құстар жайлы

№

Түрдің қазақша

атауы

Систематикасы

(отряд, тұқымдас, туыс)

Кездесетін аймақтары

Өндірістік-аңшылық түрлері

Экологиялық тобы

Қызыл кітапқа енгізілген түрлері

1

Бұйра бірқазан- Кудрявый пеликан- Pelecanus crispus

Ескекаяқты құстар отряды,

Бірқазандар тұқымдасы, Pelecanus туысы

Оңтүстік Еуропа жағалаулары, Батыс Сібір суқоймалары, Кіші Азия, Моңғолия  мен Синьцзянныңкейбір көлдері.  Қазақстанда Орал (Батыс Қазақстан) облысының суқоймаларында (Көшім, Қамыс-Самар көлдері),  Каспийдің  солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауларында, Торғай ойысында, Науырызым қорығында, Теңіз-Қорғалжын ойпатында, Шошқакөл көлдер жүйесінде (Сырдарияның орта ағысы), Балқаш көлінде, Іле, Тентек және Қара Ертіс өзендерінің атыраптарында кездеседі.

Аңшылыққа аулау кәсібіне рұқсат етілмеген.

Аралдары, жайылмалары және кішірек көлдер жүйесі бар жасанды әрі табиғи суқоймалары, өзендердің қалың қамыс, шөп, бұта өскен жалпақ атыраптар. Ашық типтегі ландшафтарда, әсіресе тасты аралдарда сирек қоныстанады. Қазақстанда 2 мыңға жуық жұп ұялайды

Халықаралық  табиғат қорғау одағының және ұлттық «Қызыл кітапқа» (1996) енгізілген.

2

Үлкен суқұзғын- Большой баклан- Phalacrocorax carbo

Ескекаяқты лар отряды,

Суқұзғын дар тұқымдасы,

Үлкен суқұзғын туысы

 Каспий және  Арал теңіздерін,  Балқаш, Сасықкөл көлдерінің  алабын мекендейді.

Қызғылт түсті ет сәл тәтті, бірақ жұмсақ және тәбетті болғандықтан,аңшылық кәсіпке рұқсат етілген.

Кез келген суқоймаларда өмір сүреді, Жерге қамыс пен саздан төбесінде ойығы бар бағанша жасайды, сондай-ақ жығылған қамысқа жартастарға және тіпті ағаш басына ұясын орналастырады

Халықаралық  табиғат қорғау одағының және ұлттық «Қызыл кітапқа» (1996) енгізілген

3

Жалбағай- Обыкновенная колпица- Platalea leucorodia

Ескекаяқты лар отряды-Тырна-құтан тұқымдасы-

Жалбағай лар туысы

XX ғасырдың ортасында Қазақстанның көптеген суқоймалары мен жазықтық өзендерінің атыраптарында мекендеген. 80-90-шы жылдары жалбағай тек Еділ-Жайық су айырығының, Орталық, Оңтүстік және Шығыс Қазақстанның жекелеген суқоймаларында ғана сақталып қалды.

Қалбағай (жалбағай).

Қаскерлік (браконьерство) және ұялау кезінде мазалау факторы, қоректік қорының нашарлауы және қорегін табу орындары – саяз сулар ауданының қысқаруы сирек кездесуіне алып келді

Жалбағай – жыл құсы. Қазақстанға наурызда ұшып келеді, тамыз – қыркүйек, кейде қараша айында да кездесе береді. Қалың қамыс өскен және ашық саяз сулары бар көлдер, өзендердің атыраптары. Судағы балық шабақтарымен, бақалармен және омыртқасыздармен қоректенеді.

Жалбағай сирек кездесетін құс болғандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

4

Қарабай- Каравайка- Plegadis falcinellus

Ескекаяқтылар отряды-

Тырна-құтан тұқымдасы-

Қарабайлар туысы

Үстіміздегі ғасырдың ортасында Арал мен Торғай су алаптарында, Балқаш маңында ұялайтын. Кәзіргі кезде тек Солтүстік Каспий маңын мекендейді.

Қарабай

Санының азаюына әсер ететін негізгі факторлар - су деңгейінің көтеріліп кетүі, қамысты шауып алу, өрттің жиілігі, аңшылық, ұялы мекенін адамдардың мазалауы.

Қамысты жерлерде тіршілік етеді. Судағы омыртқасыздармен қоректенеді: жәндіктер, сүліктер, құрт; кейде балықтар мен қосмекенділер

Қарабай саны күрт кеміп бара жатқан түр, таралуы ойдым-ойдым болғандықтан Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

5

Үлкен көлбұқа- Большая выпь-

Botaurus stellaris

Ескекаяқты құстар отряды,

Құтандар  тұқымдасы,

Көлбұқалар туысы

Екі түршесінен Қазақстанда кездесетіні В. s.stellaris Қазақстанға ұя салуға келіп қайтатын құстар; шағын мөлшерде

республикамыздың оңтүстік бөлігінде, Бəйгеқұмның, Түркістанның

жəне Шымкенттің оңтүстігінде қыстайды.

Жеуге жарамды, дәмді еті болғандықтан аңшылыққа белгілі аймақтарда рұқсат берілген.

Жазық аудандардың

сулы-батпақты алқаптарында ұялайды, онда ұшып бара жатқандарыда кездеседі.

Жылына бір рет жұмыртқалағанына қарамастан Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілмеген, Ресей Федерациясының Қызыл кітабына Мәскеу аймағынан жоғалып бара жатыр деген категориямен енгізілген.

6

Кішкене көлбұқа-– Малая выпь – Ixobrychus minutus

Ескекаяқты құстар отряды,

Құтандар

 тұқымдасы,

Көлбұқалар туысы

5 түршесінен Қазақстанда кездесетіні I. m. Minutes. Кеңінен ұялайды жəне ұшып бара жатқаны

Қазақстанның солтүстігіндегі жазықтарында Оралға, Наурызымға

жəне Семейге дейін кездеседі.

Жеуге жарамды, дәмді еті болған дықтан аңшылыққа белгілі аймақтарда рұқсат берілген

Сулы-батпақты алқаптарда мекен-

дейді.

Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілмеген, Татарстан, Ресей Федерияциясының Қызыл кітабына енгізілген.

7

Қызғылт бірқазан-

Розовый пеликан-

Pelecanus onocrotalus

Ескекаяқтылар отряды, Бірқазандар тұқымдасы, Бірқазандар туысы

Саны бірте-бірте кеміп бара жатыр. Қазақстанда бұрын кең таралған болатын, қазір оның оңашаланған ұялары Торғай ойпатындағы көлдерде, Наурзым қорығында, Балқаш көлінде және Іле, Тентек, Қара Ертіс өзендерінің атырауларында сақталған. Нулы қамысты көлдерді мекендейді.

Бұйра бірқазанды жатқыза аламыз,оларбалықтарды аулап,жемтік қылады.Санының азаюына әсер ететін факторлар,Өзендердегі су ағынын реттеуге байланысты мекендейтін жерлерінің тозуы, суқоймаларының гидрологиялық режимінің өзгеруі және химиялық ластануы: балықтар қорының азаюы, қамыстарды шабу және өртеу; қаскерлік (браконьерство) және шоғырларында мазалау факторы.

Қазақстанда тіршілік ететіндері 8 мыңдай. Санының азаю себептері-заңсыз аулаушылық, өрт, ұя басу кезінде мазалау. Іленің атырауында қорық ұйымдастырып, торғайдың мерзімді қорығын нағыз қорыққа айналдыру керек. Бұл бірқазандардың мекенінің маңайында қандай да бір шаруашылық жұмыстарды тиып, оны заңсыз аулаушыларға қарсы күрес шараларын жүргізу керек^[1]

Қызғылт бірқазан Қызыл кітапқа енгізілген.Себебі,аулаушылардың кесірінен саны күрт азайған болатын .

8

Сары құтан- Жёлтая цапля-Ardeola ralloides

Ескекаяқты құстар отряды-Құтандар тұқымдасы-Жалбағай құтандар туысы

Қазақстанда Еділдің атырауы мен Жайықтың төменгі ағысында ұялайды, бұрын аздап Сырдарияның сағасында мекендейтін. Солтустік Каспийдегі жалпы саны 2 мыңдай.

Қаскерлік (браконьерство) жолымен ауланғандықтан саны кеміп жатыр. Қолдан өсіру Қазақстанда қолға алынбаған. (Сары құтан)

Сары Құтан саны 1 мыңға жуық (2003). Өзендер мен көлдердегі қамысты қапаларды мекендейді. Санының кемуіне әсер ететін факторлар - су жүйесінің өзгеруі, аңшылық, ұяны жыртқыш құстардың бұзуы, мекенін адамдардың мазалауы. Жағасында қамыс қалың өскен көлдер, ағаштары бар өзен жайылмалары мен өзектерді мекендейді. Сары Құтанның бір ерекшелігі — ұясына адамдардың келгенін көрсе, ұясын тастап басқа жерге ұшып кетеді. Ұсақ балық шабақтарымен, ұлулармен, су жәндіктері және ұсақ кемірушілермен қоректенеді.

Санының төмендеу себептері -басқа қанаттыларға әсер ететін жағдайлар Кіші аққұтанның саны жылдан-жылға азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

9

Кіші аққұтан – Малая белая цапля-Egretta garzetta

Ескекаяқты құстар отряды, Құтандар тұқымдасы- Ақ құтандар туысы

Негізінен Еуропаның оң түстік бөлігін, Солтүстік Кавказды, Еділ өзенінің төменгі сағасын, Азияның оң түстігін мекендейді. Жерорта теңізінде қыстайды. Қазақстанда Каспий теңізінің сол түстігінде Еділ мен Жайық өзендерінің аралығында кездеседі.

Судың ластануына байланысты құстың өнімталдығы төмендеді және өлім-жітімге ұшырауы артты; Қаскерлік (браконьерство) жолымен аңшылар аулайды.

Қазір Қазақстанда бар-жоғы 500-дей құс ұялады. Қамыс-талдар қалың өскен көлдер, өзен сағалары, теңіз жағаларын мекен етеді.Кіші аққұтандар шоғыр (колония) құрып тіршілік етеді. Негізінен ұсақ балықтармен, кейде қосмекенділермен, моллюскалармен, су жәндіктерімен және ұсақ кеміргіштермен қоректенеді. Жаулары – саз құладыны және ала қарға, бұлар ұяларын бұзады

Санының төмендеу себептері -басқа қанаттыларға әсер ететін жағдайлар Кіші аққұтанның саны жылдан-жылға азаюда, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

10

Сұр қаз-Серый гусь – Anser anse

Қазтәрізді лер отряды,

Үйректер тұқымдасы,

Қаздар туысы

Жыл құстары. Тянь-Шанның көптеген таулы қыраттарынан басқа барлық сулы-батпақты алқаптарында ұялайды жəне ұшып бара жатқаны кездеседі

Әуесқой аңшылар аулайтын аңшылық кәсіпке пайдаланылады.

Тек өсімдіктектес азықтармен қоректенеді: су жəне жер беті өсімдіктерінің өсінділерімен жəне ұрықтарымен Қазақстанда қамыс және қоға қалың өскен барлық жарамды суқоймаларда қоныстанады. Қазақстанда ақпанның соңынан қараша айы бойынша болады.

Қызыл кітапқа

тіркелмеген

11

Ақмаңдайлы қаз – Белолобый гусь –

Anser albifrons

Қазтәрізді лер отряды,

Үйректер тұқымдасы,

Қаздар туысы

Респуликамыздың жазық аудандарының сулы-батпақты алқаптарында кеңінен кездеседі, шығысқа қарай Семей-Шымкентке дейін

Əуесқой жəне кəсіби аңшылық нысаналары.

Өсімдіктердің өсінділерімен жəне дəндерімен, соның ішінде астық тұқымдастарымен, қоректенеді Бұл қаздар Еуразия және Солтүстік Америка тундрасында ұялайды, қыста оңтүстік ендікке ұшып кетеді. Қазақстанда көктемгі (ақпаннан мамыр бойы) және күзгі (қыркүйектен қазанның соңына дейін) маусымдардағы жылыстау кезінде кездеседі.

Қызыл кітапқа тіркелмеген

12

Ақ қаз-

Белый гусь-

Anser caerulescens

Қазтәрізділер отряды, Үйректер тұқымдасы

Қазақстанның оңт.-шығыс аймағындағы (Алматы,  Жаркент,  Райымбек

өңірінде), Зайсан қазаншұңқырының сулы-батпақты жерінде кей жылдары кездесіп қалады. Соңғы жылдары саны азайған, қорғауды қажет етеді.

Ақ қаз,ақбас қаз жатады.

Бұрынғы уақытта саны өте көп болған және екі жарты шардың да бүкіл тундралық зонасына қоныстанған.

Ақ қаз қызыл кітапқа енгізілген түрі болып табылады.

13

Балықшы тұйғын – Cкопа – Pandion haliaetus (Linnaeus, 1758).

Сұңқар тəрізділер немесе жыртқыш құстар отряды,–

Балықшы тұйғындар тұқымдасы,

Балықшы тұйғын

5 түршесінен Қазақстанда кездесетіні P. h. haliaetus (7.8.1.1-сурет). Жыл құстары. Алтайдың орман басқан су қоймаларында, Қора Ертістің, Іленің алаптарында ұялайды, Балқаш-Алакөл ойпатында, Сырдария бойында жəне Жайықта ұялайтын сияқты.

Салмағы 1,6 кг.

Тағамдық мақсатта аңщылар аулайды

Суы мөлдір және жағасы орманды, балыққа бай суқоймалары.

Қазақстанның Қызыл Кітабына енгізілген.

Қорғау шаралары: Ұялайтын жерлеріне кадастр жүргізу, олардың айналасында 200-400 м радиусте тыныштық аймағын құру. Ұялауға қолайлы жерлерде, ағаштарға қондырғылар және басқа типтегі жасанды ұялар орналастыру.