Сын есімді фразеологизмдердің құрылымдық түрлері

Сын есімді фразеологизмдердің құрылымдық түрлері

Сын есімді есімді фразеологизмдердің құрылымдық түрлеріне тоқталмас бұрын біз фразеологизмдердің компоненттер құрамы туралы тоқталуды жөн көрдік. Жалпы фразеологизмдердің қандай тілде болмасын құрамындағы компоненттері екі немесе одан да көп болып келеді. Фразеологизмдердің құрамы оны құрайтын компоненттер санына байланысты. Барлық тілдерде фразеологизмдер құрамында ең кем дегенде екі лексикалық единицадан жасалып, көбейе беретіндігін табиғи құбылыс деп қарасақ, қазақ тіліндегі фразеологизмдер құрамындағы компоненттер саны да бұл заңдылықты дәлелдейді. Екі-үш компонентті фразеологизмдерден бастап, жеті-сегіз компоненттерге дейін барады.

1. Екі компонентті: мөлдір махаббат/ шынайы махаббат; қара базар/ көк базар, сұр жылан, ала аяқ, еті тірі, қолы қысқа, ізгі ниет, ат шаптырым, от ауызды немесе ағылшын тілінде yellow press — жалған ақпарат; blue blood — ақ сүйек; male mind- салмақты; forbidden fruit – күнәһар; Arabian bird - феникстей

2. Үш компонентті: кеспеге қарасы жоқ; аяқ алып жүргісіз; тілі мірдің оғындай; тонның ішкі бауындай; көзден бір-бір ұшады; ит тұмсығы өтпейтін; тілінен бал тамған; үріп ауызға салғандай; көздің жауын алады немесе ағылшын тілінде black as coal – көмірдей қара, green with envy - өшіккеннен сұрланған, fair and square - адал, alive and kicking – аман-есен, dead and buried – із-түзсіз жоғалған, common or garden - қарапайым, dead and gone - өткен-кеткен, high and mighty - кеуделі, free and easy – емін-еркін т.б.

3. Төрт компонентті. Қара қылды қақ жарған; қағанағы қарқ, сағанағы сарқ; қой аузынан шөп алмас; аузынан ана сүті кеппеген/ аузынан емшек табы кеппеген және ағылшын тілінде as large as life - өмірдей кең; as soft as butter – майдай жұмсақ, as smooth as glass - әйнектей нәзік, as good as gold – алтындай қымбат, as flat as flounder – камбаладай жазық, as slow as snail – тасбақадай баяу, as blind as bat – жарқанаттай соқыр, as strong as house – аттай мықты т.б.

4. Бес компонентті: тырс еткен тірі жан жоқ / қыбыр еткен тірі жан жоқ; қаққанда қанын, соққанда жанын алғандай / қаққанда қанын, соққанда сөлін алғандай және ағылшын тілінде penny plain and two pence coloured – арзан-жалған, penny wise and pound foolish – ұсақ-түйекті қызғаншақ, көпті ұқсатпайтын адам т.б.

5. Аралас компоненттер: көзге түртсе көрінбейтін қараңғы/ көзге түрткісіз қараңғы; бақсыдай / жыны ұстаған бақсыдай; бетінен мөрі төгілген/ оң қолынан мөрі төгілген немесе ағылшын тілінде as mad as hatter- mad as hatter, as right as rain - right as rain т.б.

Сын есімді фразеологизмдер есім фразеологизмдер тобына жататындығын алдыңғы бөлімдерде айтып өткенбіз. Ал осы сын есімді фразеологизмдердің құрылымдық түрлері әр түрлі болып келеді. Құрылымы сөз тіркесі сияқты фразеологимздер, құрмалас сөйлем құрылымына сәйкес келетін фразеологизмдер, бір сыңарлы сын есімді оралымдар. Жалпы алғанда сын есім фразеологизмдердің компаративті және некомпаративті түрлері бар.

Алдымен компаративті емес сын есім фразеологизмдер туралы тоқталсақ, олар тілде көп емес. Мұндай құрылымды фразеологизмдер негізінен адамға қатысты болып келеді. Мысалы: dry behind the ears – тіс қаққан; long in the tooth – Сары тіс; quick on the trigger -ұшқалақ (импульсивный, быст­ро реагирующи)й; slow on the trigger –сылбыр (медленно реагирующий) т.б.

Осындай құрылымды фразеологизмдердің көп мағыналығына мына мысалды келтіруге болады: dead to the world – 1) ештеңеден хабарсыз болу, ещтеңені түсінбеу: Не shut his eyes. It was as if he said: "All right! I'm dead to the world!" (J. Galsworthy). 2) ес түссіз: They carried out the prostrate man, dead to the world from a fractured skull (W. Foster). 3) қатты шаршау; =өліп ұйықтау: We kept knock­ing on the door but he was dead to the world after the party the night before. Барлық мағынада бұл фразеологизм адамға қатысты айтылған.

Ал кейде мұндай құрылымды тұрақты тіркестер адамға да жануарға жа қатысты болып келеді. Мысалы, full of beans адамға да жылқыға де қатысты қолданылады: 1) семіз, майлы (жылқы туралы); 2) дені сау, көңілі тоқ (адамдар туралы).

Мұндай құрылымды фразеологизмдерге, яғни бағыныңқы құрылымды фразеологизмдерге олардың компоненттерінің толықтай ауыспалы мағына қолданылуы тән. Ал, жартылай ауыспалы мағынада қолданылу сирек кездеседі, мысалы, quick on the trigger, slow on the trigger т.б.

Компаративті емес басыңқы құрылымды сын есімді фразеологизмдер көбінесе екі мүшелі тіркестер түрінде кездеседі. Бұған мынадай мысалдар келтіруге болады: alive and kicking (разг., шутл.) – аман-есен; (жив и здоров; цел и невредим; полон жизни (ср. жив курилка)); high and mighty – кеуделі; (высокомерный, надменный, властный, заносчивый) және басқалар. Мұндай құрылымды сын есімді фразеологизмдер жансыз заттарға қатысты болып келеді, мысалы dead and buried (тж. dead and gone) – ғайып болған; (исчезнувший без следа, утративший силу, свои основные свойства; - дело прошлого).

Сондай-ақ, басыңқы құрылымды сын есімді фразеологизмдер адамға да, жансыз заттарға да қатысты болуы мүмкін, мысалы үшін, common or garden – қарабайыр, кәдімгі

Sib’s judgment is just his opinion of Sib - common or garden impatience of any one else (J. Galsworthy).

Немесе fair and square – ақ-адал, бұл фразеологиялық бірлік адамға да, жансыз заттарға да қатысты айтылады. Мысалы: He was admired for being fair and square in all his dealings. (RHD)

It was a good exchange, fair and square. (LD)

Қосарлама байланыс. Байланыстың мұндай түрі фразеологиялық тіркестердің мынадай түрлерінде байқалады: 1) қос синонимді фразеологиялық бірліктер: free and easy - емін-еркін, high and mighty - менмен-кеуделі; 2) компоненттері бір-біріне мағыналық жағынан жақын фразеологиялық бірліктер: alive and kicking (әзіл)- аман-есен; up and doing –әлді-ауқатты;

Қосарлама-ажыратушы байланыс. Байланыстың бұл түрі сommon or garden тіркесінен байқалады. Басыңқы құрылымды фразеологиялық бірліктер әдетте жай және күделі сөйлемдерде құрама баяндауыштың етістікті мүшесі ретінде қолданылады.

Daisy: The past is dead and gone (W.S. Maugham). It's well known, isn't it, that her circle is very free and easy (J. Galsworthy).

Сондай-ақ, тілдерде сын есімдердің тек салыстырмалы шырайымен ғана қолданылатын компаративті тіркестер кездеседі: more dead than alive - не өлі емес не тірі емес; Ал, бізге белгілі, компаративті фразеологиялық бірліктер тек бағыныңқы құрылымды болып келеді.

Сын есімді тұрақты сөз тіркестерінің негізгі семантикалық топтары

Қай тілде болмасын сын есімді фразеологизмдердің жалпы мағыналық көрсеткіші сапа және бағалау мәні екендігі белгілі.

Енді біз жұмысымызға арқау болып отырған компаративті фразеологиялық бірліктер мен «сын есім + зат есім» құрылымды фразеологиялық бірліктердің мағыналық сипатына тоқталайық.

Барлық теңеулердегі сияқты адъективті теңеулердің мәні бір затты екіншісімен салыстыру болып табылады. Сын есімді теңеулердің бірінші компоненті өзінің тура мағынасында қолданылады. Екінші компонентінің қызметі күшейткіштік, яғни бірінші компонент арқылы берілген белгінің немесе қасиеттің көріну дәрежесін білдіреді. Алғашқы компонент теңеу негізі болады да, екінші компонент теңеу объектісі аталады. Ал, as байланыстырушы болса, теңеу субъектісі мәтінде беріледі. Мысалы:

(as) good as gold – жақсы, ізетті, алтын (адам)

Gertrude Morel was very ill when the boy was born. Morel was good to her, as good as gold.

Мұндағы, Gertrude Morel – теңеу субъектісі, good – теңеу негізі, gold – теңеу объектісі, as – байланыстырушы