Табиғатты пайдалану түрлері.

10-сынып.08.10.2021ж

Сабаққа шолу

Сенің білетінің:

• табиғатты пайдалану түрлері.

Сенің меңгеретінің:

• табиғатты пайдаланудың қажеттілігін түсіндіру және оны графикалық түрде ұсыну.

Сабақтың мазмұны

• Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Табиғатты пайдаланудың ұтымды және ұтымсыз жақтары да бар. Адамзат баласы шаруашылықты дамыту барысында көптеген ресурстарды ұтымсыз пайдаланды. Нәтижесінде табиғи ресурстар сарқылып, ластанып, қоршаған ортаға зиян келтіре бастады. Осындай кемшіліктер мен қайтарылмас ресурстарды үнемдеу үшін адамдар ұтымды пайдалануға көшті.

Табиғатты ұтымсыз пайдалану.

 Табиғатты ұтымсыз пайдалану табиғи ресурстардың сарқылуына (жойылып кетуіне), қоршаған ортаның ластануына, табиғи жүйелердің экологиялық тепе-теңдігінің бұзылуына әкеледі, яғни экологиялық дағдарыс немесе апаттық жағдайға ұшырады. Табиғатты ұтымсыз пайдаланудың себептері әртүрлі. Ресурстарды өндірушілердің қоршаған орта заңдылықтарына назар аудармауы, биоалуантүрлілік жойылуына әсер етуі, халықтың экологиялық мәдениетінің төмен болуы және т.б. Сонымен қатар аймақтар мен елдерде табиғатты пайдалану және табиғатты қорғау мәселелері саяси, экономикалық, әлеуметтік, моральдық және т.б. бірқатар факторларға байланысты әр түрлі шешіледі.

Табиғатты ұтымды пайдалану.

 Табиғатты ұтымды пайдалану - дамып келе жатқан экономиканың мүдделерін ескеретін және адам денсаулығын сақтай отырып, табиғи ресурстарды үнемді пайдалануды қамтамасыз ететін адам қызметінің жүйесі. Табиғатты ұтымды пайдалану табиғи (экологиялық) процестерді және адамның шаруашылық қызметі «өндіріс - қоршаған орта» біртұтас биоэкономикалық жүйе ретінде қарастыруды міндеттейді. Қазіргі технологиялар қоршаған орта сапасының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталуда.

Елдердің заманауи тәжірибесі табиғат ресурстарын пайдалану барысында қоршаған ортаны рационалды басқарудың келесі принциптерін ұсынды:

• қоршаған ортаға түскен зиянды қалдықтарды жою;

• қалдықсыз технологияларды шаруашылықтың барлық саласында қолдану;

• пайдалы қазбаларды кешенді пайдалану;

• өндірістік құрылыстағы геологиялық жағдайларды толық бағалау;

• қоршаған ортаны сақтау және жақсарту арқылы барлық аймақтағы адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсарту, себебі табиғат элементтері таза ауа, таза су, күн сәулесі мен қалыпты температура адамның денсаулығына және психологиялық көңіл-күйіне әсер етеді.

Табиғатты ұтымды пайдалану және табиғатты пайдалану келесі ережелерге (қағидаттарға) негізделуі керек:

• Болжау ережесі: табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаға жағымсыз салдардың алдын алуға негізделуі керек.

• Табиғи ресурстарды игерудің қарқындылығын арттыру ережесі: табиғи ресурстарды пайдалану, игерудің қарқындылығын арттыруға, атап айтқанда оларды өндіру, тасымалдау, байыту және өңдеу кезінде минералды шығындарды азайтуға немесе жоюға негізделуі керек.

• Нысандар мен табиғат құбылыстарының ережесі: табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау экономиканың әртүрлі салаларының мүдделерін ескере отырып жүргізілуі керек.

• Күрделілік ережесі: табиғи ресурстарды пайдалану кешенді түрде, экономиканың әртүрлі салаларында жүзеге асырылуы керек.

• Аймақтық ереже: табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау жергілікті жағдайларды ескере отырып жүргізілуі керек.

• Табиғатты қорғаудың оны пайдаланудан басымдылығы туралы ереже: табиғи ресурстарды пайдалану кезінде экономикалық тиімділіктен экологиялық қауіпсіздіктің басымдығын сақтау қажет.

Табиғатты ұтымды пайдалану және табиғатты қорғау экономикалық, денсаулық, эстетикалық, ғылыми-ағартушылық, білім беру және т.б.әр себептерге негізделген.

Табиғатты пайдаланудың мақсаты мен міндеттері:

• Экономикалық - бұрынғы және қазіргі уақыттағы ең маңызды, өйткені адамның барлық экономикалық қызметі және оның тіршілігі табиғи ресурстарды пайдалануға негізделген.

• Денсаулық мақсаты қоршаған ортаның ластануының артуына байланысты пайда болды, нәтижесінде көптеген аурулар және халықтың өмір сүру ұзақтығының төмендеуі болып табылады.

• Эстетикалық мақсат- дегеніміз белгілі бір табиғи кешендерді адамның эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын күйде сақтап қалу.

• Ғылыми-танымдық мақсат дегеніміз - ғылыми білім алу үшін ағзалардың биологиялық әртүрлілігін, табиғаттың өзгермейтін бөліктерін және т.б. сақтау, зерттеу.

• Тәрбиелік мақсат адамның рухани қажеттіліктерін қалыптастыру үшін табиғатты қорғау қажеттілігін білдіреді

 Жақында «табиғатты пайдалану» термині «табиғи ортаны оңтайландыру» терминімен ауыстырылды, бұл:

 а) табиғи ресурстарды ұтымды, ғылыми негізделген және технологиялық тұрғыдан дамыған пайдалану;

 b) табиғи кешендерді қорғау, яғни оларды әртүрлі нысандардағы техногендік жүктемелерден қорғау, қорғалатын аймақтарды құруға дейін;

 c) табиғи процестерді қатаң ғылыми негізде белсенді түрде реттеу (мелиорация).

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

1)Мелиорация дегеніміз не?

жердің құнарлылығын арттыру;+

ландшафты бөлу;

қорықтар ұйымдастыру;

табиғатты қорғау;

Білгенің жөн!

Мелиорация – топырақтың құнарлы қабатының азаюы кезінде жасалатын қосымша құнарландыру жұмыстары. Егін егу кезінде сапалы өнім алу үшін жасалады.

Түсіндіру

Мелиорация – жерді жақсартуға бағытталған техникалық және шаруашылық жұмыстар. Топырақты сумен, ауамен, қоректік заттармен қамтамасыз ету арқылы, жел, су эрозиясынан қорғауға мүмкіндік береді.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

2)Негізігі ұғымдармен сөйлемді толықтыр.

Табиғатты ұтымды пайдалану - дамып келе жатқан

экономиканың

мүдделерін ескеретін және адам

денсаулығын

сақтай отырып, табиғи ресурстарды

үнемді

пайдалануды қамтамасыз етеін адам қызметінің жүйесі.

Білгенің жөн!

Табиғатты ұтымды пайдаланудың ең маңызы ол адам денсакулығыны әсері. Сонымен қатар үнемді пайдалану ресурстарды сарқылудан сақтайды.

Түсіндіру

Табиғатты ұтымды пайдалану - дамып келе жатқан экономиканың мүдделерін ескеретін және адам денсаулығын сақтай отырып, табиғи ресурстарды үнемді пайдалануды қамтамасыз етеін адам қызметінің жүйесі.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

3)Экологиялық мәселелерді анықтамасымен сәйкестендір.

Сәйкестендіру саны: 3

• Физикалық

• Гидросфералық

• Литосфералық

• топырақтың ластануы, жер бедерінің өзгеруі

• Балқаш көлі, Арал теңізі, теңізге мұнай төгілуі

• ядролық қару сынақ алаңдары, радиациялық қалдықтар

Білгенің жөн!

Экологиялық мәселелер ластану аймағына байланысты физикалық, гидросфералық, литосфералық, атмосфералық, механикалық және т.б. болады.

Түсіндіру

Физикалық – ядролық қару сынақ алаңдары, радиациялық қалдықтар

Гидросфералық – Балқаш көлі, Арал теңізі, теңізге мұнай төгілуі

Литосфералық – топырақтың ластануы, жер бедерінің өзгеруі

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

4)Елдердің тәжірибесі бойынша табиғат ресурстарын рационалды басқарудың принциптерін көрсет.

Дұрыс жауап саны: 3

су көздерін ластамау

қоршаған ортаға түскен зиянды қалдықтарды жою+

ресурстарды игеруді шектеу

табиғатты пайдалануға шектеу қою

адамның шаруашылық қызметтерін шектеу

пайдалы қазбаларды кешенді пайдалану+

қайта өңдеу технологиясын дамыту

қалдықсыз технологияларды шаруашылықтың барлық саласында қолдану+

алмастыратын ресурстарды пайдалану

Білгенің жөн!

Қалдықсыз технологияларды шаруашылықтың барлық саласында қолдану арқылы ұтымды пайдалануға болады.

Түсіндіру

Қоршаған ортаға түскен зиянды қалдықтарды жою арқылы экожүйені сақтау, су көздерін ластанудан қорғау, атмосфераға бөлінетін зиянды газдарды шектеу.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

5)Суреттегі бүліну аймағын анықта.

атмосфералық

литосфералық

биосфералық

Білгенің жөн!

Жер бедерінің пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру кезінде қалыптасатын карьерлер. Карьерлер үлкен аумақтарды алып, жергілікті аймақтың ландшафтары мен биологиялық ресурстарына зиян келтіреді.

Түсіндіру

Жер шарында үлкен карьерлер өте көп. Әсіресе кенді өндіру ашық әдіспен жүргізілген кезде жер бедері өзгеріске ұшырап, аймақтың өсімдіктері мен жануарлары зардап шегеді.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

6)Адам өмір сүруі үшін маңызды ресурстар. Олардың түрлерін сипатта.

Сәйкестендіру саны: 3

• аса қажетті тұтыну өнімдері

• өндірістің іске асуына ықпал ететін еңбек құралдары

• энергия көздері.

• жер, су көздері және т.б.;

• ауыз су, оттегі, жеуге жарамды және дәрілік жабайы өсімдіктер, балықтар және т.б.;

• гидроэнергия, жанар-жағар май қазбаларының қорлары, жел қуаты және т.б.

Білгенің жөн!

Ресурс- адам қажеттіліктерін қамтамасыз ететін негізгі көзі. "Ресурс" ұғымы адамдар жасаған өнімдерге сипаттама ретінде де қолданылады.

Еңбек құралдарына кең мағынада барлық материалдық еңбек жағдайлары жатады, Еңбек құралдарын келесі түрлерге бөлуге болады: табиғи (жер, сарқырамалар, өндірістің іске асуына ықпал ететін өзендер)және техникалық (адам жасанды түрде жасаған- минералдар, ағаштар т.б.)

Түсіндіру

Аса қажетті тұтыну өнімдері : ауыз су, оттегі, жеуге жарамды және дәрілік жабайы өсімдіктер, балықтар және т.б.

Өндірістің іске асуына ықпал ететін еңбек құралдары : жер, су көздері және т.б.

Энергия көздері : гидроэнергия, жанар-жағар май қазбаларының қорлары, жел қуаты және т.б.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

7)Дүниежүзілік мұхиттардағы дәстүрлі балық шаруашылығы дамыған жағалау аймағы (апвеллинг зонасы) қызыл түспен берілген.

Картадағы ақпаратты талдап, балық шаруашылығына қатысты тұжырымдардың ақиқат немес жалғандығын анықта.

Картада балық аулау аймақтары белгіленген.

Ақиқат

Аустралия жағалауында балық шаруашылығы дамыған.

Жалған

Шығыс Азия аймағында балық шаруашылығы жоғары болып келеді.

Ақиқат

Жерорта теңізінде балық шаруашылығы қарқынды дамыған.

Жалған

Білгенің жөн!

Экваторлық апвеллинг аймақтарында қалыптасатын биомасса пассат ағыстары көмегімен мұхиттың басқа бөліктеріне тасымалданады.

Түсіндіру

Балық шаруашылығы – ежелгі дәстүрлі салалардың бірі. Мұхит жағалауындағы елдердің басым бөлігі осы салаға маманданған.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

8)Мәтінді оқып, сұраққа жауап бер.

Агроклиматтық ресурстар – температура жиынтығы, жауын-шашын мөлшері, жылу мен ылғалдың арақатынасы, қар жамылғысынан пайда болатын ылғал қоры және ауа қозғалысының бағыты мен күші, жылдамдығы сияқты қолайлы құбылыстар. Жер шарында климаттық белдеулердің таралу ерекшелігіне байланысты агроклиматтық ресурстар және вегетациялық мерзімдер әртүрлі. Соған байланысты дүниежүзі елдері өсімдік және мал шаруашылығының белгілі бір салаларына маманданған.

Вегетациялық мерзімдердің ерекшелігі бойынша аймақтарды дұрыс орналастыр.

Тропиктік белдеуде вегетациялық мерзім жыл бойы, үш рет өнім алуға болады.

Ия

Қазақстанның солтүстік аймағында вегетациялық мерзім 150–165 күн

Жоқ

Қазақстанның оңтүстік аймағында вегетациялық мерзім 180 күн

Ия

Арктикалық белдеуде вегетациялық мерзім 90-100 күн

Жоқ

Білгенің жөн!

Агроклиматтық ресурстар – адамзат тіршілігіне маңызды, ауыл шаруашылығының мүмкіндіктерін арттыратын климаттық жағдайлар.

Түсіндіру

Аймақтың климат ерекшелігі агроклиматтық ресурстарды қалыптастырады. Жер шарында климаттық белдеулердің таралу ерекшелігіне байланысты агроклиматтық ресурстар және вегетациялық мерзімдер әртүрлі. Соған байланысты дүниежүзі елдері өсімдік және мал шаруашылығының белгілі бір салаларына маманданған.

Табиғатты пайдалану түрлері. 2-сабақ

Жауабын жасыру

9)Диаграмманы қарап, басқа елдер пайдаланатын жерлерді салыстырыңыз. Қазақстан Республикасы жер қорын пайдалану диаграммасы.

2016 жылы басқа елдермен бірге пайдаланылатын жерлер басым болды.

1991 жылы басқа елдер пайдаланған жерлер болған жоқ

2015 жылы 2016 жылмен салыстырғанда 126 гектарға көп болды.

Білгенің жөн!

Қазақстан Республикасының жер көлемі 2015 жылдың 1 қарашасындағы жер балансының деректері бойынша 272,5 млн га құрайды, оның ішінде 11 317,3 мың га Байқоңыр ғарыш айлағында қарасты Ресей Федерациясының әскери дайындық полигонына пайдаланады.

Түсіндіру

Қазақстан аумағының басым бөлігін 75 % жазық жерлер алып жатса, 10% аумағын биік таулар құрайды. Алайда жазық жерлердің барлығын ауыл шаруашылығына пайдалануға мүмкіндік бермейді.