Фонетический
разбор
Фонетикалық талдау
Автор: Татьяна
Валяева
Қазақ тілінде 42 әріп
бар (В
казахском языке 42 буквы):
а, ә, б, в, г, ғ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, қ,
л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, ь, ы,
і, ъ, э, ю, я
Қазақ тілінде тән 9
әріп (В
казахском языке 9 специфических
букв):
ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, һ,
і
Қазақ тілінде 37 дыбыс бар. Дыбыс
еместер (В
казахском языке 37 звуков. Не имеют
звуки):
ь, ъ, ё, ю,
я (ё - [ио], ю - [иу], я -
[иа])
Дыбыстар Звуки
|
Дауысты Гласные
|
Дауыссыз Согласные
|
Дауыстылар (гласные):
а, ә, е, и, о, ө, у, ұ, ү, ы, і,
э
Дауыссыздар (согласные):
б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п,
р, с, т, (у), ф, х, һ, ц, ч, ш, щ
'у' является согласной в следующих случаях:
1) в начале слова перед гласной (уақыт, уәде, уағыз,
уылдырық);
2) в середине или в конце слова после гласной
(тауық,
кереует, сәуір, наурыз, жау, таңдау, тербеу,
ақтау);
В остальных случаях 'у' является гласной (сурет, сатушы, туыс, кездесу,
танысу).
Гласные
Дауысты
дыбыстар түрлері Виды гласных звуков
|
Тілдің
қатынасына қарай По подъёму языка
|
Жақтың
қатынасына қарай По положению челюсти
|
Еріннің
қатынасына қарай По участию губ
|
жуан твёрдые а, о, ұ, ы, (у)
|
жіңішке
мягкие ә, е, (и), ө, ү, і, э
|
ашық открытые а, ә, е, о, ө, э
|
қысаң
сжатые и, у, ұ, ү, ы, і
|
еріндік
губные о, ө, у, ұ, ү
|
езулік
нелабиализованные а, ә, е, и, ы, і, э
|
'и' и 'у' взяты в скобки, так как в сочетании в слове с
другими гласными они могут быть либо твёрдыми
(жиналыс,
сатушы), либо
мягкими (жидек,
сурет). Однако
'у' в столбике твёрдых гласных, так как в
односложных словах 'у' – твёрдая (ту, қу), а гласная 'и' в столбике мягких гласных, так как в
односложных словах 'и' – чаще мягкая
(ит,
би).
Эти деления гласных достаточно тяжело
запоминаются, поэтому предложу вам свою таблицу (смотрите в конце
страницы) и раскрою некоторые хитрости по заучиванию.
Деление на "открытые" и сжатые" легко запомнить, если вы
внимательно посмотрите на начертание букв. Открытые (ашық) все
"кругленькие" по написанию буквы –
'а, ә, е,
о, ө, э', а сжатые
(қысаң) – "остренькие": "и, у, ұ, ү, ы, і'.
Слово "нелабиализованные" довольно громоздкое:) проще говорить –
звуки губные и не губные. "Губные" (еріндік) запоминайте как
'оу'. При произнесении этих звуков участвуют губы
'о, ө, у,
ұ, ү'.
Остальные звуки не губные (езулік).
Согласные
Дауыссыз
дыбыстар түрлері Виды согласных звуков
|
ұяң звонкие б, в, г, ғ, д, ж, з
|
қатаң
глухие к, қ, п, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ,
һ
|
үнді сонорные й, л, м, н, ң, р, (у)
|
Слоги
Буындар Слоги
|
Ашық открытый A, BA (а-та, ә-же, ма-қа-ла)
|
Тұйық
полуоткрытый AB (ант, ет, от, ұн)
|
Бітеу
закрытый ВАВ (қант, бұлт, мек-теп)
|
A – гласный звук
(дауысты); В – согласный звук
(дауыссыз).
Примеры разделения слов по
слогам:
са – ғат,
ал – ты,
е – кі,
ұ – шақ,
қа – рын – даш,
бал – мұз – дақ,
те – ңіз,
ө – зен,
ор – та – лық,
мұ – ға – лым,
кө – ше,
сүл – гі,
та – ңер – тең,
о – йын – шық,
ай – ран,
мұ – ра – жай,
құй – мақ,
жат – ты – ғу,
жү – гі – ру,
о – қу – шы,
нау – рыз,
ба – уыр – сақ,
ке – ре – ует,
ден – сау – лық.
Различные примеры фонетического
разбора.
Отбасы – 3
буын: от – тұйық, ба – ашық, сы – ашық.
О – дауысты, жуан, ашық, еріндік;
т – дауыссыз, қатаң;
б – дауыссыз, ұяң;
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
с – дауыссыз, қатаң;
ы – дауысты, жуан, қысаң, езулік.
_____
Сөзде 6 әріп, 6 дыбыс бар.
Сынып – 2
буын: сы – ашық, нып – бітеу.
С – дауыссыз, қатаң;
ы – дауысты, жуан, қысаң, езулік;
н – дауыссыз, үнді;
ы – дауысссыз, жуан, қысаң, езулік;
п – дауыссыз, қатаң.
_____
Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.
Сүлгі – 2
буын: сүл – бітеу, гі – ашық.
С – дауыссыз, қатаң;
ү – дауысты жіңішке, қысаң, еріндік;
л – дауыссыз, үнді;
г – дауыссыз, ұяң;
і – дауысты, жінішке, қысаң, езулік.
_____
Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.
Үздік – 2
буын: үз – тұйық, дік – бітеу.
Ү – жіңішке, қысаң, еріндік;
з – дауыссыз, ұяң;
д – дауыссыз, ұяң;
і – дауысты, жіңішке, қысаң, езулік;
к – дауыссыз, қатаң;
_____
Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.
Оның – 2
буын: о – ашық, ның – бітеу
О – дауысты, жуан, ашық, еріндік;
н – дауыссыз, үнді;
ы – дауысты, жуан, қысаң, езулік;
ң – дауыссыз, үнді ;
_____
Сөзде 4 әріп, 4 дыбыс бар.
Мұражай – 3
буын: мұ – ашық, ра – ашық, жай – бітеу
М – дауыссыз, үнді;
ұ – дауысты, жуан, қысаң, еріндік;
р – дауыссыз, үнді;
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
ж – дауыссыз, ұяң;
а – дауысты, жуан, ашық, езулік;
й – дауыссыз, үнді;
_____
Сөзде 7 әріп, 7 дыбыс бар.
Шөбере – 3
буын: шө – ашық, бе – ашық, ре – ашық.
Ш – дауыссыз, қатаң;
ө – дауысты, жіңішке, ашық, еріндік;
б – дауыссыз, ұяң;
е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік;
р – дауыссыз, үнді.
е – дауысты, жіңішке, ашық, езулік;
_____
Сөзде 6 әріп, 6 дыбыс бар.
Қоян – 2
буын: қо – ашық, ян – тұйық.
Қ – дауыссыз, қатаң;
о – дауысты, жуан, ашық, еріндік;
я <
|
и – дауысты, жуан, қысаң,
езулік;
|
а – дауысты, жуан, ашық,
езулік;
|
|
н – дауыссыз,
үнді;
_____
Сөзде 4 әріп, 5 дыбыс бар.
Таблицу для гласных предлагаю следующую.
Возьмём гласные, которые образуют пары по твёрдости и
мягкости:
а –
жуан
ә – жіңішке
|
ы –
жуан
і – жіңішке
|
о –
жуан
ө – жіңішке
|
ұ –
жуан
ү – жіңішке
|
Теперь обратите внимание, что в левом
столбике "кругленькие" буквы, а в правом "остренькие", значит, что
добавляем? Слева – "ашық", а справа –
"қысаң":
а – жуан,
ашық
ә – жіңішке, ашық
|
ы – жуан,
қысаң
і – жіңішке, қысаң
|
о – жуан,
ашық
ө – жіңішке, ашық
|
ұ – жуан,
қысаң
ү – жіңішке, қысаң
|
В первой строке таблицы не губные гласные
'а, ә, ы,
і', во
второй – губные 'о, ө, ұ, ү'. Добавляем "езулік" и
"еріндік":
а – жуан,
ашық, езулік
ә – жіңішке, ашық, езулік
|
ы – жуан,
қысаң, езулік
і – жіңішке, қысаң, езулік
|
о – жуан,
ашық, еріндік
ө – жіңішке, ашық, еріндік
|
ұ – жуан,
қысаң, еріндік
ү – жіңішке, қысаң, еріндік
|
Теперь добавим остальные гласные.
В ячейку с 'а,
ә' добавим
'е,
э'.
К буквам 'ы,
і' сходную
по звучанию – 'и'.
К буквам 'ұ,
ү' сходную
по звучанию – 'у':
а – жуан, ашық,
езулік
ә –
жіңішке, ашық, езулік е,
э –
жіңішке, ашық, езулік
|
ы – жуан, қысаң,
езулік
і –
жіңішке, қысаң, езулік
и – (жіңішке), қысаң,
езулік
|
о – жуан, ашық,
еріндік
ө –
жіңішке, ашық, еріндік
|
ұ – жуан, қысаң,
еріндік
ү –
жіңішке, қысаң, еріндік
у – (жуан), қысаң,
еріндік
|