Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім беру министрлігі

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжинирнг университеті

«Педагогика» факультеті

«Жаратылыстану ғылымдары» кафедрасы

Ғылыми мақала

Тақырыбы: Су ресурстарын тиімді пайдалану жолдары

Орындаған: Аманшин Азамат

Тобы: Гео 22/2

Ақтау, 2025

Аннотация

Бұл мақалада Қазақстандағы су ресурстарын басқару мәселелері жан-жақты қарастырылып, су тапшылығының табиғи-географиялық, техногендік және әлеуметтік себептері терең талданады. Соңғы жылдары климаттың жылдам жылынуы, трансшекаралық өзендердің ағынының азаюы және ауыл шаруашылығында тиімсіз суару әдістерінің кең таралуы елдің су қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндіріп отыр. Мақалада Маңғыстау, Қызылорда, Түркістан облыстары мысалында су тапшылығының нақты көріністері көрсетіліп, су ресурстарын тиімді пайдаланудың заманауи әдістері — тамшылатып суару, қайта өңделген суды пайдалану, бұлтты мониторинг жүйелері, цифрлық гидрометрия, жасанды су қоймаларын оңтайландыру — ғылыми деректер негізінде талқыланады. Сонымен қатар жер бедері, топырақтың сіңіргіш қасиеттері, гидрогеологиялық жағдайлар және өндірістік-ағарту шараларының су үнемдеудегі рөлі қарастырылған. Бұл зерттеу климаттық өзгерістер жағдайында су қауіпсіздігіне бағытталған ұлттық стратегияларды жетілдіруге ғылыми ұсыныстар береді.

Кілт сөздер: су ресурстары, су тапшылығы, ирригация, су үнемдеу, климат өзгерісі, қайта өңделген су, гидрология, су қоймалары, цифрлық мониторинг, тұрақты даму.

Кіріспе

Қазақстан қазіргі таңда су қорлары шектеулі мемлекеттердің қатарында тұрғандықтан, су ресурстарын тиімді басқару мәселесі елдің экономикалық, әлеуметтік және экологиялық тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Ел аумағындағы су қоры көлемінің едәуір бөлігі көрші мемлекеттер аумағында қалыптасатын өзендерге тәуелді болуы су қауіпсіздігін әлсіретіп, сыртқы факторларға бағыныштылықты арттырады. Бұл жағдай елдегі су ресурстарын басқаруға жүйелі, ғылыми негізделген және ұзақ мерзімді тәсілді талап етеді.

Қазақстандағы су тапшылығы мәселесі қазіргі кезеңде тек табиғи ерекшеліктерге байланысты ғана емес, сонымен қатар экономикалық даму қарқынының өзгеруімен, халық санының артуымен және ауыл шаруашылығының жаңа технологияларды талап етуімен тығыз байланысты болып тұр. Су ресурстары табиғи шектеулі жағдайда орналасқан ел үшін стратегиялық маңызы жоғары фактор саналады. Республика аумағының көп бөлігінде шөлейт және қуаң климаттың басым болуы, жауын-шашынның аз түсуі, булану деңгейінің жоғары болуы және жаз айларындағы ұзақ әрі ыстық кезеңдер судың табиғи айналымының бұзылуына әсер етіп, су тапшылығын тереңдетеді.

Негізгі бөлім

Климаттық өзгерістердің жыл сайын байқалып келе жатқаны да бұл мәселенің ушығуына елеулі ықпал етеді. Гидроклиматтық көрсеткіштердің өзгеруі нәтижесінде елдегі өзен ағындары тұрақсыз күйге түсіп, бұрынғы жылдары толысу кезеңдерінде мол су әкелетін өзендер бүгінде біршама әлсіреген. Мұздықтардың шегінуі де бұл үрдістің маңызды бөлігі, себебі Қазақстандағы ірі өзендердің қоректену көзі болып табылатын мұздықтар көлемінің 28 пайызға азаюы табиғи су ресурстарының жыл сайын азаюына әкелді. Мұздықтар — елдің ұзақ мерзімді су қоймасы іспетті, ал олардың кемуі тек бүгінгі күнге емес, болашақ ұрпаққа да елеулі қауіп төндіреді.

Жауын-шашын мөлшерінің азаюына қоса, ауа температурасының көтерілуі Қазақстандағы гидрологиялық тепе-теңдікті бұзды. Булану көрсеткіштері кей өңірлерде әлемдік орташа деңгейден бірнеше есе жоғары, бұл өз кезегінде жиналған судың табиғи түрде жерге сіңбей, ауаға тарап кетуіне себеп болады. Әсіресе Маңғыстау, Қызылорда, Түркістан, Жамбыл және Алматы облыстарының оңтүстік аумақтары климаттық өзгерістің салдарын ең қатты сезінетін аймақтар қатарына жатады.

Ауыл шаруашылығы елдегі су ресурстарын ең көп тұтынатын сала болғандықтан, оның тиімділігі тікелей су қауіпсіздігіне әсер етеді. Қазақстанда әлі күнге дейін кеңестік кезеңнен қалған ескі ирригациялық жүйелер кеңінен қолданылады. Ашық каналдар судың едәуір бөлігін булану мен сүзгіге жоғалтатындықтан, алқапқа жеткен су мөлшері бастапқы көлемінен екі есе аз болуы мүмкін. Егістікке су нормадан артық берілген жағдайда топырақтың тұздануы күшейіп, оның құнарлылығы төмендейді, бұл ауыл шаруашылығындағы тұрақтылыққа кері әсерін тигізеді. Су үнемдейтін технологиялардың жеткілікті деңгейде енгізілмеуі де елдегі су тапшылығын ушықтыратын фактор.

Қазақстандағы су инфрақұрылымының тозуы мәселесі бөлек бір күрделі мәселе ретінде қарастырылуы тиіс. Каналдардың жартысынан астамы жөндеуді қажет етеді, ал көптеген гидротехникалық нысандардың физикалық тозу деңгейі 60 пайызға жеткен. Құбыр желілеріндегі апаттардың жиілеуі, су қоймаларының шөгінділермен толуы, арналардың су өткізу қабілетінің төмендеуі су ресурстарын тиімді басқаруға елеулі кедергі келтіреді. Инфрақұрылымның тозуы салдарынан жоғалатын су көлемі жыл сайын артып, экономикалық шығын өсуде.

Өзендердің ластануы да су тапшылығын ауырлата түседі. Өнеркәсіптік кәсіпорындардан шығатын қалдық сулар, ауыл шаруашылығында қолданылатын тыңайтқыштар мен пестицидтердің қалдықтары, елді мекендердің тазартылмаған тұрмыстық ағын сулары су сапасына теріс әсер етеді. Ластанған суды қайта тазалау қымбат әрі ұзақ процесс болғандықтан, оның шаруашылықта қолданылуы шектеледі. Су сапасының нашарлауы экожүйелерді әлсіретіп, биологиялық әртүрліліктің азаюына әкеледі. Бұл өз кезегінде су ресурстарын табиғи жолмен қалпына келтіру мүмкіндігін төмендетеді.

Өңірлік деңгейде су тапшылығының әртүрлі көздері бар. Маңғыстау облысы өз табиғи ерекшеліктеріне байланысты суға ең мұқтаж өңір саналады. Мұнда өзендер мен көлдер жоқ, ал климаттың шөлейт болуы халықты ауызсумен толық қамтамасыз етуді қиындатады. Теңіз суын тұщыту қондырғылары жұмыс істегенімен, олардың өнімділігі халық санының өсуімен салыстырғанда жеткіліксіз. Сонымен қатар тұщыту технологиялары электр энергиясын көп қажет етеді, бұл өңірдің энергетикалық жүктемесін арттырады.

Қызылорда облысы Сырдария өзенінің суына тәуелді, ал өзен ағынындағы ауытқулар өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына тікелей әсер етеді. Арал теңізінің тартылуы салдарынан тұзды шаңның таралуы топырақтың деградациясын күшейтіп, ауыл шаруашылығының тұрақтылығын төмендетті. Судың жетіспеуі өңірдегі экологиялық ахуалды қиындатумен қатар, халықтың денсаулығына теріс әсер етіп отыр.

Түркістан облысында суармалы егіншілік кең дамыған. Бұл өңірде су пайдалану мәдениеті үнемді тәсілдерге толық ауыспағандықтан, су шығындары тым жоғары. Каналдардың тозуы мен суару әдістерінің ескіргендігі судың тиімді қолданылуына мүмкіндік бермейді. Өңірдің ауыл шаруашылығына су көп қажет ететін дақылдарды өсіруі де су тапшылығын күшейтеді.

Су ресурстарын тиімді басқарудың жолдары көп болғанымен, олардың барлығын үйлестіре отырып іске асыру маңызды. Тамшылатып суару мен жаңбырлатып суару технологиялары ауыл шаруашылығындағы су тұтынуды азайтып қана қоймай, топырақтың құнарлылығын сақтауға және өнімділікті арттыруға мүмкіндік береді. Қайта өңделген суды пайдалану елдің су балансын тұрақтандыратын ұзақ мерзімді шешім болуы мүмкін, себебі қайта өңделген судың сапасы ауыл шаруашылығына жарамды деңгейге дейін жеткізіледі. Бұл бағытта жоғары технологиялы биологиялық тазарту жүйелерін қолдану маңызды.

Цифрлық мониторинг жүйелерін енгізу арқылы судың әр литрінің қозғалысын бақылап, суды ысырап ететін учаскелерді нақты анықтауға болады. Спутниктік бақылау деректері мен дрондық мониторинг суару процесін нақты басқаруға, судың қанша мөлшерде қажет екенін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдістер су пайдалануда ашықтықты арттырып, су ресурстарын бөлудегі әділдік пен тиімділікті қамтамасыз етеді.

Қорытынды

Су ресурстарын дұрыс басқару тек инженерлік немесе технологиялық мәселе емес, ол сонымен бірге әлеуметтік-мәдени құбылыс. Халықтың суға деген жауапкершілігін арттыру, су үнемдеу мәдениетін қалыптастыру, тұрмыстық деңгейде суды тиімді қолдануға үйрету қажеттілігі уақыт өткен сайын айқын сезілуде. Мектептер мен жоғары оқу орындарында су экологиясы бойынша арнайы курстар енгізу болашақ мамандардың осы бағыттағы біліктілігін арттырады.

Қазақстан үшін су қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында барлық салаларды қамтитын интеграциялық басқару үлгісін енгізу ерекше маңызды. Су ресурстары біртұтас табиғи жүйе болғандықтан, оны басқару да кешенді болуы тиіс. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, су бассейндерін кешенді басқару суды бөлу, бақылау және қорғау мәселелерін үйлестіреді. Бұл әдіс суға деген өсіп келе жатқан сұранысты қанағаттандыруға, экожүйелерді қалпына келтіруге және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. ҚР Экология және табиғи ресурстар министрлігі – “Қазақстанның су ресурстары” жыл сайынғы есебі (2019–2024).

2. Қазгидромет – Гидрологиялық бюллетеньдер (2017–2024).

3. FAO – “Irrigation and Water Management in Central Asia”, 2020.

4. UNEP – Climate Change Impact on Water Resources, 2021.

5. Маңғыстау облысы әкімдігі – “Су инфрақұрылымын жаңғырту бағдарламасы”, 2022.

6. Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты – Су үнемдеу технологиялары бойынша зерттеулер (2018–2023).

7. World Bank – Water Security in Central Asia, 2020.

8. IPCC Report – Climate Change and Water Systems, 2022.