САНЖАР АСФЕНДИЯРОВ ТУРАЛЫ ДАЙЫН ЖОБА, КУРСОВОЙ, РЕФЕРАТ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ..................................................................................................................3

І ТАРАУ. С. АСФЕНДИЯРОВ - КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ.

1.1 С. Асфендияровтың өмір жолы........................................................................5

1.2 Ғылыми, революциялық және саяси қызметі.................................................8

ІІ ТАРАУ. С. АСФЕНДИЯРОВТЫҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ.

2.1 Ғалымның тарих саласы бойынша атқарған қызметі..................................12

2.2 «Қазақстан тарихы» еңбегінің тарихи құндылығы......................................16

ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................19

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..............................................................20

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі. Ұлттық идеялогияны қалыптастыруда тарихымызды кеңінен таныту, өткеніміздің беймәлім тұстарын толықтай зерттеу қазіргі күні маңызды болып табылады. Ел тарихының зерттелуіне өлшеусіз үлес қосқан, өзінің еңбектері арқылы қазақ халқының санасының пісіп жетілуіне себебін тигізген бірден-бір тұлға, қоғам-қайраткері, профессор С.Асфендияров. Көптеген ғалымдардың пікірінше, Қазақстан тарихында халықаралық ауқымдағы үш көрнекті тарихшы болған. Бұлар Шоқан Уәлиханов, Әлихан Бөкейханов және Санжар Асфендияров. Олар ұсынған тарихи гипотезалардың жаңалығы оларға әлемдік атаулары бар тарихшылар арасында лайықты орын алуға мүмкіндік берді.

Қазір біз Санжар Асфендияровтың "Қазақстан тарихын" оқығанда, ол ойдың тереңдігі мен эрудицияның орасан зор кеңдігімен таң қалдырады. С.Асфендияровтың ғылыми еңбектерін талдау арқылы оның тарихи зерттеу әдістерін жақсы меңгергендігін байқаймыз. Сонымен қатар оның ұстанымы тарихтағы шындықты бұрмаламау болатын.

С. Асфендияров Қазақстан тарихы бойынша: "Қазақстанның ежелгі дәуірден бергі тарихы", "Қазақстанның өткені дереккөздер мен материалдарда", "Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс" монографиясы, "Қазақтар тарихының очерктері", "Бейбітшілік шатыры"сияқты көптеген еңбектер жазды.

Тарихнамалық зерттелу деңгейі. С. Асфендияровтың тарихи еңбектері отандық тарихнаманың құрамдас бөлігіне айналған болатын. С. Асфендиаровтың тарихи еңбектерінде негізінен кеңестік идеологияның нышандары айқын көрініс береді. Сондықтан ғылыми зерттеулерінде субъективті факторлар мен партиялық принциптер қазақ тарихының объективті жазылуына кедергі болды.

30-жылдарда тарих ғылымының алдында Сталин қазан революциясының заңды, объективті әлемдік құбылыс екенін дәлелдеу мақсатын қойды. Қазақ тарихын маркстік-лениндік тұрғымен жазу міндеті С. Асфендиаровқа жүктелді. Неліктен осындай мақсат қойылды? Бұл маңызды сұрақ. Өйткені маркстік-материалистік тарихи концепция «қоғамдық экономикалық формациялар тізбегі» ретінде «жалпы адамзаттық біртұтас тарих» теориясын енгізіп, бүкіл әлемде социалистік (коммунистік) қоғамның әлеуметтік революция арқылы жеңіске жететіндігін жариялады. Қазақстан да осы жолдан өтуі тиіс болды. Ол – Қазақстан тарихы жөніндегі көптеген жұмыстың авторы, сондай-ақ қабілетті зерттеуші-филолог және жазушы. Шығыс халықтарының өмірі туралы "Әлем шатыры" деген повесть, қазақ ұлтының мәдениеті жөнінде мақалалар жазды.

1933 жылы «Большевик Казахстана» журналда Қазақстан тарихын тұтастай алып зерттеу жөнінде ғалым, «Қазақтар тарихының кейбір негізгі мәселелері» деген мақаласында былай деп жазды: «Біз мәселені тұтасынан тұңғыш рет қойып отырмыз, қазақтардың тарихын құрауға біз тұңғыш рет кірісіп отырмыз»

Тарихи маңыздылығы. С. Асфендияровтың еңбектері – отан тарихын зерттеуде, әсіресе қазақ жерінің ХІХ-ХХ ғғ. әлеуметтік-саяси жағдайын танып білуде құнды материал боп есептеледі. Оның еңбектері тарихи шындықтың бейнесі іспеттес. Кеңестік идеялогияның қысымына қарамастан, тарихтың басты обьектілерін ашып көрсету ерлік пен пара-пар еді. Сол үшін де біз ғалымың еңбектерін зерттеу жұмысы барысында кеңінен қолдана білуіміз қажет.

Мақсат-ᴍіндеттері. Жобаның ʜегізгі ᴍақсаты – С. Асфендияровтың ғұмырының барлық ᴋезеңдерін қамти ᴏтырып, ᴏның қоғамдық-ᴄаяси, ғылыми және медициналық қызметін ᴛұтастай, бірізділікпен ᴈерттеу. С. Асфендияровтың қоғамдық-ᴄаяси қызметіне, шығармашылық ᴍұрасына ᴄүйене ᴏтырып, әскери дәрігер, профессор, тарихшы, ғалым және қоғам қайраткері ретінде қарастыруды ᴍақсат еттік. Осы ᴍақсатқа жету жолында ᴛөмендегідей ᴍіндеттерді алға қойдық:

- С. Асфендияровтың ɵмір жолы ᴍен ᴛарихи ᴋөзқарасының қалыптасу ᴋезеңдерін анықтау;

- Ғалымның ᴋеңестік ᴋезеңдегі ᴈерттеулерінің ᴍаңызын айқындау;

- Тұлғаның қоғамдық-ᴄаяси қызметіне баға беру;

- Ғалымның ағарту ісіне қосқан үлесін ᴄаралау;

Ғылыми жаңалығы. Қазақ ғылымының дамытудағы С. Асфендияровтың жарық ᴋөрген ᴍұраларын ᴄараптау, қоғамдық, ағартушылық қызметтеріне бірізділікпен ᴛұтас баға бере жеке ᴛұлғаның ᴛарихи қырын ашу.

Хронологиясы. ХІХ ғасырдың соңы және ХХ ғасырдың басы.

Зерттелу ʜысаны. Ғалым, тарихшы, қоғам қайраткері С. Асфендияров.

І ТАРАУ. С. АСФЕНДИЯРОВ – КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ

1.1 С. Асфендияровтың өмір жолы

Асфендияров Санжар Жафарұлы (1889-1938) – мемлекет қайраткері, ғалым-тарихшы, профессор, Алматы медициналық институтының ұйымдастырушысы және бірінші ректоры (қаз. С. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті), шығыстанушы-тарихшы, Қазақстан тарихы бойынша маман, бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы.

Асфендияров Санжар Жафарұлы 1898 жылы Ташкент қаласында дүниеге келген. Ол Әбілқайыр ханның ұрпағы, оның ұлы Айшуақ хан, Сығалы Айшуақ-ұлы (Айшуақтың 4-ші ұлы және Санжардың арғы атасы), оның ұлы Асфендияр Сыгалин, содан кейін Санжардың әкесі - Сейтжапар Асфендияров - патша армиясының генерал-майоры, Түркістан генерал-губернаторы жанындағы шығыс тілдерінің аудармашысы, Бұхара орденінің иегері «Алтын Жұлдыз» 1-ші ст.

С. Асфендияровтың 4 әпкесі мен 3 ағасы болған. Гүлсім апа Ташкентте дәрігер болып жұмыс істеді, ал Анель апа Ташкент медициналық институтында үш жыл оқыды, бірақ генералдың қызы ретінде оқудан шығарылды, соның салдарынан ол Ленинградқа ауыстырылды, онда ол университетті бітірді. Әкесі Сейітжафар Асфендиарұлы (Жағыпар, Сейітжағыпар) – сұлтан, Найман тайпасының Қаракерей руының Сыбан тобынан бүкіл Ташкентке бек болған Нарынбай бидің ұрпағынан тараған патша әскерінің полковнигі шенінде отставкаға шыққан, жарты ғасырдан астам уақыт Түркістан өлкесінде қызмет еткен қазақ қайраткері, анасының есімі – Гүландам Қасымова (кейбір гипотезалар бойынша Кенесары Қасымұлының ұрпақтарынан тараған).

Ташкенттегі реалдық училищені (1907), Санкт-Петербургтағы әскери-дәрігерлік академияны 1912 жылы бітіріп шығады. Санжар онда әскери министрліктін теңіз ведомствосының стипендиясына оқып, 4 жыл қатардағы әскерде қызмет етуге міндеттелінді[1].

Санжар өз әскери-медициналық қызметін Түркістан генерал-губернаторлығы мен Бұқара әмірлігінің шекарасындағы Термез мекенінде жергілікті лазаретте кіші дәрігер ретінде бастап, 10-шы Түркістан атқыштар полкына бекітілді. Артынан 9-шы атқыштар полкының аға дәрігер қызметкерінің міндеттерін уақытша атқарушы қызметіне ауысып, Самарқандта және Ашхабадта шоғырланған атқыштар поктарында дәрігерлік қызметпен айналысады. 1914 жылы тамызда Санжар 5-ші Түркістан атқыштар полкының аға дәрігері қызметінде І дүние жүзілік соғыстың Шығыс майданына аттандырылады. Осы майданда 1914 жылдың қыркүйек-желтоқсан айларында орын алған ұрыстарда Санжар жараланған және науқас болған сарбаздарға медициналық көмек көрсетумен айналысты. 1914 жылы желтоқсанда жоғары әскери басшылықтың өрескел қателіктерді жіберу салдарынан 5-ші Түркістан атқыштар полкы Лодзь (қазіргі Польшаның ірі қалаларының бірі, ол уақытта Шығыс Пруссия территориясында орналасқан) неміс қоршауына түсіп, басына ауыр жарақат алған Санжар жау тұтқынына түседі. Неміс тұтқынында Санжар патша үкіметі тағдырдың тәлкегіне тастаған мыңдаған жауынгерлердің қатаң тағдырына ортақтасып, күрделі санитарлық жағдайларда иммитацияланған лазареттерде медициналық қызметпен шұғылданып, Торн, Кутно, Александровка концентрационды лагерьлерінде бір жылға жуық уақыт өткізеді. 1915 жылдың аяғында Қызыл Кресттің тұтқындармен алмасу бағытында жүргізген қажырлы еңбегінің көмегімен, Балтық теңізі арқылы алдымен Щвеция, сосын темір жол арқылы Санкт-Петербургқа қайтып оралады.

Астанада неміс тұтқынына амалсыздан түскен жауынгерлерді қатаң бақылауға алға, патшаның күзет орындары оларды сенімсіз элементтер ретінде қара тізімге қосты. Арнайы медициналық қараудан өтіп, денсаулығы нашар деп танылған Санжар Түркістан әскери-медициналық басқарманың резервіне жіберіліп, 1919 жылы қаңтардың басында Ташкентке қайта оралады.

Мәскеуде жұмыс жасаған мерзімде Асфендиярұлының талантының жаңа қыры ашылды, оның тарих саласындағы белсенді ғылыми-ізденімпаздық қызметі ғалымның келешектегі шығармашылығын айқындап берді. Мәскеуде болған алғашқы күндердің өзінде-ақ КСРО ОАК жанындағы Шығыстану институтымен қызмет жасасады, МГУ-де сабақ береді. Бұл жылдарда Санжар шетел шығысының өкілдерімен жиі кездеседі. Оның ғылыми еңбек сіңіргенінің айғағы 1927 жылы Шығыстану институтының директоры қызметіне жоғарылатып, МГУ профессоры деген атақ берілгені болып табылады. Ғұламаның өмірі мен қызметіндегі неғұрлым жемісті кезең – 1928-1937 жылдарға дейінгі Қазақстанда өткен мерзім. Бұл мерзімде ол республикадағы алғашқы оқу орындары мен ғылымын ұйымдастыруға көп күш салады. 1928 жылдан 1931 жылға дейінгі аралықта ол – Қазақтың педагогикалық институтының алғашқы ректоры. 1931 - 1933 жылдары Денсаулық сақтау ісінің халық комиссары, Қаз КСР оқу ісі халкомының орынбасары болып қызмет жасайды және бүгінде оның есімімен аталынатын Алматы дәрігерлік институтын басқарады. Санжар Қазақстанның академиялық ғылымының дамуына маңызды үлес қосты. 1931-1933 жылдары ол КСРО ғылым академиясының Қазақстандық базасы төрағасының орынбасары болады, ғылыми консультация мен насихат комиссиясын, тарих-археология комиссиясын, қазақ сөздігі комиссиясын басқарады, ұлттық мәдениет жөніндегі Қазақ ғылыми-зерттеу институты тарих секторының меңгерушісі болады. Ол - Қазақстан тарихы жөніндегі көптеген жұмыстың авторы, сондай-ақ қабілетті зерттеуші-филолог және жазушы. Шығыс халықтарының өмірі туралы "Әлем шатыры" деген повесть, қазақ ұлтының мәдениеті жөнінде мақалалар жазды [2]. Алматыда Асфендиаровтың есімін мәңгілік есте қалдыру үшін көше мен мемлекеттік медицина университетіне аты берілген.

"Санжар Асфендияров Санкт-Петербургтегі жерлестік кешінде Рабиганы көрді. Мұнда оқыған қазақтар елордалық өмір салтына тез бейімделіп, кештерде полонездер, вальс, полькалар билейді. Ол әскери медицина академиясының студенті, ол "смолянка". Елордада заң кеңсесін ашқан Сераланың әкесі Лапиннің арқасында алты қазақ қызы ғана оқыған асыл қыздар институтына түсті. 1916 жылғы көтерілістен кейін ол өзінің әділетсіз сотталған тайпаларын қорғады. Санжар оған алғашқы кездесуден бастап ғашық болды. Қатаң ережелерде тәрбиеленген жас қыз Асфендияров үшін қандай да бір идеалға айналды. Академияны бітіргеннен кейін Асфендияров кронштадтқа жолдама алады, бірақ шыдамсыздық пен болашақ қалыңдығын жоғалтып алудан қорқып, әкесіне үйленуге барады.

Алматыда Асфендияровтар мен Халел Досмұхамедовтың отбасы қазір түрік консулдығы орналасқан үйде тұрды. Сол кезде бұл архитектуралық шедеврдің қандай болғанын елестетуге болады. Асфендияров үйі өткен ғасырдың 30-жылдарының ортасында Алматыда үздіктер қатарында болды. Бай кітапхана мен хосттың ұзақ уақыт бойы әр түрлі қалаларда жинаған тарихы туралы сирек кездесетін еңбектері ерекше әсер қалдырды, онда ол қызметтің қарызына тап болды. Ал Санжар Асфендияров қозғалысының географиясы сол уақыт үшін өте кең болды. Олар әрқашан әйелімен бірге, қол ұстасып тұрады.»

1.2 Ғылыми, революциялық және саяси қызметі.

Еліміздің дамуында жоғары білім беру мен білікті ғылыми мамандар даярлау ісінің алатын орны ерекше. Осы орайда бұл жоғары білім өз бастауын қайдан алды жəне оның ошағы қайда қаланған еді деген сауалға жауап іздеу орынды сияқты.

Қазақта «қара шаңырақ» деген ұғым біреу, əрі ол аса құрметті, киелі. Ал ағарту саласындағы қара шаңырақ - бүгінгі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті. Осыдан келіп, «Неге басқа емес, осы оқу орны, дəл сол болса, ол қайда, қашан жəне қалай құрылған?» деген сұрақ туындайды.

1919 жылы 26 желтоқсанда Халық Комиссарлар Кеңесі сауатсыздықты жою жөніндегі декретке қол қойды. Бұл мəселемен айналысатын төтенше комиссия құрылды. Сауатсыздықты жоюдың жылжымалы бөлімшелері жұмыс істей бастады. Əйелдерді оқыту үшін «қызыл отаулар» құрылды. Білім беру жүйесінің бастауыш, толық емес орта білім, орта білім беретін мектептері қалыптаса бастады. Ересек балаларға арналған мектептер мен мектеп-интернаттар ашылды. Өндіріс орындары жанынан жұмысшы факультеттері (рабфак) құрылды. Ауылдарда кішігірім мектептер ашылып, онда қарапайым əріп таныту, санау, жазу, оқуға үйрету сабақтары жүргізілді.

Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында зиялы қауымды, əсіресе педагог мамандарды, дайындау мəселесінің ерекше маңызы болды. Мысалы, 1924 жылы мұғалімдердің 5,8 % ғана жоғары білімді болды. Мұғалімдерді дайындау үшін тұрақты жəне қысқа мерзімді курстар, педагогикалық техникумдар ашылды. Жоғары оқу орындарының мамандары негізінен Мəскеу, Ленинград, Ташкент қалаларында дайындалды [3].

Сондықтан да Қазақ XКК қаулысымен 1928 жылы 1 қазанда Алматы қаласында үш факультеттен (педагогикалық, ауыл шаруашылық жəне медициналық) тұратын Қазақ мемлекеттік университетін құру ұйғарылды. Ұйымдастыру жұмыстарына Халық ағарту комиссариатының жанынан жеті адамнан тұратын арнайы үкіметтік комиссия жауап берді. ҚазМУ-нің ашылуына байланысты Ташкент қаласындағы Қазақ жоғарғы педагогикалық институтты жойып, институттың барлық мүлкін құрылып жатқан ҚазМУ-нің қарауына тапсыру жəне институттың орнына оған дейін қызмет еткен орта педагогикалық білім беру мекемесі ретінде Қазақ ағарту институтын қалпына келтіру жоспарланды. РКП (б) Қазақ өлкелік комитетінің өтінішімен құрылған ҚазМУ-нің тұңғыш ректоры болып үш жылдай Мəскеуде түрлі жауапты қызметтерде жемісті еңбек еткен Санжар Жағыпарұлы Асфендияров тағайындалды, С.Асфендияровтың алдында қалада оқуға жарамды болатын ғимараттарды тауып, оларды аудиториялар мен лабораторияларға сəйкестендіру, білікті, тəжірибелі оқытушылық кадрларды жұмысқа тарту, қосымша қаражаттарды іздестіру жəне осыған ұқсас көптеген мəселелерді шешу міндеті тұрды. Ректордың өтініш білдіруімен барлық облыстық жəне қалалық партия ұйымдарында ең алдымен қазақ ұлтынан шыққан дарынды балалардың арасынан болашақта университеттің даярлық курстарының тыңдаушыларын жəне студенттерін іріктеп алу жұмысы басталды.

Тез арада жүргізілген жұмыстардың нəтижесінде 1928/1929 оқу жылының қыркүйек-қазан айларында ҚазМУ-да бiлім алуға ниет білдірген 124 студент (96 ұл, 28 қыз) оқуға құжат тапсырып, ұстаздар саны 9 адамды құрады. Олардың арасында 3 профессор (Санжар Асфендияров, Ахмет Байтұрсынұлы, Николай Фатов), 4 доцент (Eдігей Мансұров, Халел Досмұхамедов, Əлімхан Ермеков, Василий Потапов), 2 ассистент (Борис Ровинский, Владислав Дубощин) 1-курс студенттеріне сабақ берді. Ал, студенттер құрамы болса түрлi ұлт өкілдерінен тұрып, көпшілігi жұмысшы, кедей шаруалардың балалары еді. Оның ішінде 76 қазақ, 42 орыс, 3 татар, 2 еврей, 1 немic ұлтының өкілдері оқыды [4].

1928 жылдан ҚазМУ-дың тұңғыш ректоры болған Санжар Асфендияров 1930 жылы 25 желтоқсанда «Қазақ мемлекеттік педагогика институты» (КазМПИ) болып қайта құрылған оқу орнында (бүгінгі таңдағы жоғары оқу орны — Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті) 1931 жылдың 16 ақпанына дейін директор (ректор) жəне тарих кафедрасының мeңгepушіci болып қызмет атқарды. Оқу орнының педагогикалық институт болып қайта құрылуының бipiншi ceбeбi, кеңестік саясат бойынша республикада сауатсыздықты жою мақсатында жүргізілген шаралар тұңғыш жоғары оқу орнынан тек педагогикалық бағытта ғaнa мұғалім кадрлар даярлауды талап еткендіктен болса, екінші ceбeбi студенттер санының аздығы мен материалдық-техникалық базаның əлсіздігінде еді. 1928 жылдан бepгi институттың (бұрынғы ҚазМУ) өткен 3 жылы негізінен алғанда жаппай ұйымдастыру кезеңі болған. Осы тұрғыда Санжар Асфендияров 1928–1931 жылдары университет жұмысына Ленинград, Мəскеу, Киев, Харьков, Владивосток, Қазан, Ташкент қалаларынан ең таңдаулы оқытушыларды тарта білді. Олардың арасында О.Қ.Жандосов, В.А Захваткин, Н.Л.Караваев, И.Г.Автухов, Б.Л.Кругляк, Е.В.Тарле, М.М.Маркович, В.Н.Кун, А.Х.Линчевский, Е.В.Васильева, В.Ф.Литвинов, В.М.Зимин, І.Ж.Қабылов, Т.Ш.Шонанов, М.А.Солонино, А.И.Смирнов, т.б. белгілі ғалымдар мен қоғам қайраткерлері бар eдi [5].

1931 жылы 27 желтоқсанда институттан тұңғыш рет 59 студент түлеп ұшып, оның ішіндe 10 қыз, 49 ер бала алғаш бiлім əлеміне жолдама алды. Олар институтта 5 бөлімшеде оқып мамандық алып шықса, оның ішінде тарих-экономика бөлімшесін 21 адам (18 ұл, 3 қыз), əдебиет-лингвистика бөлімшесін 11 адам (9 ұл, 2 қыз), физика-математика бөлімшесін 10 адам (10 ұл), биология бөлімшeciн 8 адам (5 ұл, 3 қыз), химия бөлімшесін 9 адам (7 ұл, 2 қыз) бітірген екен [6].

Бұлар халық ағарту саласы үшін даярланып, ҚазМПИ-ден тұңғыш түлеп ұшқан жоғары білімді педагог мамандар еді.

Үш жыл бойы Қазақстанда алғашқы жоғары оқу орнын құру бағытында қажырлы еңбек етіп, құнды тəжірибе жинақтаған С.Асфендияровқа дарынды ұйымдастырушы ретінде 1931 жылы Қазақ медициналық институтын кұру тапсырмасы жүктелді.

1931–1933 жылдары Алматыдағы Медициналық институтының тұңғыш ректоры болған ол осы институтта жалпы химия, биология, физика пəндерімен бipгe анатомия, қалыпты физиология, iшкi аурулар, гистология, микробиология, фармакология, биологиялық химия, гигиена бөлімдерін жəне хирургиялық кафедралар ашты. Ғұлама ғалым жұқпалы аурулармен күреске, аурулар мен індеттердің алдын алу шараларына, халыққа ақысыз дəрігерлік көмек көрсету жұмыстарын жолға қоюға көп еңбек сіңірді. Халық арасында жиі кездесетін туберкулез, шешек, оба, сүзек, тері ауруларына қарсы медициналық көмек ісін ұйымдастырды. Орта дəрежелі оқу орындарында, қысқа мерзімді арнаулы курстарда əр түрлі буындағы медицина мамандарын көптеп даярлауға күш салды [7].

1917-1919 жылдары ғалым бір мезгілде Бұхара (қаған), Ташкент совдепов, Түркістан өлкелік кеңесінің мүшесі болды, әскери дәрігер болып жұмыс істеді, сондай-ақ Черняев полкінің мұсылман бюросының және мұсылман депутаттарының Старгород Ташкент кеңесінің мүшесі болды. 1917 жылы желтоқсанда Асфендияров Түркістан (Қоқан қ.) жұмысшы, солдат және дехкан мұсылман депутаттарының 1-ші төтенше съезі Президиумының мүшесі болды. Съезд Түркістан автономиясын қолдауды жақтап, оның үкіметінің құрамына өз мүшелерін енгізуді ұсынды.

1918 жылы әскери дәрігер болып жұмыс істеді, мусс мүшесі болды. Черняев полкінің бюросы, сондай-ақ мұсылман депутаттарының Старгород Ташкент кеңесі.

С. Асфендияров 1919-1920 жылдары денсаулық сақтау халық комиссары, ал 1920 жылы Түркістан Республикасының Жер-Су шаруашылығы халық комиссары болды. 1920 жылдың 19 шілдесінен бастап-ҚБТ уақытша ОК мүшесі (Т.Рысқұлов пен оның "түркі Компартиясы"деп аталатын жақтастарының тобы өздігінен отставкаға кеткеннен кейін сайланды).

Асфендияровтың қызметі әрдайым Қазақстан мен Орта Азиядағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістермен байланысты болды. Басшы қызметкер ретінде ол Шығыс халықтарының тұрмыс ерекшеліктерін, тарихы мен мәдениеті мәселелерін жақсы білетін құнды және сирек маман болды.

CBT 6-шы съезінде (1921 ж. тамыз) CBT ОК мүшесі болып сайланды. 1921 жылдың желтоқсан айынан-Түркия жанындағы Қырғыз (қазақ) бөлімінің мүшесі. 14.12.1921 жылдан-РСФСР Ұлттар ҰК алқасының мүшесі (РКП ОК (б) Т.Рысқұлов шешімімен бірге енгізілген). Осыған байланысты 1921 жылдан 1922 жылға дейін Асфендияров Мәскеудегі Түркістан республикасының өкілі, сонымен бірге РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің ұлттық мәселелер жөніндегі алқасының мүшесі болып табылады. Тәжірибелі аграршы ретінде ол ВЦИК-тің жерге орналастыру жөніндегі арнайы комиссиясының құрамына кіреді.

1922 жылы желтоқсанда Х Бүкілресейлік Кеңес съезінің делегаты Асфендияров КСРО-ны құру туралы шешімді қолдады. 1923 жылы Асфендияров тағы да Ташкентке оралады, онда Халық денсаулығы және халық комиссариатындағы жұмысымен қатар Түркістан Компартиясы ӨК хатшысы болып табылады. 1924 жылы ол РКП (б) Орта Азия бюросының құрамына сайланды. 1925 жылы ЖІӨ хатшысының орынбасары және төралқа.

Асфендияровтың қызметі әрқашанда Қазақстандағы және Орта Азиядағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістермен байланысты болды. Басқарушы қызметкер бола жүріп, ол тұрмыс ерекшеліктерін, Шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті мөселесі жөнінде жақсы білетін еді. Осы қабілет-біліміне сай 1921 жылдан 1922 жылға дейін Асфендиярұлы Түркістан республикасының Мәскеудегі өкілі, сонымен қатар РКФСР Кеңхалкомы үлттық мәселе жөніндегі коллегиясының мүшесі болды. Тәжірибелі аграршы ретінде оны БОАК-тің жер бөлінісі жөніндегі Айрықша комиссиясының құрамына қосады. 1922 ж. Кеңестердің Бүкілресейлік X съезінің делегаты Асфендияров КСРО құру жөніндегі шешімді қолдады. 1923 жылы Асфендиярұлы Ташкентке қайта оралады, онда ол Халкомденсаулық пен Халкомжердегі қызметтерімен қатар, Түркістан Компартиясы ОК хатшысы болады. 1924 жылы – РКП(б) Ортаазиялық бюросы құрамына сайланады.

ІІ ТАРАУ. С. АСФЕНДИЯРОВТЫҢ ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ІНЕ ҚОСҚАН ҮЛЕСІ.

2.1 Ғалымның тарих саласы бойынша атқарған қызметі.

Патша заманында Ресейде білім алған энциклопедист-ғалым, Кеңестік Ресей мен Қазақ Автономиялық Республикасының мемлекеттік қайраткері, шебер ұйымдастырушы, талантты азамат Санжар Асфендияров – қазақ елінің болашағы үшін қайраты мен күш-жігерін аямаған тарихи тұлға. Оның қайшылықты болмысын зерделеу XX ғасырдың 20-30-жылдарындағы кеңестік билік пен қазақ халқының тағдырын, қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуының күрделі процестерін түсінуге ықпал етеді.

Санжар Асфендияров əр ғылымның саласынан жақсы хабардар болғандықтан, қазақ тілінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазды. Мамандығы дəрігер бола тұрса да, тарихты, əдебиетті, өнерді, тіл білімін, биологияны терең зерттеді.

Санжар Жағыпарұлы ағылшын, француз, неміс, латын жəне шығыс халықтарының тілін білген. Ол 1928 жылы жарық көрген «Исламның шығу себептері» атты еңбегінде жаңа қалыптаса бастаған ислам мен кейінгі кезеңдердегі ислам арасында принципті айырмашылықтар бар екенін дəлелдеуге тырысты.

Автордың тағы бір құнды кітабы – «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі». Бұл ғылыми еңбектің негізгі маңызы – патша үкіметінің қазақ жерлерін отарлау саясатының бет пердесін жеріне жеткізе ашқанында.

М.Қаратаев: «Ол ол ма, дəрігерлігінің, педагогтігінің, ғалымдығының, қоғам қайраткерлігінің үстіне Санжар Аспандияров жазушы, филолог еді. Ол – шығыс елдері өмірінен «Шатер мира» атты орыс тілінде повесть жазған кісі, қазақ эпосы, ұлт мəдениеті, колхоз-совхоз театрлары туралы еңбектер жазды» деген дəлел айтады [2; 64].

С.Асфендияров Қазақстан тарихын алғашқылардың бірі болып зерттеуді қолға алды. Оның тарихи мұрасы қазақ тарихының түбегейлі мəселелерін: этногенез, алғашқы қоғамдық құрылыс, ұлт- азаттық жəне революциялық қозғалыстар тарихы, қазақ этносы жəне қазақ тарихының деректерін жинақтауды қамтыды.

Шығыстағы революциялық жəне ұлт-азаттық қозғалыстардың тарихын зерттеуге назар аударған С.Асфендияров бұл мəселе бойынша өз пікірлерімен 1932 жылы Алматы қаласында жарық көрген «Шығыстағы ұлттық-революциялық қозғалыстардың тарихы» атты еңбегінде бөліседі.

С.Асфендияров өз еңбектерінің басым көпшілігінде Қазақстанның рухани жəне материалдық мəдениеті тарихының мəселелеріне тоқталып, мəдени ескерткіштерді зерттеу ісіне зор үлесін қосты. Кеңес этнографтары ішінен алғашқылардың бірі болып С.Асфендияров эпосты маңызды тарихи деректердің қатарына қосқан болатын [8, 9].

1935 жылы С.Асфендияров мəскеулік профессор П.Кунтенің басшылығымен «Қазақстанның өткені: деректер мен материалдар» атты алғашқы деректер жинағын шығарады (бірінші томы). Бір жылдан соң екінші томы жарық көреді. Бұл жинақта көне жəне ортағасырлық авторлардың, саяхатшылардың, тарихшылардың шығармаларынан үзінділер келтіріледі. Құнды деректер жинағының жарыққа шығуы республиканың ғылыми өмірінде айтарлықтай орын алған оқиға болады. Осы жинақтан кейін С.Асфендияровтың 1935 жылы «Қазақ тарихының очерктері» атты мектеп оқулығы баспадан шықты. Автор оқулықта қазақ тарихын маркстік-лениндік концепцияға, тап күресі теориясына икемдейді [9].

Ғалым қазақ тарихын үш дəуірге бөліп қарастырады:

1) хандық кезең;

2) бодандық заманы;

3) кеңес дəуірі.

Қазақ хандығы XV ғасырда (1456-1465 жж.) пайда болып, бұл хандық үш жүзге бөлінді деп, қазақ мемлекетінің бытыраңқы сипатын көрсетеді. Кітапта: «Керей мен Жəнібек құрған хандық мемлекет ретінде əлсіз болған... Шын қазақ хандықтары XVII ғасырда Еділ бойын орыстар алып, Орта Азияға өзбектер орныққаннан кейін құрылды... Одан кейін де үш жүзге бөлінген Қазақ хандығы бір орталыққа бағынған емес. Біріксе де, аз уақытқа бірігіп, ыдырап кеткен... Қазақ халқының ұлт болып қалыптасуы пролетариат басшылығы мен Қазан революциясының арқасында, Патша өкіметінің құлдығынан құтылған соң жасалып отыр» [10], - делінеді. С.Асфендияровтың бұл еңбегінде 20–30-жылдардағы Кеңес үкіметінің тарихи ғылымына қатысты саясаты мен зерттеу проблематикасы көрініс тапқан.

1934–1937 жылдар арасында С.Асфендияров газет жəне журнал беттерінде республиканың революцияға дейінгі жəне Кеңестік тарихының өзекті мəселелері бойынша мақалалар мен хабарламаларды жариялап, түрлі тарихи еңбектерді өңдеуден өткізуге жəне тарихи мəселелерді талқылауға қатысты.

Сонымен, Санжар Асфендияров ауқымды ұйымдастырушылық жəне қоғамдық жұмыспен айналыса жүріп, өзінің ғылыми ізденістерін жүргізуге мүмкіндік тауып отырған. Көптеген жылдарға созылған ғылыми-зерттеу жұмысының заңды нəтижесі ретінде ғалымның еңбектері көпшілікке таңымал болған ғылыми еңбектері өмірге келіп, артынан өзінің бай ғылыми мұрасын қалдырған болатын.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстан тарихын зерттеуде ілгерілеу байқалды. Дегенмен де, зерттеушілердің еңбектері жаңа және академик Р.Б. Сүлейменов тілімен айтқанда, ең жаңа дәуірдің күрделі де, зәру мәселелеріне ғана арналды. Ал С.Ж. Асфендияров қазақ тарихын ежелгі дүниеден бері қарай мүмкіндігінше тұтастай алып зерттеді.

Профессор С. Асфендиаров зерттеулерінің негізгі арқауы – қазақтың XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басында отаршыл империялық орыс үкіметінің зорлық-зомбылық қанауы мен езгісіне түcкен өмірі саяси-экономикалық, әлеуметтік жағдайынан туындаған зардабы. Иә, бұл қазақтар тарихының отарлық кезеңі болатын. Автор «Қазақстан тарихының» екінші бөлімін «Қазақстан – Россия империялизмінің отары» деп атады. Осы еңбектен үзінді келтірейік: «Российский капитализм.., вырос на крови миллионов трудящихся, его история» вписано в летопись человечества пламеняющим языком меча и огня». Тағы да бір үзінді: «…завоевание царизмом Казахстана, а затем и Средней Азии сопровождалось насилиями и жестокостью, не уступающим тем, которые так мастерски изобразил К. Маркс [8, 127].

Санжар Асфендиаровтың 1935 жылы жарық көркем шығармасы – «Шатер мира» повесі. Бұл шығармада Түркістан өлкесі тарихының аса күрделі кезеңі 1907-1921 жылдар оқиғалары баяндалады. Онда С.Ж. Асфендияровтың бүркеншік есімі – С. Джафаров болып берілген.

Ғалым Х. Әбжановтың айтуынша, шығарманың авторы Санжар Асфендиаров деуге бірнеше негіздер бар. Біріншіден, ғалымның басқа еңбектерінде айтылған ойлар, қорытындылар мен пікірлер повесте қайталанады. Екіншіден, повестің бас кейіпкері Аға-Аббастың прототипі – Санжар Жағыпарұлының өзі. Аға-Аббастың 1917-1921 жылдар аясындағы өмірі, қызметі мен өсуі – С. Асфендиаровтың өткен жолы, өмір белестері. Үшіншіден, Тұрар Рысқұловтың жазғандары. «Казахстанская правда» газетінде 1936 жылы жарық көрген мақаласында Т. Рысқұлов «Шатер мира» повесін С. Джафаров деген емес, С.Ж. Асфендиаров жазды деп ашық көрсеткен [4, 218-219 б.].

Сол кезеңдегі идеологиялық қыспаққа қарамастан, патша үкіметінің қазақ жерін отарлау саясатын ашық әшкерелеп жазған еңбегі «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс» атты монографиясы болды.

Ғылыми еңбек патшалық отарлау саясатының қазақ халқыны бағытталған әрекеттеріне тоқталып, әлеуметтік-экономикалық және ұлттық мүдделерден туындаған көтерілістің себептерін ашуға көмектеседі [9].

Санжар Асфендияров ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар педагогикалық қызметті ілгерілету тұрғысында бірталай жұмыстар атқарды. Мәселен, 1934 жылы Қазақ АКСР Халық Комиссариатының алқа мәжілісінде профессор С. Асфендиаровтың жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің 6-7 сыныптарына арнап түңғыш рент құрастырған Қазақ тарихын оқыту бағдарламасын талқылап бекітеді. Бағдарламадағы материалдарды өтуге 24 сағат бөлініп, оны С. Асфендиаровтың оқу құралымен оқытылу көзделген болатын. Оқулық 1935 жылы 105 бет көлемде Қазақ мемлекеттік баспасынан 27 мың таралыммен жарық көріп, келесі 1936 жылы оған он мың дана тапсырыс берілген [10, 254-255 б.].

Орыс, ағылшын, француз және араб тілдерін білу оған орыс және шетелдік әдеби дереккөздерді қолдана отырып, кең тарихи материалды талдауға және бірқатар ғылыми жұмыстарды дайындауға мүмкіндік берді. Ол сонымен қатар тарих саласындағы білім беру және ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысты. Өмірдің соңғы кезеңінде жазылған ғылыми жұмыстарды талдау, әсіресе, С.Асфендияров кең білімге ие, тарихи зерттеу әдістерін меңгерген. Осы жылдары ол "Қазақстанның ежелгі дәуірден бергі тарихы", "Қазақстанның өткені дереккөздер мен материалдарда", "Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс"монографиясын жинақтайтын еңбектерін жариялады. Оның перуінде "қазақтар тарихының очерктері", "бейбітшілік шатыры"кітаптары бар.

Санжар Асфендиаров 1937 жылы 22 тамызда «халық жауы» ретінде тұтқындалды. Оған себеп, 1937 жылғы 29 қыркүйекте “Казахстанская правда” газеті “Жапон шпионы тарихшы рөлінде” деген тақырыппен Қазақ марксизм-ленинизм институты студенттерінің хатын жариялады. Онда Қазақстан тарихын жан-жақты қарастырып, ғылыми еңбектер жазып жүрген профессорды “жапон шпионы” деп айыптады. Арада 6 айт өткен соң 1938 жылы 11 пункттен тұратын айыптау қорытындысымен ату жазасына кесілді. Тағылған айыптар мазмұны негізінен Кеңес Одағына жау болды, 1929-30 жылдары Қазақстанда Кеңес үкіметіне қарсы көтерілістерді ұйымдастырушылардың бірі болды, Алматы ЖОО студенттер мен оқытушыларды ұйымға тарту жұмыстарын жүргізді, 1920 жылдан бастап Англия, Жапония және Германия пайдасына тыңшылық жұмыстар жүргізді делінген [12]. Әрине бұл айыптаулар қайраткерді жоюға жетілікті болатын.

2.2 «Қазақстан тарихы» еңбегінің тарихи құндылығы.

1935 жылы Санжар Асфендиаровтың ең маңызды еңбегі – «История Казахстана» оқу құралы жарық көрді. Осылайша ғалымның жылдарға созылған үздіксіз ізденісі, мол деректермен жұмысы лайықты қорытындыланды.

Кітап екі бөлімнен тұрады. Төрт тарауы бар бірінші бөлімде жыл санауға дейінгі ІІІ ғасырдан XVIII ғасырға дейінгі, сегіз тарауы бар екінші бөлімде 1731-1917 жылдар арасындағы Қазақстан тарихы зерделенген.

Демек, 23 ғасырға жуық уақыт аралығындағы Қазақстанның өткені әлемдік, құрлықтық, өңірлік үдерістер мен байланыстар аясында тиянақталған. Қазақ халқының, мемлекетінің, ру-тайпалық, жүздік құрылымның, аумағының пайда болуына, қалыптасуына тікелей әсер еткен ішкі-сыртқы факторларды анықтауға үлкен мән берілген. Кезінде жарты әлемге әмірі жүрген түркі халықтары неліктен отарлық қамытын киді деген сұраққа жауап іздегені ғалымның ұлтжандық ұстанымын білдіреді.

Көшпелілер өркениеті, қазақтардың қоғамдық-экономикалық құрылысы, Ресей құрамына енуінің салдары тәрізді күрделі тақырыптарды талдау барысында әйгілі ғалымдар В.В. Бартольд, Г.Е. Грум-Гржимайло, К. Иностранцев, Б. Владимирцов, А.П. Чулошников еңбектерін тереңнен талдап, ой жарыстыруы оқырманның тарихи санасына әсер етпей тұрмайды.

Қазақ халқының ұлт-азаттық күресіне зор мән берілген. Оның басты себебі ретінде отарлық, ұлттық езгінің асқынуы алға тартылады. Сырым, Исатай – Махамбет, Кенесары көтерілістерінің зая кетпегені, 1916 жылғы қаһарлы дүрбелеңге ұласқаны мақтанышқа толы сезіммен баяндалған.

Кітап тарихқа материалистік көзқарас ұстанымымен жазылған. Сол себепті меншік түрін, тап күресін, әлеуметтік қайшылықтарды талдауға баса назар аударылады.

Халықтың ұзына тарихын ежелгі дәуірден 1917 жылға дейін бір адамның жазып шығуы оңай жұмыс емес. Ол С. Асфендиаровтың оқу құралынан да байқалап тұр. Тас дәуірі, қола дәуірі, сақтар тағдыры назардан тыс қалған. Ұлттық тарихтағы қазақ хандарының, айталық, Абылай ханның орны мен маңызы жеткілікті ашылмайды. Абай туралы бір ауыз сөз жоқ.

Қалай болғанда да, «История Казахстана» оқу құралы отандық тарих ғылымының сапалы жаңа белеске көтерілгенін бейнеледі. Адамзат өркениетінде қазақтардың да ізі барына қалың оқырманның көзі жетті [14].

С.Асфендиаровтың осы кітабын оның шығармалар жинағының үшінші томына қосудың өз себептері бар. Біріншіден, кітаптың алғашқы жарияланғанына 80 жылға жуық өткеніне және онда қазақ халқының тарихы маркстік-лениндік ұстанымдардың негізінде жазылғанына қарамастан, бұл еңбек осы күнге дейін өзінің ғылыми құндылығын жойған жоқ. Өйткені, ғалым кеңестік тарих ғылымында алғаш рет қазақ халқының тарихын дәуірлеу мәселесін көтеріп, тың мұрағат құжаттарының және бай фактологиялық материалдардың негізінде әрбір дәуіріне жеке-жеке тоқталып өтті. Осы күнге дейін қазақ халқының тарихын зерттеумен айналысатын көптеген ғалым тарихшылар профессор С. Асфендиаровтың осы кітапта алға тартқан ғылыми ойлары мен пікірлеріне арқа сүйеп жүр. Екіншіден, 1935 жылы жарияланған бұл зерттеу еңбегі осы күнде библиографиялық раритетке айналып, республикалық кітапханалардың сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қорларында сақтаулы тұр. Сондықтан да, көпшілік қауымның, әсіресе әр түрлі жоғары оқу орындарында білім алып жатқан жастардың алғашқы басылыммен танысуға қолы жете бермейді. Үшіншіден, Ә. Такеновтың редакциясымен қайта жарияланған 2-ші басылымда 1935 жылғы шыққан басылымдағы кіріспе бөлім алынып, оның орнына С. Асфендиаровтың өмірі мен қызметі туралы қысқаша очерк берілді. Сонымен қатар, 1993 жылғы басылым студенттерге арналған оқулық ретінде қайта басылып шыққандықтан, түпнұсқа мәтініне бірқатар өзгерістер енгізіліп, орыс тілінде қате жазылған терминдердің дұрыс жазылған нұсқасы келтірілді. Бұл жолғы басылымда құрастырушылар қайраткер өмір сүрген тарихи дәуірдің ерекшелігін ашып көрсету мақсатында жинаққа енген С. Асфендиаровтың «История Казахстана (с древнейших времен)» атты ғылыми туындысының мәтінін еш өзгеріссіз қалдырды. Төртіншіден, оқырманға түсінікті болу үшін кітапта автордың өзі келтірген ескертпелер жол асты сілтеме ретінде берілген болса, этнонимдерге, әр түрлі тарихи терминдер мен түсініктерге жасалған ескертпелер томның соңында жеке топтастырылған. Оқырманның назарын аударатын тағы бір жайт, жинақтың көлемін негізсіз арттырмау мақсатында алғашқы екі томда келтірілген ескертпелер бір-бірін қайталамайды.

Бұл тұжырымдар мен бағалаулар бүгінгі күнге дейін өзектілігі мен мызғымастығын сақтайды.

Қазақстан тарихы бойынша жалпылама еңбектерде қазақ этногенезі, жүздердің қалыптасуы, Қазақ хандығының пайда болуы мәселелері бұрынғысынша орталық орын алады. С. Асфендиаров оларға тарихты материалистік тұрғыдан түсіну тұрғысынан қарайды.

Ол қазақ халқының қалыптасуының үш кезеңін бөліп көрсетеді. Әр кезеңнің мәні мен мазмұны, оның пікірінше, этникалық қауымдастықтардың бірігуімен немесе бөлінуімен анықталады. Орыс отарлау жағдайындағы қазақ халқының тарихи тағдырын партиялық-таптық талдау оқу құралының екінші бөлігіне тән. Автордың Қазақстанның Ресейге қосылу процесін ерікті акт ретінде де, жаулап алу ретінде де түсіндіруі назар аудартады.

Отаршылдық қамыт наразылық қозғалысын тудырды. Ең ірі көтерілістер с. Датұлы, Исатай және Махамбет, Қ. Қасымов көтерілістері болды. Кенесараның көтерілісі феодалдық монархиялық мақсаттарды көздегені туралы ешқандай түсінік жоқ. Тәуелсіз тарауларға бөлінген

1905 жылғы революциялық оқиғалар және 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс революцияға дейінгі қазақ зиялылары, оның ішінде Ш.Уәлиханов пен Ы. Алтынсарин туралы мәселе өткір қойылды..

С. Асфендиарова Алаш қозғалысына қатысты қазіргі бағаларға қайшы келеді. Соған қарамастан, кітап өзіндік идеялар мен ережелерге толы, мысалы: "отарлаудың кейбір "оң" рөлі туралы пікір бар, атап айтқанда, қазақтар қоныс аударушылардан егіншілік дағдыларын үйренді, нәтижесінде өздері қоныстана бастады және т. б. Біз бұл пікір мүлдем дұрыс емес деп санаймыз", ағарту Қазақстанға қоныс аударды. Үкіметтің үлкен бақылауымен және бірінші кезекте адамдарды әкімшілік аппаратқа және орыстандыру рухында ағартушылық қызметке дайындау мақсатын көздеді". "Қазақстан тарихы" басылымы Қазақстанның тарих ғылымының қалыптасуы мен дамуындағы қуатты зияткерлік серпілістің дәлелі болып табылады[15].

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келе, С. Асфендияров Қазақстанның дамуына, халықтың өзіндік санасын көтеруге ерекше үлес қосқаны сөзсіз. Ол өз мемлекетінің тарихындағы ең маңызды тұлғалардың бірі болып қала береді.

1990 жылдың басында Мəскеудегі КГБ-дан – КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінен – Кеңес Одағы Жоғарғы соты Əскери алқасының көшпелі сессиясы үкімімен атылған қазақстандықтардың бес жүзден астам алғашқы үлкен бір тобының тізімін алуға қол жеткізілді. Сол тізімнен Санжар Асфендияровтың 1938 жылғы 25 ақпанда атылғаны белгілі болды. Санжар есімі тізімде үшінші болып тұрған еді. Осы 25 ақпан күні Асфендияровпен бірге, іштерінде Қазақ Республикасының белді қайраткерлері Сейітқали Меңдешов, Ұзақбай Құлымбетов, Темірбек Жүргенов, Жанайдар Сəдуақасов, Ғабдұлхакім Бөкейханов, Шəкір Дивеев, Сүлеймен Есқараев, Тел Жаманмұрынов, Құдайберген Жұбанов, Ізмұқан Құрамысов, Қабылбек Сарымолдаев, Сəкен Сейфуллин, Қайсар Тəштитов, Ғаббас Тоғжанов бар, барлығы 39 қайраткер атылған болып шықты .

Санжар Жағыпарұлы сойқан нəубеттің құрбаны болып кеткенімен ұрпақ оны ұмытпады. Оның ісі 1958 жылғы 27 мамырда қайта қаралып, ғалым есімі жазықсыз жаладан аршылып, ақталды. Бірақ қайраткердің өмірі мен саяси қызметі жайындағы деректер тоталитарлық жүйе тұғыры шындап шайқала бастағанға дейін толық ашылмаған күйі қала берді. Кеңестік дəуірде ғұлама ғалымның қаламынан туған еңбектердің ешқайсысымен тікелей таныса алмадық.

Тек тоқсаныншы жылдардың басынан бастап халықтың аяулы ұлы Санжар Асфендияровтың есімін мəңгі есте қалдыру шаралары жүзеге асырыла бастады. Соңғы жылдары оның еңбектері қайта басылып шықты. Іргесін өзі қалаған Алматы медициналық институтына (бүгінгі университетке) есімі берілді. Сонда мұражайы ашылды. Тұрған үйіне мемориалдық тақта орнатылды. Алматы қаласының бір көшесіне есімі берілді. Биыл туғанына 135 жыл толуы атап өтіледі.

Алдағы уақытта мемлекет қайраткері, ғалым, педагог Санжар Жағыпарұлы Асфендияровтың есімін ұлықтайтын, əрі кейінгі ұрпаққа үлгі етіп тартатын тарихи-танымдық көп шаруа тындырылары анық.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан: Ұлттық энциклопедия: 1-т. / Бас ред. Ə.Нысанбаев. — Алматы: Қазақ энцикл. бас ред., — 720 б.

2. Қуандық Е.С. Қазақстан тарихы (Кеңес дəуірі жəне тəуелсіз Қазақстан): Оқулық. — Алматы: ЖШС РПБК «Дəуір», — 62-б.

3. Кан Г.В., Шаяхметов Н.У. Қазақстан тарихы: Оқулық. — Алматы: Алматыкітап, 2007. — 208-б.

4. ҚРОММ (Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты). — 1142-қ., 1-т., 1-іс, 5а– 6-б. // Приказы по Казахскому государственному университету, 5 сентября 1928 года – 30 декабря 1930 года.

5. ҚРОММ. 1142-қ., 1-т., 1-іс, 45а, 61–63-б. // Приказы по Казахскому государственному университету, 5 сентября 1928 года – 30 декабря 1930 года.

6. ҚРОММ. 1142-қ., 1-т., 6-іс, 89-б. // Приказы по Казахскому государственному университету, 2 января 1931 года – 29 декабря 1931 года.

7. Алаш. Алашорда: Энциклопедия / Құраст.: Ғ.Əнес, С.Смағұлова. — Алматы: Арыс, 2009. — 61,62-б.

8. Пірəлиев С.Ж. Ұлтымыздың тұңғыш педагог-ректоры // Түркістан. — 2008. — 11 желт.

9. Жұмабаева Ж. Асфендияров — тұңғыш марксист тарихшы // Қазақ тарихы. — 2010. — № 6 (105). — 23-б.

10. Асфендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. — Алматы: Санат, 1994. — 317

11. Маданов Х. Қазақ халқының арғы-бергі тарихы. — Алматы: ҚМЭБИ баспасы, 1995. — 175-б.

12. Қойшыбаев Б. Қайраткер жəне ғалым (Санжар Асфендияровтың туғанына 120 жыл толуына) // Егемен Қазақстан. — 2009. — 8 желт. —

13. Сулейменов Р.Б. О научной деятельности Санджара Джафаровича Асфендиарова // ВАН КазахССР. 1959 г.

14. Шымырбаева Г. С.Асфендияров потомок хана Абулхаира / Каз-я правда, 2002.

15. «Казах», 1992 г.