Созылмалы бүйрек жетіспеушілігі (СБЖ) – бүйрек тінінің ұзақ уақыт бойы зақымданып, олардың негізгі қызметтерінің біртіндеп және қайтымсыз төмендеуімен сипатталатын медициналық-әлеуметтік маңызы зор сырқат. Бүйрек – ағзадағы гомеостазды, қан қысымын, сұйықтық көлемін, электролиттік және қышқылды-сілтілік тепе-теңдікті реттейтін маңызды мүше. Оның қызметі бұзылғанда бүкіл ағза жүйелерінде күрделі өзгерістер дамиды. СБЖ көбіне қант диабеті, гипертония, гломерулонефрит, поликистоз, пиелонефрит сияқты аурулардың салдарынан пайда болады.

Бұл баяндамада созылмалы бүйрек жетіспеушілігінің анықтамасы, патогенезі, клиникалық көрінісі, диагностикалық критерийлері, емдеу тәсілдерінің ішіндегі маңыздысы — диализ және бүйрек трансплантациясы жан-жақты қарастырылады.

1. Созылмалы бүйрек жетіспеушілігінің анықтамасы және даму себептері

Созылмалы бүйрек жетіспеушілігі – бүйрек қызметінің үш айдан ұзақ уақытқа созылған тұрақты төмендеуі, гломерулярлық фильтрация жылдамдығының (ГФЖ) азаюы және бүйрек құрылымдарының зақымдалу белгілерімен сипатталатын жағдай.

1.1. Негізгі себептері

СБЖ-ның пайда болуына алып келетін аурулар өте көп. Ең жиі кездесетіндері:

1. Қант диабеті (диабеттік нефропатия)
   БД-мен ауыратын науқастарда қан тамырларының зақымдалуы бүйрек капиллярларына әсер етіп, фильтрация қызметін бұзады. Бұл СБЖ-ның әлемдегі ең кең таралған себебі.

2. Артериялық гипертензия
   Жоғары қан қысымы бүйрек қан тамырларын тарылтып, нефрондардың біртіндеп өлуіне алып келеді.

3. Созылмалы гломерулонефриттер
   Иммундық жүйе бүйректің өз тіндеріне шабуыл жасағанда гломерулалар бұзылады.

4. Пиелонефрит және бүйректің созылмалы қабынуы

5. Туа біткен ақаулар – поликистоз, бүйрек дисплазиясы.

6. Уытты әсерлер – кейбір дәрілер, ауыр металдар, ұзақ уақыттық токсиндер.

1.2. Патогенезі

Бүйректегі нефрон саны төмендей бастайды, олардың орнын дәнекер тін басады. Қалған сау нефрондар жұмыс жүктемесін арттырады, бірақ уақыт өте олар да шаршап, қызметі бұзылады. ГФЖ азайған сайын ағзада токсиндер, су және электролиттер жиналып, уремиялық синдром дамиды.

2. Созылмалы бүйрек жетіспеушілігінің белгілері

СБЖ төрт сатыға бөлінеді. Әр сатыда клиникалық көріністер біртіндеп күшейе береді.

2.1. Ерте кезеңдердегі белгілер

• Шаршағыштық, әлсіздік

• Құрғақ тері

• Тәбеттің төмендеуі

• Зәр бөлінуінің өзгеруі (кешке жиі зәр шығару)

Ерте белгілердің айқын болмауы СБЖ-ны дер кезінде анықтауды қиындатады.

2.2. Ауру орташа дәрежеде асқынғанда

• Артериялық қысымның жоғарылауы

• Бет пен аяқ-қолдың ісінуі

• Қанда мочевина, креатининнің артуы

• Қышқылды-сілтілік теңгерімнің бұзылуы

• Анемия

2.3. Терең саты және уремия

• Теріде қышыну

• Тәбеттің толық жоғалуы

• Ауызда несеп иісінің пайда болуы

• Құсу, жүрек айну

• Есте сақтау қабілетінің төмендеуі

• Комаға дейін апаратын уремиялық энцефалопатия

Бұл кезеңде диализ немесе трансплантациясыз өмір сүру мүмкін болмай қалады.

3. Диагностика

Созылмалы бүйрек жетіспеушілігін анықтауда бірнеше негізгі зерттеу әдістері қолданылады.

3.1. Зертханалық талдаулар

• Креатинин мен мочевина деңгейі: жоғарылауы бүйректің фильтрациясының төмендегенін көрсетеді.

• Гломерулярлық фильтрация жылдамдығы (ГФЖ): бүйрек қызметінің негізгі көрсеткіші.

• Қандағы калий, натрий, фосфор деңгейі.

• Зәр анализі – белок, эритроциттер, цилиндрлер.

3.2. Аспаптық зерттеулер

• УДЗ – бүйректің көлемін, құрылымын анықтайды.

• Допплерография – қан айналымын тексереді.

• Биопсия – диагнозды нақтылау үшін тіндік зерттеу.

4. Емдеу тәсілдері

СБЖ-ның емделу мақсаты – аурудың үдеуін баяулату, асқынулардың алдын алу және өмір сапасын сақтау. Диета, дәрілік терапия, қан қысымын бақылау өте маңызды. Бірақ соңғы сатыларда тек екі негізгі жол бар:

1. Бүйрек диализі

2. Бүйрек трансплантациясы

Төменде осы емдеу тәсілдері толық түсіндіріледі.

5. Диализ

Диализ — бүйректің қызметін уақытша алмастыратын медициналық процедура. Ол ағзадан улы заттарды, артық суды, электролиттерді шығарып, қышқыл-сілтілік тепе-теңдікті реттейді. Диализ СБЖ-ның соңғы сатысындағы науқастардың өмірін ұзартудың негізгі әдісі.

5.1. Гемодиализ

Гемодиализ – науқастың қаны арнайы аппарат арқылы сүзгіден өткізіліп, қайтадан денеге қайтарылатын әдіс.

Гемодиализдің қалай жұмыс істейді?

• Қан тамырына фистула немесе катетер қойылады.

• Аппарат қанды диализатор арқылы өткізеді.

• Уыттар, калий, мочевина, креатинин сияқты заттар сүзгіден өтеді.

• Тазартылған қан науқасқа қайтарылады.

Гемодиализдің ұзақтығы

• Әдетте 4 сағат

• Аптасына 3 рет

Артықшылықтары

• Токсиндерді тез және тиімді шығарады

• Көптеген науқастарға қолайлы

• Клиникада мамандар бақылауында жүргізіледі

Кемшіліктері

• Тұрақты түрде ауруханаға бару қажет

• Қан қысымының төмендеуі, бұлшықет тартылуы сияқты жанама әсерлер

• Тамырдың жарақаттану қаупі

5.2. Перитонеалды диализ

Перитонеалды диализ – іш қуысындағы перитонеум (құрсақ пердесі) арқылы токсиндерді шығару әдісі.

Қалай жүргізіледі?

• Науқастың іш қуысына катетер қойылады.

• Арнайы диализ ерітіндісі жіберіледі.

• Перитонеум жартылай өткізгіш мембрана қызметін атқарады.

• Бірнеше сағаттан кейін ерітінді уыттармен бірге шығарылады.

Артықшылықтары

• Үй жағдайында жасауға болады

• Науқас жұмысын жалғастыра алады

• Қан қысымы тұрақтырақ

Кемшіліктері

• Іш қуысында инфекция қаупі

• Дұрыс стерильділік сақталмаса, перитонит дамуы мүмкін

6. Бүйрек трансплантациясы

Бүйрек трансплантациясы – созылмалы бүйрек жетіспеушілігінің соңғы сатысындағы ең тиімді емделу жолдарының бірі. Трансплантациядан кейін науқастың өмір сапасы айтарлықтай жақсарады, әрі ол ұзақ өмір сүру мүмкіндігіне ие болады.

6.1. Донор түрлері

1. Тірі донор – жақын туыстары немесе үйлесетін басқа адам.

2. Клиникалық өлімнен соң алынған бүйрек.

6.2. Трансплантацияның кезеңдері

• Донор мен реципиенттің тіндік үйлесімділігін тексеру

• Операциялық кезең

• Операциядан кейінгі иммундық жүйені басатын (иммуносупрессия) дәрілерді қабылдау

6.3. Трансплантацияның артықшылықтары

• Диализге тәуелділіктен құтылу

• Бүйрек қызметінің толыққа жуық қалпына келуі

• Өмір ұзақтығының артуы

• Әлеуметтік-еңбек белсенділігінің жоғарылауы

6.4. Кемшіліктері мен қауіптері

• Иммуносупрессиялық дәрілерді өмір бойы қабылдау қажет

• Инфекцияларға жоғары бейімділік

• Донорлық бүйректің қабылданбау қаупі

• Операцияның өзіне тән тәуекелдері

7. Диализ бен трансплантацияны салыстыру

Қорытынды

Созылмалы бүйрек жетіспеушілігі — әлем бойынша кең таралған, адам өміріне елеулі қауіп төндіретін ауыр ауру. Оның даму себебі әртүрлі болса да, ортақ ерекшелігі – бүйректердің қайтымсыз зақымдануы және ағзадағы зат алмасудың күрделі бұзылыстары. Диализ – бүйрек қызметін уақытша алмастыратын әдіс, науқастың өмірін ұзартады, бірақ толық емдемейді. Ал бүйрек трансплантациясы — ең тиімді, өмір сапасын жақсартатын, ұзақ мерзімді шешім.

СБЖ-ны ерте анықтау, дұрыс емдеу тактикасын таңдау және пациенттің өмір салтын түзету аурудың асқынуын баяулатуға мүмкіндік береді. Қазіргі медицинада диализ бен трансплантацияның дамуы СБЖ-мен өмір сүретін адамдарға жаңа үміт сыйлап отыр.