Райымбек батыр

Райымбек батыр және жауынгерлік дәстүр

Терең тамырлы тарихы бар қазақ халқының ұрпақтан ұрпақа

Мирас болған ежелгі мұраларының қай-қайсысының да пайда болуында белгілі бір ғылыми негіз, табиғатпен адам өмірінің берік байланыстарын тани білуден туған білім дарлық, сырбаз талғам, келісті таным бар. Ал қазақ халқының танымдық мұрасының молдығы, жасыратыны жоқ, басқаны былай қойғаньда, қазақтың өзін таң қалдырады. Біз сол асыл мұра қорындағы жауынгерлік дәстүрді Райымбек батыр өмірімен байланыстырып қарастыруды жөн көрдік.

Ұлт үшін еңбек ету дегеніміз өз жүрегіндегіні жасқанбай айта алу деп түсінсек, ол кеңестік сананың құлдығынан тарихи таным құпиялары арашалаумен де маңызды.

Біз тарихи ой мен білімнің өмір сүру ретін көшпелі қоғамда танымдық тетіктің рөлін атқарған “Далалық ауызша тарих намадан” іздейміз. “Далалық ауызша тарихнама” термені біріншірет өтеміз қаржының еңбегінде іздеседі (утемиш-хджи. Чингиз-намме. А., 1992, 14-57-бб..). Осы ДАТ-қакөбінесе аңыз-әңгімелердің негізінде жазылған шешірелерді жатқызсақ, оны тарихи білім ретінде қарау көз қарасы патша дәуірінде Ы. Алтынсарин мен Ш. Уалиханов еңбектерінен байқалды, Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, С. Асфендияров, Х. Досмұхамедов, М. Тынышбаев, Қ. Кенгеров т.б. еңбектерінде кең орын алған. Ал көрнекті тарихшы Е. Бекмаханов қазақ ауыз әдебиетің ерекшелігіне орай оны дерек көзі ретінде ғылыми айналымға келтіре отырып былай дейді:”Қазақ сұлтандарының, билерімен ақсақалдарының өздері жинаған және өңдеген материалдар дұрыс жазбалар қатарына жатады” (Е. Бегмаханов. Қазақстан 19 ғасырдың 20-40 жылдарында. Санат, 1994,14-б.).

Біз осы зеріттеуімізде негізінен Қабілбек Сауранбайұлының жинаған дерегіне сүйендік (Қабілбек сауранбайұлының жазбасы Алматы обылысының мемілекеттік архивінде сақтаулы).

1899 жылы туған Қабілбек Сауранбайұлы 23 жасынан бастап Райынбек бабаның өмірін зерттеумен айналысқан адам. Біз оның жазбаларын белгілі тарихи оқиғалармен салыстыра отырып, батыр өміріне мейлінше обьективті түрде баға беріуге тырыстық.

“Жау жағадан алғанда бөрі етектен” демекші, 1723 жылғы “Ақтабан шұбырынды, Алқа көл сұлама” оқиғасы басталғанда қазақ сұлтандарының арасындағы ауыз бірліктің болмауы халықтың жағдайын ауырлатып жібереді. Осы жағдайлар қазақ қоғамның әртүрлі топтарын ащы шындықпен санасуға мәжбүр етті. Сол бір ел басына күн туған қысыл таян шақтағы шындық қазіргі қазақстан тарихында ашық айтылады. Онда жоңғар шапқыншылығынан қарсы бүкілхалықтық той тарысты ұйымдастыруға ұйытқы болған батырлар мен билердің ролі әділ көрсетіліп, халық тегеурініне былай баға берілген: “Сөйтіп халықтың қырылыр-жойылуына жол бермеу үшін емді сұлтандар мен ру басыларынан үмітін үзген халық өзін-өзі құтұаруға кірісті. (Қазақстан тарихы (кене заманынан бүгінге дейін). Бес томдық. 5-том. –“Атамұра”, 2002, 135-бет..) Бірақ, Қазақстан тарихында айтылған осы жолдардың сиясы кеппей жатып Әбілқайырды мақтап ала жөнелді. “Тәукеден кейінгі басты хан еді, оның басшылығымен қазақтар 1724 жылдың өзінде үлкен табыстарға жетті Оның батылдығы, ұйымдастырушылық таланты ерекше болды” (бұлда сонда, 136-бет.),- деген деректерге сүйенсек, жауға әуелі соққы беруді ұйымдастырған халық па, әлде Әбілхайыр ма, осы жағын түсіне алмай әлекке түсеміз. Әбілхайырды азаттық күресті бастаушы құрметіне дейін жеткізген (бұлда сонда.). Оны қарақалпақ пен қазақтың ортақ ханы етіп көрсеткен тұстарды оқығанда, Әбілқайыр мұндай дәрежелерді қашан және қалай алды екен деп тағы да қиалға батасың. Одан әрі ол жөнінде мүлде түсініксіз сімтемеге кезіккенде, тарих емес, ертегі оқып отырғандай сезінесің. “Қарақалпақтар мен қазақтар ханы Әбілқайыр өзінің елу мың әскерін жинап алып, қонтайшыны шайқасты. Қонтайшы болса, олардың он мың шаңырағын күйлетті, алқалғанқырық мың шаңырақ қалмақ әскерін алу үшін осы жаққа беттеп келеді жәнеқазір олар Жем өзенінің бойында” (Бұл да сонда.). Қарап отырсаңыз, сөйлем басындағы “елу мың әскер” сөйлем аяғында елу мың шаңыраққа айналған, бұл екіншіден, Әбілқайыр он мың шаңырағынан айрылса да, қалған қырық мың шаңырағымен қалмақ әскерін алуға ұмтыла берсе, ол ешбір соғыс тактикасын білмейтін, халықты қыруға апара жатқан данғазы хан болып шықпай ма? Тарихқа үңіліскен, Әбілқайыр Жемді жағалап жүргенде, Отырар, Шымкент, Түркстан, Сайрам маңайындағы қазақ әскерлерінің жанқиярлық ерліктерін көреміз. Деректкрде халық ролі туралы былай делінеді: “Қазақ ауылдарында айуандық жасаған жау жойып жіберілді. Қаратаудағы Теректі алқабында, Боралдайдың саласындағы Соқыр – Қамалбұлақ деген шағын өзен бойында қалмақтардың қалың қолын Үлкентұз тауынан қуып тығып, тасталқан етті'' (П. Комаров. О баралдайских письменах. Протоколы заседаний и собщений Туркестанкого кружка любителей архиологии. Ташкент, 1905, 25 с.). Бұл жерде хан да, сұлтанда айтылмауына қарағанда, тек қалықтың табыстарынан ғана куә боламыз. Төле бидің төңірегіне топтасқан Ұлы жүз батырларының қазақтың жауыгерлік дәстүрлерін жалғастыруын да дәл осы арадан іздеген дұрыс болар. Өйткені жонғар басқыншыларының әуелгі жорықтары да Жетісу өңірінде болғаны белгілі. Жау қолында қалған албан, суан тайпаларының жасақтары бәрі бірдей соғыс даласында қырылып қалмағант. Жүрегінде намыс оты бар олардың бөлімшелері Қаратау сілемдеріндегі Ұлы жүз жасақтарына келіп қосылған секілді, осы кезде жасы жиырмаға жақындаған Райымбек батыр да сол топтың бел ортасында болған.