-тапсырма.
 Батыс Түрік қағанатының құрылуы Еуразия кеңістігіне
қандай өзгерістер әкелді деп ойлайсыз?
 Қағандардың есімдері неліктен тарихта сақталды?
 Бүгінгі ұрпақ неліктен олардың есімдерін білуі тиіс?
САБАҚТЫ
Ң СОҢЫ

Топтық тапсырма:
1-топ. Түркілердің қоғамында орын алған көшпелі мал

шаруашылығы мен отырықшы мәдениеттің дамуы
арасындағы байланыстарды анықтап, ортақ белгісін талдаңыз.
3 мин

Шаруашылық
Көшпелі мал
шаруашылығы
Отырықшы мәдениет

Ерекшелігі

Түркілердің қоғамында орын алған көшпелі мал
шаруашылығы мен отырықшы мәдениеттің дамуы
арасындағы байланыстарды анықтап, ортақ белгісін
талдаңыз.
Шаруашылық

Ерекшелігі

Нәтижесі

Көшпелі мал шаруашылығы

Отырықшы мәдениет

Нәтижесі

2-топ. Күлтегінге жазылған төмендегі өлең жолдарынан

түркілердің сыртқы саясатына қандай сипаттама беруге
болады?
Мен өзім қаған боп отырғанда,
Халықты көтермек боп
Терістікте оғыз халқына қарсы,
Шығыста – қытай, татабы халқына қарсы,
Түстікте – табғашқа қарсы
Көп қолмен он екі жорық жасадым.
3-топ. Білге қаған ұлы Йолығ тегін «Тұтас түрік елі» деп тасқа

қашап жаздырса, «Күлтегінде»: Жоғарыда Көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы
жаралған, деп жазылған. Осы «Тұтас түрік елі» идеясы бүгінгі
күннің «Мәңгілік Елдің» мақсат-мұраттарын көздей алады деп
ойлайсыз ба?
Сабақты қорытындылау:
VI-IX ғасырлардағы мемлекеттердің билеушілері елді
басқаруда қандай жетістіктерге жетті? (Білге қаған, Күлтегін
ерліктері)
Үй тапсырмасы: Пирамида көмегімен Батыс Түрік
қағанатының қоғамдық құрылысын талдаңыз.
1.
2.
3.
4.
5.

Білге қаған ұлы Йолығ тегін «Тұтас түрік елі» деп
тасқа қашап жаздырса, «Күлтегінде»: Жоғарыда
Көк тәңірі, Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған, деп
жазылған. Осы «Тұтас түрік елі» идеясы бүгінгі
күннің «Мәңгілік Елдің» мақсат-мұраттарын
көздей алады деп ойлайсыз ба?