Күні: 6.11.18

Қазіргі қазақ тілі оқыту әдістемесі және каллиграфия

Тобы: 201

Сабақ тақырыбы:

Сөз құрамы. Қосымшаның түрлері

Мақсаты:

Сөз құрамын анықтау, яғни түбір сөзден туынды сөзді ажырата білуге үйрету, туынды сөздердің жасалу жолдарын түсіндіру әдістемесі.

Қосымшаның түрлері жұрнақ пен жалғау туралы түсінік бере отырып, бастауыш сыныптың қазақ тілі пәнінде тиімді қолдану. Түбір сөзге жұрнақ жалғатып,жаңасөз жасату сөйлемдерге синтаксистік талдау жүргізу, сөз құрамына, талдау жасай білуді меңгерту, үйрету.

Күтілетін нәтижелер:

• Түбір сөзден туынды сөзді ажырата біледі;

• Туынды сөздердің жасалу жолдарын біледі.

• Сөйлемдерге толық талдау жүргізеді.

Сабақта қолданылатын материалдар:

кестелер, қима қағаздар, оқулық, АКТ

Оқыту модульдері мен әдістері:

Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер

АКТ

СТО

1. Диалог

2. Жеке жұмыс

3.Ұжымдық жұмыс

4. Жұптық жұмыс.

Сабақтың кезеңдері

Мұғалімнің іс-әрекеті

Студенттердің іс-әрекеті

І. Оқушыларға психологиялық ахуал туғызу

«Жапырақ» әдісі арқылы топта психологиялық ахаул қалыптастыру.

Көңіл-күйлерін көтеріп, зейіндерін сабаққа аударады.

Топқа бөлу:

Мәмпәсилер арқылы топқа бөлу.

Үш топқа бөлінеді. «Түбір», «Жалғау», «Жұрнақ».

Сабақтың басы

Мағынаны тану

Жаңа сабақ:

Ерте-ерте ертеде, бір-бірінен өткен ағайынды үш жалқау болыпты. Бар бітіретіндері бас көтермей ұйықтау екен. Бір күні оларға сонау алыстан шардың ішінен сиқырлы хат келіпті. Хатты олар «сен ал, сен ал» деп бір-біріне сілтейді. Сөйтіп хат алынбай тұрады. Студенттер, сендер хатты алғыларың келе ме? Олай болса хатты ашып көрейік. Бұл хаттың сыйқырлы хатты ашқан адамға арналады екен. Хат «Қосымша» деген атайдан келіпті. Хатта былай делінген.

Құрметті 201 топ студенттері!

Мына сыйқырлы парақшалар сендерге жұрнақ пен жалғауды үйренуге көп көмегін тигізеді. Бұны сыйлық ретінде қабылдап, күтіп ұстаңдар. Менің сендерге жіберген тапсырмаларым да бар. Сол тапсырмалардан мүдірмей өтсеңдер сыйқырлы парақшалар сендерде қалады.

Видеоролик арқылы сабақ тақырыбын ашу.

Сөз құрамы – сөздің сыртқы түр-тұрпаты. Тілдегі сөздер бір бүтін тұлға ретінде қаралғанмен, олар мағыналы бір не бірнеше бөлшектен құралуы мүмкін. Сөз құрамының ең негізгі бөлшегі – түбір. Сөз тудыратын, сөз жалғастыратын (байланыстыратын) қосымшалар түбірге қосылады. Мысалы, ек-ін, егін-ші, егін-шіліксөздері ек түбіріне жұрнақтар (-ін, -ші, -лік) жалғану арқылы жасалған. Жұрнақ– жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын немесе сөзді түрлендіретін қосымша. Қазақ тіліндегі сөздерді жұрнақтарсыз елестету мүмкін емес. Қазақ тіліндегі жұрнақ мағынасы мен қызметіне қарай екіге бөлінеді: 
1.    сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы, “жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”; 
2.    сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып, сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”, “сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-ретімен жалғанады. 
Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”). Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес, синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы, “баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын/-тін” жұрнақғы “тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған – баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, етістіктің етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады. Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену көрсеткіштері болып табылады.

Жалғау— сөз бен сөзді байланыстыратын, сөз аралығындағы қатынастардың көрсеткіші болып табылатын, сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жалғаудың төрт түрі бар: көптік, тәуелдік, септік, жіктік (к.). Жалғаулар бірінен соң бірі жалғана береді. Мұндай жағдайда көбінесе алдымен көптік, онан соң тәуелдік, сөз соңында септік жалғаулары жалғанады, жіктік жалғауы да сөз соңында жалғанады: оқушы-лар-ымыз-ға, бала-мыз, келе-сіз

«Иә, жоқ» әдісі

Ойыншылар «Ия, жоқ» деп жылдам жауап береді.

1.Дыбысты естиміз, айтамыз (Ия)

2.Сөздер белгілі бір мағынаны білдірмейді (Жоқ)

1.Сөйлем мағынасына қарай үш түрге бөлінеді (ия)

3.Қосымша үш түрге бөлінеді (Жоқ)

4.Жұрнақ сөз мағынасын өзгертеді (Ия)

2.Түбір сөз дегеніміз сөздің мағыналы бөлігі бөлінетін буын (Жоқ)

5.Жалғаулар сөз бен сөзді байланыстырады (Ия)

6.Қосымшалар жұрнақ және жалғау болып екіге бөлінеді (Иә)

Видеороликке назар аудару.

Слайд

«Ашық микрофон» әдісі арқылы студенттер жаңа сабақты топпен қорғайды.

Топ басшылары жауап береді.

Сергіту сәті

Дәптермен жұмыс

Оқулықпен жұмыс

«Қуырмаш»

Талдау.

«Ұлы жол үйдің табалдырығынан басталады» (Мақал)

Бұлттардың буындар мен сөздерден жұмбақ құрап жаз. Шешуін тап.

2-тапсырма:

Суреттегі зат атауларына қосымша қосып, екінші бағандағы сөздермен байланыстырып жаз.

3-тапсырма:

Қайсысы түбір, қайсысы қосымша екенін дәлелде.

Студенттер видеороликтен қайталайды.

Ойтолғаныс

Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша бағалау критерийлері

«Постер» топпен жұмыс жасайды.

Үйге тапсырмасын беру

Синтаксистік талдау жасап келу.

Үй тапсырмасын белгілеу,

түртіп алу

Бағалау

Мұғалімнің өлшемді және жиынтық бағалауы

Өзін-өзі «бағдаршам» әдісімен бағалау.

Рефлексия

Ақылдының алты қалпағы.

Студенттер өз ойларын ашық жеткізеді.