Пәні:Физика

«Салыстырмалылық теория элементтері» тақырыбына тірек конспект
Алматы мемлекеттік жаңа технологиялар колледжі
физика пәнінің оқытушысы Калауова Айжан Кураловна
Арнайы салыстырмалылық теориясының негізін осы заманғы физиканы
жасаушылардың бірі – А.Эйнштейн қалады. Бұл кеңістік пен уақыт жөніндегі осы
заманғы физикалық теория. Ньютон механикасы сияқты бұл да уақытты біртекті
деп қарастырады. Арнайы салыстырмалылық теориясын релятивистік теория деп
атайды.
Арнайы салыстырмалылық теориясының негізін 1905 ж. Эйнштейн
тұжырымдаған екі постулат құрайды.
Бірінші постулат - салыстырмалылық принципі: барлық физикалық
құбылыстар (механикалық, электромагниттік және т.б.) бірдей жағдайларда кез
келген инерциялық санақ жүйелерінде бірдей өтеді.
Екінші постулат - жарық жылдамдығының тұрақтылық принципі:
жарықтың ваккумдегі жылдамдығы барлық инерциялық санақ жүйелерінде бірдей
және жарық көзінің қозғалыс жылдамдығына тәуелсіз болады.
Салыстырмалылық теориясы классикалық түсініктің орнына кез келген
кеңістік пен уақыт туралы жаңа ілім болып табылады.
Салыстырмалылық теориясына сәйкес оқиғалардың бір мезгілділігі, ара
қашықтықтар мен уакыт аралықтары абсолютті емес, салыстырмалы болып
табылады. Олар санақ жүйесіне тәуелді болады.
Барлық
физикалық
құбылыстарға,оның
ішінде
электромагниттік
құбылыстарға да арналған салыстырмалылық принцип Эйнштейннің
салыстырмалылық принципі деп аталады.
Салыстырмалылық принциптерді қабылдау классикалық физиканың кеңістік
және уақыт туралы түсініктерін өзгертеді.
Салыстырмалылық теориясы түсіндіретін,бірақ классикалық физикаға
қайшы келетін құбылыстарды релятивистік құбылыстар немесе релятивистік
эффектілер деп атайды.
Егер
дене
жарық
жылдамдығымен
салыстырғанда
кіші
жылдамдықпен
қозғалса (К жүйесі),ол дене классикалық
заңдарға
бағынады.Дене
жылдамдығы
жарық жылдамдығына жақындаған кезде
(K’-жүйесі) релятивистік құбылыстар
орын алады:дене ұзындығы қысқара
бастайды,массасы арта бастайды және
сол денемен байланысқан санақ жүйеде
уақыт баяулай бастайды.

∆Ұзындықтың релятивистік қысқару формуласы
√
Символдар мен өлшем бірліктер
ℓ
ℓ0
ϑ
с

K’-жүйесіндегі ұзындық
[м]
K-жүйесіндегі ұзындық
[м]
дененің (жүйенің) жылдамдығы [м /с ]
жарық жылдамдығы
[м /с ]
∆Массаның релятивистік арту формуласы
√

m
m0
ϑ
с

Символдар мен өлшем бірліктер
K’-жүйесіндегі ұзындық
[ кг ]
K-жүйесіндегі ұзындық
[кг ]
дененің (жүйенің) жылдамдығы [м /с ]
жарық жылдамдығы
[м /с ]
∆Уақыт релятивистік баяулау формуласы
Символдар мен өлшем бірліктер
√

τ
τ0
ϑ
с

K’-жүйесіндегі ұзындық
[ кг ]
K-жүйесіндегі ұзындық
[кг ]
дененің (жүйенің) жылдамдығы [м /с ]
жарық жылдамдығы
[м /с ]

∆ Жылдамдықтарды қосудың релятивистік ережесі:

⃗⃗

⃗⃗ )

Символдар мен өлшем бірліктер
K’-жүйесіндегі ұзындық
[м /с ]
u
K-жүйесіндегі ұзындық
[м /с ]
ϑ
ϑ релят дененің релятивистік жылдамдығы [м /с ]
жарық жылдамдығы
[м /с ]
с

∆ Релятивистік импульс формуласы.
⃗

⃗
√

p
m0
ϑ
с

Символдар мен өлшем бірліктер
Дененің релятивисттік импульсі
[ кг·м/с ]
K-жүйеде дененің тынштық массасы [кг ]
дененің (жүйенің) жылдамдығы [м /с ]
жарық жылдамдығы
[м /с ]
∆ Бөлшектің тыныштық энергиясының формуласы.
E0=m0·c2

Символдар мен өлшем бірліктер
Дененің тыныштық энергиясы
[ Дж ]
E0
K-жүйеде дененің тынштық массасы [кг ]
m0
жарық жылдамдығы
[м /с ]
с

∆ Бөлшектің релятивистік энергиясының (толық энергиясының) формуласы.

√
E
m0
ϑ
с

Дененің толық энергиясы
Дененің тыныштық массасы
дененің (жүйенің) жылдамдығы
жарық жылдамдығы

[ кг ]
[кг ]
[м /с ]
[м /с ]