Тапсырманы орындау кезіндегі кері байланыс: орындылық және тиімділік

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Кері байланыстың педагогикалық негіздері
2.1. Кері байланыс ұғымы және оның маңыздылығы
2.2. Кері байланыстың түрлері
2.3. Кері байланыстың оқу үдерісіндегі рөлі

Орынды және тиімді кері байланыстың ерекшеліктері
3.1. Орындылық қағидасы
3.2. Тиімділік қағидасы
3.3. Кері байланысты жоспарлау және жүзеге асыру

6-сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып кері байланыс ұсыну
4.1. Психологиялық және танымдық ерекшеліктер
4.2. Қолайлы тілдік стиль және мотивация
4.3. Эмоционалды қауіпсіздік пен қолдауды сақтау

Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында қолданылатын тапсырмалар және кері байланыс үлгілері
5.1. Тілдік нормаларды меңгеру тапсырмаларына кері байланыс
5.2. Мәтінмен жұмыс және оқылым тапсырмаларына кері байланыс
5.3. Жазылым жұмыстарына (эссе, пікір айту, мазмұндама) кері байланыс
5.4. Шығармашылық жұмыстарға (әңгіме құрастыру, көркем мәтін талдау) кері байланыс

Кері байланыстың тиімділігін бағалау және оқушының алға ілгерілеуін бақылау
6.1. Рубрикалар мен дескрипторлар қолдану
6.2. Өзара бағалау және өзіндік бағалау элементтері
6.3. Цифрлық құралдармен кері байланыс беру

Практик мұғалімге арналған әдістемелік ұсынымдар
7.1. Кері байланыс жазудың құрылымы
7.2. Оқушыға мотивация беретін оңтайлы сөз тіркестері
7.3. Қате мен жетістікті тең көрсетудің жолдары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Қосымшалар
10.1. Кері байланыс шаблондары
10.2. Сабақтан үзінділер мен тапсырмалар мысалдары

Түсіндірме жазба

ӨЗЕКТІЛІГІ

Қазіргі таңда білім беру жүйесінде оқушының тек білім алуымен шектелмей, алған білімін өмірде қолдана білуі, өз ойын сауатты жеткізуі және өзін-өзі бағалай алуы маңызды талаптардың біріне айналды. Осы бағытта кері байланыс – оқу процесінің сапасын арттыратын негізгі құрал ретінде қарастырылады. Алайда мектеп тәжірибесінде бұл құрал әрдайым тиімді және орынды қолданылып келе жатқан жоқ.

6-сынып оқушылары жасөспірімдік кезеңнің бастапқы сатысында тұрғандықтан, олардың психологиялық тұрақсыздығы, өзін-өзі бағалауға деген сезімталдығы кері байланысты қалай қабылдайтынына тікелей әсер етеді. Мұғалім тарапынан берілетін кері байланыстың орындылығы мен уақтылығы, оқушыны кемсітпей, керісінше, қолдап отыруы – білім алушының ішкі мотивациясын арттырып, оның алға ілгерілеуіне ықпал етеді.

Білім беру мекемелеріндегі бүгінгі басты мәселелердің бірі – оқушылардың оқу тапсырмаларын механикалық орындауы, өз қатесін түсінбеуі және оқудан ләззат алмауы. Мұндай жағдайда мұғалімнің рефлексияға бағытталған сапалы кері байланысы өте қажет. Кері байланыс тек баға қоюмен шектелмеуі керек, ол – оқушыны дамытуға бағытталған кәсіби педагогикалық құрал болуы тиіс.

Осы әдістемелік құрал қазіргі уақытта мұғалімдер мен білім беру ұйымдары алдында тұрған келесі өзекті мәселелерді шешуге бағытталады:

• Кері байланысты тиімді және мақсатты түрде жоспарлау және қолдану;

• Орынды, нақты, оқушыға түсінікті тілмен кері байланыс ұсыну;

• 6-сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай келетін тәсілдер арқылы мотивацияны арттыру;

• Оқу нәтижелерін жетілдіру үшін кері байланысты оқу процесіне жүйелі енгізу.

Сондықтан бұл әдістемелік құралдың жазылуы – оқу процесінің сапасын арттыру, оқушының жетістігін жандандыру, мұғалімнің кәсіби шеберлігін жетілдіру үшін өте өзекті.

ЖҰМЫСТЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ДЕҢГЕЙІ

Ұсынылып отырған әдістемелік құрал модификациялық және комбинаторлық деңгейдегі ғылыми-әдістемелік жұмыстың үлгісі болып табылады.

Модификациялық деңгейде, жұмыс қазіргі қолданыстағы педагогикалық тәсілдер мен әдістерге сүйене отырып, кері байланысты ұсыну формаларына бейімделген жаңаша көзқарасты ұсынады. Бұл құралда дәстүрлі түсіндірмелі кері байланысты заманауи талаптарға сай түрлендіріп қолдану жолдары көрсетіледі. Атап айтқанда, 6-сынып оқушыларының жас ерекшеліктері мен психологиялық даму деңгейлеріне сәйкес тиімді кері байланыс беру тәсілдері нақтыланады.

Комбинаторлық деңгейде, әдістемелік құралда әртүрлі педагогикалық әдістерді біріктіру арқылы тиімді кері байланыс беру стратегиялары жасалады. Мұнда оқушының жетістігін бағалауда өзіндік, өзара және мұғалім тарапынан берілетін кері байланыс формалары өзара ұштастырылып, тапсырма түрлеріне сай бейімделген. Сонымен қатар, рубрикалар, дескрипторлар, визуалды құралдар және цифрлық платформалармен жұмыс істеу мүмкіндіктері біріктіріліп ұсынылады.

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОРЫНДЫЛЫҒЫ МЕН ЖАҢАЛЫҒЫ

Ұсынылып отырған әдістемелік құралдың педагогикалық тұрғыдан орындылығы — оның қазіргі білім беру мазмұны мен талаптарына сай келуінде. Жаңартылған білім беру бағдарламасына сәйкес, оқушылардың оқу жетістігін дамытуда мұғалімнің кері байланыс беру шеберлігі – басты кәсіби құзыреттіліктердің бірі болып отыр. Бұл құрал кері байланысты тиімді ұйымдастыруға арналған нақты, қолжетімді және практикалық нұсқаулар ұсынады, сондықтан оны күнделікті оқу үдерісіне оңай енгізуге болады.

Құралдың жаңалығы бірнеше аспектіде көрінеді:

• ? Оқытудың жаңа тәсілдері: Әдістемелік құралда қалыптастырушы бағалау аясындағы кері байланыстың түрлі формалары (жазбаша, ауызша, визуалды, цифрлық) жүйеленіп берілген. Бұл тәсілдер оқушының жеке ерекшелігін ескере отырып, сараланған кері байланыс ұсынуға мүмкіндік береді.

• ✏️ Өзіндік әдістер мен әдістемелер: Автор ұсынған әдістемеде «қолдау сөз тіркестері», «құндылыққа негізделген пікір айту», «қателер арқылы дамыту», «рефлексияға итермелеу» секілді әдістер сараланып, нақты мысалдармен берілген. Бұл мұғалімге кері байланысты шаблонсыз, мазмұнды әрі оқушы дамуына бағытталған формада ұсынуға көмектеседі.

• ? Сабақтарды ұйымдастырудың жаңа тәсілдері: Кері байланысты оқу тапсырмаларының ажырамас бөлігі ретінде қарастыру арқылы сабақ құрылымына жүйелілік пен оқушының белсенділігін арттыру мүмкіндігі қарастырылған. Мұғалім енді кері байланысты тек сабақ соңында емес, оқу барысында динамикалық түрде бере алады.

• ? Бағдарламаны жүзеге асыру формалары: Құралда цифрлық ресурстар (Padlet, Google Forms, Wordwall, Classkick) арқылы онлайн кері байланыс беру мүмкіндіктері көрсетіліп, гибридті сабақ үлгілері ұсынылған. Бұл мұғалімге түрлі форматта сабақ өткізуге икемділік береді.

Осы ерекшеліктердің барлығы құралдың педагогикалық тұрғыдан заманауи, икемді, нәтижеге бағытталған екенін және оқытудың сапасын арттыруға үлес қосатынын көрсетеді.

МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

Мақсаты:
Бұл әдістемелік құралдың негізгі мақсаты — 6-сыныпқа арналған «Қазақ тілі мен әдебиет» пәні бойынша оқу тапсырмаларын орындау кезінде орынды және тиімді кері байланыс берудің әдістерін көрсету, мұғалімге нақты әдістемелік көмек ұсыну арқылы оқушылардың білім сапасын арттыру, өздігінен оқу мен ойлануға ынталандыру, тілдік дағдыларын дамыту.

Міндеттері:

1. ✅ Кері байланыс ұғымының мәнін ашу және оның оқу үдерісіндегі рөлін түсіндіру;

2. ✅ 6-сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай келетін кері байланысты ұсыну әдістерін ұсыну;

3. ✅ Орынды және тиімді кері байланыстың белгілерін анықтап, мұғалімге арналған практикалық нұсқаулықтар ұсыну;

4. ✅ Қазақ тілі мен әдебиет пәніндегі түрлі тапсырмаларға (жазылым, оқылым, тыңдалым, айтылым) бағытталған кері байланыс үлгілерін жүйелеу;

5. ✅ Цифрлық технологияларды қолдана отырып, заманауи кері байланыс түрлерін ендіру жолдарын көрсету;

6. ✅ Мұғалімнің кері байланыс беру қабілетін дамытуға бағытталған әдістемелік тәсілдерді ұсыну;

7. ✅ Оқушының өз оқу нәтижесіне талдау жасауына көмектесетін өзіндік және өзара бағалау түрлерін қолдауға бағыт беру;

8. ✅ Кері байланысты оқу нәтижелерімен байланыстыра отырып, оқушы жетістігін қолдап, дамуына ықпал ету жолдарын көрсету.

Бұл бөлімнен кейін «Кері байланыстың педагогикалық негіздері» немесе «Орынды және тиімді кері байланыстың ерекшеліктері» тарауын бастайық па? Қалауыңыз бойынша жалғастырам.

ТЕОРИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Бұл әдістемелік құрал білім алушылардың оқу үдерісіндегі жетістіктерін арттыруға бағытталған кері байланысты ғылыми-әдістемелік тұрғыдан негіздеп, оны 6-сыныпқа арналған «Қазақ тілі мен әдебиет» пәнінің мазмұнымен байланыстыра қарастырады.

Құралда берілген ұсыныстар мен әдістер қалыптастырушы бағалау, оқыту үшін бағалау, конструктивті кері байланыс беру сынды қазіргі заманғы білім беру теорияларына негізделген. Сонымен қатар, құралда оқушының рефлексиялық ойлауын дамыту, оқу тапсырмасын саналы түрде орындауына ықпал ету және оқу мотивациясын арттыру теориялық тұрғыда маңызды мәселе ретінде талданады.

Теориялық тұрғыда құнды тұстары:

• ✏️ Орынды және тиімді кері байланыстың құрылымы мен қағидалары ғылыми әдебиеттер негізінде жүйеленіп, нақты ұсыныстармен толықтырылған;

• ? Авторлық негізде әзірленген кері байланыстың практикалық үлгілері оқушы жас ерекшелігіне сәйкестендірілген және 6-сыныптың тілдік бағдарламасымен үйлестірілген;

• ? Әдістемелік құралда мұғалімнің кері байланыс беруінде қолдануға болатын тірек сөздер мен сөйлем шаблондары ұсынылып, оларды әртүрлі тапсырма түрлеріне бейімдеудің жолдары көрсетілген;

• ? Кері байланысты оқушының эмоциялық-танымдық дамуы мен оқу мотивациясына әсер етуші фактор ретінде қарастырып, мұғалім әрекетінің маңызын теориялық негізде ашады.

Авторлық әзірлемелер оқу мақсаттарына сай сараланып, түрлі тапсырма типтеріне (оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым) байланыстырып ұсынылған, бұл материалдың тек теориялық емес, сонымен қатар практикалық құндылығын арттырады.

ПРАКТИКАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Ұсынылып отырған әдістемелік құралдың басты артықшылығы — оның практикалық қызметте тікелей қолдануға болатындығы. Мұғалімдерге арналған бұл құрал оқыту процесінде тиімді кері байланыс берудің нақты тәсілдерін ұсынып қана қоймай, оны 6-сыныпқа арналған «Қазақ тілі мен әдебиет» пәнінің мазмұнымен байланыстырып, үлгілік тапсырмалар арқылы жүзеге асыруды көрсетеді.

Әдістемелік материалдың практикалық пайдасын айқындайтын негізгі критерийлер төмендегідей:

1. ✅ Оқушы жетістігін нақты әрі мақсатты бағалау мүмкіндігі артады.
   Құралда берілген кері байланыстың құрылымы мен үлгілері оқушының оқу нәтижесін бағалауда мұғалімге тиімді көмек береді.

2. ✅ Оқу мотивациясын арттыруға ықпал етеді.
   Қолдау мен жетістікке бағытталған кері байланыс оқушының өзіне деген сенімін күшейтіп, пәнге қызығушылығын арттырады.

3. ✅ Сабақты жоспарлауда уақытты үнемдеуге көмектеседі.
   Құралда берілген шаблондар мен үлгі тіркестерді пайдалану арқылы мұғалім кері байланысты оңай және жүйелі түрде ұйымдастыра алады.

4. ✅ Оқушының рефлексиялық дағдыларын дамытады.
   Кері байланысты өзара бағалау, өзіндік бағалау арқылы іске асыру – оқушыны сыни ойлауға, жауапкершілікке үйретеді.

5. ✅ Қазақ тілі мен әдебиет пәнінің әртүрлі тапсырма түрлеріне бейімделген.
   Оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым бағыттары бойынша нақты мысалдар мен кері байланыс формулалары ұсынылады.

6. ✅ Цифрлық ортада қолдануға болады.
   Құралда онлайн платформалар арқылы кері байланыс берудің жолдары (Padlet, Google Forms, т.б.) ұсынылған, бұл қашықтықтан оқытуда да тиімді.

7. ✅ Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттырады.
   Кері байланысты тиімді жоспарлау мен ұсыну білігі қалыптасып, оқу сапасын арттыруға септігін тигізеді.

Осылайша, бұл әдістемелік құралды практикалық қызметте қолдану оқу процесін жандандырып, оқушы мен мұғалім арасындағы кері байланысты нақты әрі нәтижелі етуге мүмкіндік береді.

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТЕКСЕРУ ТӘСІЛДЕРІ

Бұл әдістемелік құралды оқу және тәжірибеге енгізу нәтижесінде мұғалімдер мен оқушылар тарапынан келесі нақты, диагностикалық түрде өлшенетін нәтижелер күтіледі:

✅ Күтілетін нәтижелер (сипаттамалық түрде)

Мұғалім:

• Орынды және тиімді кері байланыс ұсыну әдістерін меңгереді;

• Оқушы жұмысына сараланған кері байланыс береді;

• Әр тапсырмаға сәйкес кері байланысты жоспарлай алады;

• Қалыптастырушы бағалау құралдарын тиімді қолданады;

• Оқушы жетістігін диагностикалауда цифрлық және дәстүрлі әдістерді үйлестіре пайдаланады.

Оқушы:

• Өз жұмысындағы жетістіктер мен кемшіліктерді түсініп, жақсартуға әрекет етеді;

• Өзіндік бағалау және өзара бағалау тәсілдерін қолдана бастайды;

• Сабақта белсенділік танытып, пәнге қызығушылығы артады;

• Тілдік дағдылары (жазылым, оқылым, тыңдалым, айтылым) біртіндеп дамиды;

• Кері байланысты қабылдай отырып, рефлексия жасауға дағдыланады.

? Нәтижелерді тексеру тәсілдері (диагностикалық түрде)

№	Тексеру әдісі	Сипаттамасы
1	Рефлексиялық күнделік	Мұғалім мен оқушы оқу барысындағы жетістіктер мен қиындықтарды күнделік арқылы талдайды
2	Дескрипторлар арқылы бағалау	Әр тапсырма бойынша нақты критерийлер мен дескрипторлар негізінде кері байланыс беріледі
3	Анкеталар мен сауалнамалар	Мұғалімнің кері байланыс тиімділігіне қатысты оқушы пікірлері жиналады
4	Сабақ байқаулары мен видеоталдау	Мұғалімнің кері байланыс беру тәсілі кәсіби қауымдастық тарапынан талданады
5	Портфолио	Оқушының оқу жетістігі мен дамуын көрсететін жұмыстар жинағы негізінде динамика анықталады
6	Қалыптастырушы және жиынтық бағалау нәтижелері	Бағалау нәтижелеріне талдау жасау арқылы оқу жетістігінің сапасы бағаланады

Осы күтілетін нәтижелер мен тексеру тәсілдері әдістемелік құралдың тиімділігін нақты көрсетіп, оны оқу-тәрбие процесінде жүйелі түрде қолдануға мүмкіндік береді.

Кері байланыстың педагогикалық негіздері
2.1. Кері байланыс ұғымы және оның маңыздылығы

Кері байланыс – білім алушы мен мұғалім арасындағы екіжақты өзара әрекеттестіктің маңызды бөлігі. Ол оқу процесінде оқушының білімді қаншалықты меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, қандай жетістіктері мен қателіктері бар екенін анықтап, соған сәйкес түзетулер мен қолдаулар беруге бағытталады. Басқаша айтқанда, кері байланыс – оқушының оқу әрекетінің нәтижесін талдауға, түсінуге және жетілдіруге көмектесетін құрал.

Педагогикалық тұрғыдан алғанда, кері байланыс – бұл тек баға қою немесе қателікті көрсету емес, оқушының даму траекториясын анықтап, оны алға жетелеудің әдісі. Ол оқушының бойында рефлексия жасау, өзін-өзі бағалау, жауапкершілік сезімін қалыптастыруға ықпал етеді. Мұғалім үшін кері байланыс — оқыту сапасын жақсартудың, сабақты дер кезінде түзетудің, оқушылардың қажеттілігін анықтаудың тиімді жолы.

Кері байланыстың маңыздылығы мынадай бірнеше негізгі аспектілерде көрініс табады:

• ✅ Оқу үдерісінің сапасын арттырады. Оқушы тапсырманы орындау барысында алған кері байланыс арқылы өз қатесін түзетіп, келесі жолы жақсы нәтиже көрсетуге ұмтылады.

• ✅ Оқушының мотивациясын нығайтады. Қолдау білдіретін, нақты әрі оң кері байланыс оқушының өзіне деген сенімін арттырып, пәнге қызығушылығын оятады.

• ✅ Жетістіктерге бағыттайды. Орынды кері байланыс оқушының қандай тұста қателескенін көрсетіп қана қоймай, қалай дұрыс орындау керектігін де түсіндіреді.

• ✅ Мұғалім үшін тиімді диагностика құралы. Оқушылардың тапсырма орындау ерекшеліктеріне қарап, мұғалім оқу мазмұнын, әдісін және бағалау тәсілін түзете алады.

• ✅ Сыныпта қолайлы оқу ортасын қалыптастырады. Әділ және құрметке негізделген кері байланыс оқушы мен мұғалім арасында сенімді қатынас орнатуға мүмкіндік береді.

Сапалы кері байланыс мынадай сипаттарға ие болуы тиіс: уақтылы, нақты, түсінікті, жеке тұлғаға бағытталған және дамытушы сипатта болуы қажет. Бұл талаптар орындалғанда ғана кері байланыс оқушының оқу жетістігін арттыруға нақты ықпал етеді.

2.2. Кері байланыстың түрлері

Кері байланыс оқу процесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде түрлі мазмұндық, формалық және функционалдық сипатта жүзеге асырылады. Оның әр түрі оқыту мақсаттарына, оқушының жас ерекшелігіне, пәннің мазмұнына және сабақтың құрылымына қарай қолданылады. Төменде білім беру тәжірибесінде жиі қолданылатын кері байланыстың негізгі түрлері сипатталады.

1. Формасына қарай кері байланыс түрлері

✅ Ауызша кері байланыс.Мұғалім тарапынан оқушыға ауызша берілетін пікір, нұсқау немесе қолдау. Мысалы: «Жақсы ой айттың, енді оны мысалмен толықтыр», «Сенің сөйлем құрылысың дұрыс, бірақ тыныс белгілеріне назар аудар». Бұл түрі көбіне сабақ барысында жылдам реакция беру үшін қолданылады. Ауызша кері байланыс оқушыны бірден түзетуге немесе дамуға итермелейді.

✅ Жазбаша кері байланыс.Оқушы жұмысына (дәптер, шығарма, эссе, тапсырма) мұғалімнің жазбаша түрде берген кәсіби пікірі. Мысалы: «Жақсы бастама, ойың нақты, бірақ қорытынды жағын тереңірек жазуға болады». Бұл кері байланыс оқушыға ойланып, жұмысын қайта қарауға мүмкіндік береді.

✅ Цифрлық кері байланыс.Цифрлық платформалар арқылы (Google Classroom, Padlet, Classkick, LearningApps т.б.) берілетін кері байланыс. Бұл түрі қашықтықтан оқыту жағдайында, сондай-ақ цифрлық ортада тиімді. Кері байланыс аудио, видео немесе чат формасында берілуі мүмкін.

✅ Визуалды кері байланыс.Смайлик, белгілер, белгілейтін түстер, пиктограммалар арқылы көрсетілетін символдық кері байланыс. Бұл тәсіл әсіресе бастауыш және орта буын оқушыларына оңай қабылданады, эмоциялық қолдау береді.

2. Уақытына қарай кері байланыс түрлері

✅ Жедел (оперативті) кері байланыс.Сабақ үстінде немесе тапсырма орындалған сәтте бірден берілетін қысқаша әрі нақты кері байланыс. Бұл оқушының қателікті сол мезетте түзетуіне мүмкіндік береді.

✅ Кешіктірілген кері байланыс. Сабақ аяқталған соң, бірнеше уақыттан кейін берілетін кері байланыс. Көбінесе жазбаша жұмыстарға немесе жиынтық бағалауға қатысты қолданылады. Бұл түрі талдауға, салыстыруға, толық түсініктеме беруге ыңғайлы.

3. Мазмұнына қарай кері байланыс түрлері

✅ Бағалаушы кері байланыс. Оқушының тапсырма нәтижесі туралы қысқаша қорытынды. Көбінесе "жақсы", "толық емес", "дұрыс емес" сияқты жалпылама сипаттағы кері байланыс түрі. Бірақ егер нақты дескрипторлармен байланыстырылмаса, бұл түрі оқушыны дамытуда жеткіліксіз болуы мүмкін.

✅ Дамытушы (конструктивті) кері байланыс. Оқушыға не дұрыс, не қате болғанын ғана айтып қоймай, қалай жақсартуға болатыны туралы бағыт береді. Бұл ең тиімді әрі нәтижеге бағдарланған кері байланыс. Мысалы: «Сенің мәтініңде негізгі ой анық көрініп тұр. Енді абзац құрылымына назар аударсаң, мәтін мазмұны ашыла түседі».

✅ Мотивациялық кері байланыс. Оқушыны қолдауға, ынталандыруға бағытталған жылы сөздер мен оң бағалау. Бұл кері байланыс оқушының өзін-өзі бағалауына оң әсер етіп, сенімін арттырады. Мысалы: «Тың идея үшін алғыс, өте шығармашыл жолмен шештің!»

4. Функционалдық бағытына қарай

✅ Түзетуші кері байланыс. Қате немесе жеткіліксіз орындалған жұмысты түзетуге бағытталған. Оқушының нақты қатесін көрсетіп, оны қалай дұрыстауға болатынын түсіндіреді.

✅ Нұсқаушы кері байланыс. Келесі тапсырманы қалай орындау керектігі жөнінде бағыт-бағдар береді. Бұл кері байланыс әсіресе қалыптастырушы бағалауда тиімді қолданылады.

✅ Рефлексиялық кері байланыс. Оқушының өз оқуын түсінуіне, өзінің білім деңгейін, қиындықтарын және жетістіктерін талдауына бағыт береді. Бұл – оқушының ішкі өсуін, өзін-өзі дамытуын қамтамасыз ететін терең деңгейдегі кері байланыс.

Кері байланыстың түрлерін тиімді қолдану – мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін арттырып қана қоймай, оқушының жеке білім траекториясын қолдауға жол ашады. Әр сабақта кері байланысты мақсатқа сәйкес таңдап, жүйелі түрде ұйымдастыру — оқу сапасын көтерудің маңызды шарты.

2.3. Кері байланыстың оқу үдерісіндегі рөлі

Кері байланыс — оқу үдерісін тиімді ұйымдастыру мен басқарудың негізгі компоненттерінің бірі. Ол оқушы мен мұғалім арасындағы диалогтық байланысты қалыптастырып, оқытудың сапасын арттыратын құрал ретінде қарастырылады. Кері байланыс — бұл біржақты емес, екі тараптың белсенді өзара әрекеті, мұнда оқушы тек білім алушы ғана емес, өз оқуына жауапты қатысушы тұлға ретінде танылады.

Кері байланыстың оқу үдерісіндегі негізгі рөлдері:

✅ 1. Оқушының оқу жетістігін диагностикалау құралы

Кері байланыс мұғалімге оқушының оқу материалын қаншалықты меңгергенін, тапсырмаларды орындау деңгейін, қиындық туғызған тұстарын нақты анықтауға мүмкіндік береді. Бұл деректер негізінде мұғалім келесі оқу қадамдарын жоспарлап, қажет болған жағдайда әдістер мен тапсырмаларды бейімдейді. Осылайша, кері байланыс — жедел диагностика мен түзетудің сенімді тәсілі.

✅ 2. Жекелеген оқу қажеттіліктерін ескеру және саралау құралы

Кері байланыс мұғалімге әр оқушының жеке ерекшелігін, деңгейін, оқу қарқынын ескеруге көмектеседі. Ол арқылы мұғалім оқушыға дәлме-дәл, оның мүмкіндігі мен қажеттілігіне сай қолдау көрсете алады. Бұл — сараланған оқытудың негізгі шарты.

✅ 3. Оқушының рефлексиялық қабілетін дамыту құралы

Тиімді кері байланыс оқушының өз жұмысына қайта қарауына, өзіндік талдау жасауына, өз қатесін түсінуіне мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибе — рефлексиялық ойлаудың, сын тұрғысынан пайымдаудың негізі. Кері байланыссыз оқушы тек орындаушы ғана болып қала береді, ал сапалы кері байланыс оны ойлаушы, талдаушы, дамушы тұлғаға айналдырады.

✅ 4. Ішкі мотивацияны қалыптастыру және қолдау

Қолдаушы, мадақтаушы сипаттағы кері байланыс оқушының өзіне деген сенімін нығайтып, оқуға деген қызығушылығын арттырады. Ал бұл өз кезегінде оқуда табысқа жетудің басты алғышарттарының бірі. Кері байланыс – «мен істей аламын», «мен үйреніп жатырмын» деген ішкі сенімге негіз болады.

✅ 5. Мұғалім мен оқушы арасындағы сенімді қарым-қатынасты нығайту

Кері байланыс оқу процесінде ынтымақтастыққа негізделген педагогикалық қатынас орнатуға ықпал етеді. Мұғалім тарапынан әділ, дәлелді, кәсіби пікір айтылуы — оқушының жауапкершілігін арттырады және өз еңбегін бағалауға үйретеді. Бұл оқу ортасында психологиялық қауіпсіздік пен сенім атмосферасын құруға мүмкіндік береді.

✅ 6. Үздіксіз оқу мен даму үдерісін қамтамасыз ету

Кері байланыс бір реттік емес, үздіксіз, жүйелі түрде ұсынылғанда ғана нәтижелі болады. Мұндай жүйелі кері байланыс оқушыны үздіксіз жақсару мен жетілу жолына бағыттайды. Оқушы бір ғана тапсырманы орындап қоймай, өз даму траекториясын қалыптастырады.

Кері байланыстың оқу үдерісіндегі рөлі — оқытуды басқару, білім сапасын арттыру, оқушыны белсенді оқу әрекетіне тарту, мұғалімнің кәсіби шеберлігін жетілдіру сияқты бірнеше маңызды аспектілермен тікелей байланысты. Ол оқытуды нәтижеге бағыттап, оқушыны жай ғана орындаушы емес, білімді саналы түрде меңгеретін белсенді тұлға ретінде қалыптастыруға септігін тигізеді.

Орынды және тиімді кері байланыстың ерекшеліктері
3.1. Орындылық қағидасы

Оқу процесінде берілетін кері байланыстың сапалы және тиімді болуы үшін ол міндетті түрде орындылық қағидасына сай болуы қажет. Орындылық — бұл кері байланыстың уақтылы, нақты оқу мақсатына сай және оқушы деңгейіне бейімделген түрде ұсынылуы. Басқаша айтқанда, мұғалім ұсынған кері байланыс сол сәтте оқушы үшін маңызды, түсінікті және пайдалы болуы керек.

Орындылық қағидасының негізгі сипаттамалары

✅ 1. Уақтылы берілуі
Кері байланыс тапсырма орындалған соң бірден немесе жақын арада ұсынылуы қажет. Уақытында берілген кері байланыс оқушының ойында тапсырма мазмұны әлі де сақталып тұрған кезде әрекет етуге, өз қатесін түсініп, түзетуге мүмкіндік береді. Егер кері байланыс тым кеш берілсе, оның тиімділігі төмендейді және оқушы үшін ол маңызды болмай қалуы мүмкін.

✅ 2. Нақты оқу мақсатына бағытталуы
Орынды кері байланыс — жалпы пікір емес, нақты оқу мақсаттарына және дескрипторларға негізделген кәсіби талдау. Мысалы, “Жақсы жұмыс” дегеннен гөрі “Сен етістік түрлерін дұрыс ажыраттың, енді оларды сөйлем ішінде қолдануды дамыту керек” деген кері байланыс оқушыға нақты бағыт береді.

✅ 3. Оқушының деңгейіне сәйкес болуы
Кері байланыс оқушының жас ерекшелігіне, танымдық мүмкіндіктеріне және тілдік қабілетіне сәйкес құрылуы тиіс. Тым күрделі тілмен немесе абстрактілі ұғымдармен берілген кері байланыс түсініксіз болып, оқушыны шатастыруы мүмкін. Ал шамадан тыс жеңілдетілген кері байланыс оқушыны дамытуға ықпал ете алмайды. Сондықтан кері байланыс жеткілікті түсінікті, бірақ дамуға итермелейтін деңгейде болуы керек.

✅ 4. Түзетуге бағытталған болуы
Орынды кері байланыс — тек жетістікті көрсетіп қоймай, қателікті қалай түзетуге болатыны жөнінде нақты ұсыныс береді. Бұл оқушыға өзінің оқу әрекетін бағалап, болашақта сол қатені қайталамауға көмектеседі.

✅ 5. Мақсатқа жетуге бағдар беруі
Кері байланыс оқушыны келесі оқу сатысына дайындайтын сипатта болғаны жөн. Яғни, оқушы тек өткен жұмысын ғана емес, болашақта не істеу керектігін де түсінуі тиіс. Мысалы: “Сенің ойың нақты құрылыпты. Енді оны мысалмен дәлелдеуді үйренсең, жұмысың тіпті мазмұнды болар еді.”

Орындылық қағидасын сақтамаған жағдайда туындайтын қиындықтар

• Кері байланыс тым кеш немесе жалпы сипатта берілсе – оқушының дамуына ықпал етпейді;

• Кері байланыс түсініксіз немесе шамадан тыс сынға толы болса – оқушыны ынталандыру орнына, керісінше, мотивациясын төмендетеді;

• Оқушы деңгейіне сәйкес келмесе – оқушыны шатастырып, кері әсер беруі мүмкін;

• Нұсқаусыз сын түрінде берілсе – оқушыны түзету жолынан айырады.

Орындылық қағидасы – кері байланысты тиімді қолданудың басты шарты. Уақтылы, мақсатқа сай, оқушы деңгейіне бейімделген және түзетуге бағытталған кері байланыс оқушының танымдық, эмоционалдық және тұлғалық дамуына оң ықпал етеді. Мұндай кері байланыс арқылы мұғалім оқушыны алға жетелейді, бағыт береді және өзіне деген сенімін нығайтады. Орындылық – кері байланыстың сапасын анықтайтын басты критерий.

3.2. Тиімділік қағидасы

Кері байланыстың сапалы болуы оны ұсынудың тиімділігіне тікелей байланысты. Тиімділік қағидасы – бұл кері байланыстың оқушыны шынайы дамытуға, оның оқу жетістігін арттыруға нақты ықпал етуін қамтамасыз ететін маңызды әдістемелік шарт. Мұндай кері байланыс тек ақпарат берумен шектелмей, оқушыны алға жетелейтін, ойландыратын, рефлексияға бағыттайтын құрал ретінде қызмет атқарады.

Тиімді кері байланыстың негізгі белгілері

✅ 1. Дамытушы сипатта болуы
Тиімді кері байланыс оқушының күшті және әлсіз тұстарын көрсетіп қана қоймай, қалай жақсартуға болатынын нақты түсіндіреді. Мұндай кері байланыс оқушыға әрекетін қайта қарап, жетілдіру жолын көруге көмектеседі. Мысалы: “Сенің сипаттауың нақты. Енді сөйлемдер арасында байланысты күшейтсең, мәтінің тиянақты болады.”

✅ 2. Жетістікті мойындауы және қолдау көрсетуі
Кері байланыс тек қателіктерге емес, оқушы жетістіктеріне де бағытталуы тиіс. Бұл оның бойында “мен істей аламын” деген сенім мен ынта қалыптастырады. Мысалы: “Сен бұл тапсырмада негізгі ойды дәл таптың. Бұл – үлкен жетістік!”

✅ 3. Тілдік жағынан түсінікті әрі қолжетімді болуы
Тиімді кері байланыс оқушының жас ерекшелігіне сай, қарапайым, нақты, жанына жақын тілмен жазылуы керек. Артық кәсіби терминдер немесе күрделі тұжырымдар оқушыны шатастырып, оның әрекет етуін тежейді.

✅ 4. Қысқа, бірақ мазмұнды болуы
Кері байланыс тым ұзақ әрі күрделі болса, оқушы оны толық қабылдай алмауы мүмкін. Сондықтан тиімді кері байланыс негізгі ойды нақты әрі ықшам түрде жеткізуі тиіс, бірақ мәні терең болуы қажет.

✅ 5. Белсенді әрекетке итермелеуі
Тиімді кері байланыс оқушыны ойлануға, әрекет етуге, түзетуге, ізденуге ынталандырады. Бұл тек “нені дұрыс емес” деп айту емес, “қалай жақсы жасауға болады?” деген сұраққа жауап беру. Мысалы: “Егер сен өз көзқарасыңды нақты мысалмен дәлелдесең, сенің пікірің әлдеқайда сенімді болар еді.”

✅ 6. Эмоционалдық жағынан қолдаушы сипатта болуы
Кері байланыс оқушыны кемсітпей, керісінше, оның әрекетін құрметтеуге, қолдауға бағытталуы тиіс. Мұндай тәсіл оқу мотивациясын арттырып, оқушы мен мұғалім арасында сенімді қарым-қатынас орнатады.

✅ 7. Нақты критерийлер мен оқу мақсаттарына сәйкестігі
Кері байланыс тиімді болуы үшін бағалау критерийлері мен дескрипторларға негізделуі керек. Бұл оқушыға өзінің оқу жетістігін нақты бағалауға және қай бағытта даму қажет екенін түсінуге мүмкіндік береді.

Тиімді кері байланыстың құрылымдық моделі

Тиімді кері байланыс көбінесе келесі құрылымда беріледі:

1. Жетістік: Не сәтті шықты?
2. Қиындық: Не жетіспейді, немесе не әлсіз?
3. Ұсыныс: Қалай жақсартуға болады?

Мысал:
"Сен сөйлемді дұрыс құрағансың (жетістік). Бірақ сөйлемдегі тыныс белгілеріне назар аудармағансың (қиындық). Келесі жолы мәтінді тексеріп шықсаң, қателіктерді өзің-ақ таба аласың (ұсыныс)."

Тиімді кері байланыстың әсері

Тиімді кері байланыс:

• ? Оқу нәтижелерінің сапасын арттырады;

• ? Оқушының танымдық белсенділігін дамытады;

• ? Сын тұрғысынан ойлау мен өзіндік рефлексия дағдыларын қалыптастырады;

• ? Мұғалім мен оқушы арасындағы сенімді нығайтады;

• ? Жекелеген оқушының даму траекториясын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Тиімді кері байланыс – бұл жай ғана пікір немесе баға емес, ол оқушыны дамытуға бағытталған кәсіби, психологиялық және әдістемелік қолдау. Ол дұрыс ұйымдастырылған жағдайда оқушыны белсенді оқу әрекетіне тартып, оның білім алуына және өзін-өзі дамытуына күшті мотивация береді. Тиімділік – кері байланыстың нәтижелілігін қамтамасыз ететін өзекті қағида.

3.3. Кері байланысты жоспарлау және жүзеге асыру

Кері байланысты тиімді ұйымдастырудың маңызды шарты – оның жоспарлы және жүйелі түрде берілуі. Кері байланыс кездейсоқ, спонтанды емес, оқу мақсаттарына, тапсырмалардың сипатына, оқушының деңгейіне және сабақтың құрылымына сай алдын ала ойластырылған педагогикалық әрекет болуы тиіс. Жоспарланған кері байланыс – білім алушыны нақты нәтижеге бағыттап, оқу сапасын арттыратын маңызды құрал.

Кері байланысты жоспарлау кезеңдері

✅ 1. Оқу мақсатын және бағалау критерийлерін нақтылау
Кері байланыс оқушының қандай оқу мақсатына қол жеткізгенін бағалау үшін беріледі. Сондықтан ең алдымен мұғалім сабақтың нақты мақсатын (оқу бағдарламасына сай) және оған сәйкес бағалау критерийлері мен дескрипторларын анықтауы қажет. Бұл — кері байланыстың мазмұнын айқындайтын бастапқы саты.

✅ 2. Тапсырма түрін және деңгейін ескеру
Кері байланыс тапсырманың мазмұнына және күрделілік деңгейіне сай берілуі керек. Мысалы, шығармашылық жазылым жұмысына берілетін кері байланыс құрылымдық және мазмұндық қырларын қамтуы тиіс, ал тілдік ережеге бағытталған тапсырмалар үшін нақты түзету ұсыныстары қажет.

✅ 3. Оқушы деңгейін және жеке ерекшеліктерін ескеру
Кері байланыс оқушының дайындық деңгейіне, танымдық мүмкіндігіне, тілдік дағдысына сай болуы тиіс. Сараланған кері байланыс оқушыны дамытуға мүмкіндік береді, ал тым күрделі немесе тым жеңіл кері байланыс тиімділігін жоғалтады.

✅ 4. Кері байланыстың түрі мен форматын таңдау
Сабақ мақсаты мен оқыту жағдайына байланысты ауызша, жазбаша, визуалды немесе цифрлық кері байланыс формалары қолданылады. Сонымен қатар, кері байланысты жеке, жұптық, топтық форматта да ұйымдастыруға болады. Бұл кезеңде мұғалім оқушы үшін ең тиімді әрі қолайлы түрін таңдайды.

✅ 5. Уақыт пен кезеңді анықтау
Кері байланыс сабақтың қай кезеңінде берілетіні – маңызды мәселе. Ол тапсырмадан кейін бірден берілуі де, сабақ соңында қорытынды сипатта ұсынылуы да мүмкін. Мұғалім оны оқу процесінің логикасына сай жоспарлауы тиіс.

Кері байланысты жүзеге асыру жолдары

Кері байланысты жүзеге асыру – оның сапалы берілуін қамтамасыз ететін практикалық қадам. Мұнда келесі әдістемелік тәсілдер ұсынылады:

? Дескриптор негізінде пікір білдіру
Оқушы жұмысы нақты дескрипторлармен салыстырыла отырып бағаланады. Мысалы: "Сен пікіріңді негіздей алдың (дескриптор орындалды), бірақ дәйек жеткіліксіз болды (жартылай орындалды)".

? “Екі жұлдыз, бір тілек” әдісі
Оқушының жұмысындағы екі жағымды тұс және бір жақсартуға болатын тұс айтылады. Бұл әдіс мотивациялық және дамытушы сипатқа ие.

? Қолдау сөз тіркестері арқылы пікір білдіру
“Сенің жұмысыңда... көрінді”, “Меніңше, келесі жолы ... жасағаның дұрыс болады”, “Керемет бастама, енді ... жағын жақсартсаң” сияқты шаблондар арқылы оқушыны қолдап, әрі қарай дамыту жолын көрсету.

? Өзіндік және өзара бағалау элементтерімен жұмыс
Оқушыларға критерийлер арқылы өз жұмысын немесе жұбының жұмысын бағалауға мүмкіндік беру. Бұл әдіс оқушылардың жауапкершілігін арттырады және рефлексия дағдысын дамытады.

? Цифрлық құралдарды қолдану
Google Forms, Padlet, Mentimeter, Classkick сияқты платформалар арқылы онлайн кері байланыс ұсыну. Бұл тәсіл, әсіресе, үй тапсырмаларын тексеруде немесе қашықтан оқытуда тиімді.

Кері байланысты жүзеге асыруда мұғалімге арналған практикалық ұсыныстар

• Кері байланысты сын емес, даму құралы ретінде ұсыныңыз;

• Сын мен мақтауды тең ұстаңыз – балансты сақтаңыз;

• Оқушыға нақты әрекетке итермелейтін кеңес беріңіз: не істеу керек, қалай жасау керек;

• Әр сабақта жүйелі түрде қайталанып отыратын рефлексия мен түзету циклын қалыптастырыңыз;

• Кері байланысты сабақ құрылымына алдын ала енгізіңіз, оны аяқталған әрекет емес, оқу процесінің бөлшегі ретінде қарастырыңыз.

Кері байланысты жоспарлау мен жүзеге асыру – мұғалімнің кәсіби шеберлігінің көрінісі. Алдын ала жоспарланған, нақты мақсаттарға бағытталған және оқушының дамуына ықпал ететін кері байланыс ғана сапалы оқытудың құралы бола алады. Жүйелі кері байланыс — оқушы жетістігін қолдап, білім траекториясын басқарудың ең тиімді тетіктерінің бірі.

6-сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып кері байланыс ұсыну
4.1. Психологиялық және танымдық ерекшеліктер

Кері байланысты тиімді ұйымдастыруда мұғалімнің оқушының жас ерекшеліктерін терең түсінуі – аса маңызды алғышарттардың бірі. 6-сынып оқушылары 11–12 жас аралығында болатындықтан, олар жасөспірімдік кезеңге аяқ басқан, тұлғалық, эмоционалдық және когнитивтік даму сатысындағы өтпелі кезеңді бастан өткеріп жатады. Бұл кезеңнің өзіндік психологиялық және танымдық ерекшеліктері бар, оларды ескермей берілген кері байланыс тиімді болмайды, тіпті оқушыға кері әсер етуі мүмкін.

1. Психологиялық ерекшеліктері

✅ Эмоциялық тұрақсыздық пен сезімталдық
6-сынып оқушылары мұғалімнің пікірі мен бағасына аса сезімтал келеді. Бұл жас кезеңінде өзін-өзі бағалау жүйесі қалыптасу үстінде болады. Сондықтан кез келген кері байланыс оқушыны не ынталандыруы, не мотивациясын төмендетуі мүмкін. Осыны ескере отырып, мұғалім эмоциялық қолдау беретін, жігерлендіретін, құрметке негізделген тіл қолданып, кері байланысты сабырлы әрі сенімді түрде ұсынуы тиіс.

✅ Құрдас пікірі мен әлеуметтік қабылдауға тәуелділік
Бұл жастағы балалар сыныптағы мәртебесі мен достарының пікіріне аса мән береді. Мұндай жағдайда жария сын немесе агрессивті сипаттағы ескертулер оқушының ұялшақ болуына, белсенділігінен айырылуына әкелуі мүмкін. Сол себепті кері байланыс жеке, әдепті, сыннан гөрі қолдау мен бағыт беруге негізделген түрде болғаны жөн.

✅ Жеке пікір мен тәуелсіздікке ұмтылу
Оқушылар өз ойын айтуға, өзіндік ұстаным қалыптастыруға талпына бастайды. Бұл даму сатысында мұғалім кері байланыста оқушы пікірімен санасып, оны естуге дайын екенін көрсетуі маңызды. «Сен бұл тапсырманы қалай бағалайсың?», «Қай тұста қиын болды деп ойлайсың?» деген сұрақтар арқылы оқушыны диалогқа тарту – тиімді әдіс.

2. Танымдық ерекшеліктері

✅ Абстрактілі ойлаудың бастамасы
Бұл кезеңде оқушыларда абстрактілі және теориялық ойлау дағдылары дами бастайды, бірақ олар әлі де нақты мысалдар мен көрнекі бейнелерге сүйенгенді жөн көреді. Сондықтан кері байланыс та нақты мысалмен, түсінікті тілмен берілуі тиіс. Мысалы: «Сенің мәтінің жақсы басталған. Егер “күн күркіреді, аспанды бұлт жапты” сияқты суреттейтін сөйлем қоссаң, көркемдігі артар еді» — бұл оқушыға нақты бағдар береді.

✅ Есте сақтау мен зейіннің тұрақсыздығы
6-сынып оқушыларының зейіні тез ауысады, ұзақ уақыт бойы бір тапсырмаға шоғырлану қиын. Бұл олардың тапсырмаларды орындауда қателік жіберуіне себеп болуы мүмкін. Кері байланыс осыны ескере отырып, қателікке емес, оны түсініп түзетуге бағытталған болуы тиіс. Мысалы: “Мүмкін сен асығыс жазған шығарсың, бірақ идеяң жақсы. Оны нақтылап көрейік.”

✅ Жүйелеу мен талдау қабілетінің қалыптасу үстінде болуы
Оқушы өз жұмысын бағалау, құрылымдау, талдау дағдыларын енді дамыта бастайды. Сондықтан кері байланыс оқушыны бағыттап, өз қателігін өз бетімен табуға жетелеуі керек. Мысалы: “Осы бөлімде не айтқың келді деп ойлайсың? Оқушы ретінде өзіңді оқысаң, бұл түсінікті ме еді?” — бұл рефлексияға жетелейтін сауалдар.

6-сынып оқушыларының психологиялық және танымдық ерекшеліктері кері байланысты берудің тіліне, формасына, уақыттылығына тікелей әсер етеді. Қолдауға негізделген, оқушының жасына сай, бағыт беруші әрі эмоциялық қауіпсіздікті сақтайтын кері байланыс – осы жастағы балалармен жұмыста басты талаптардың бірі. Мұғалім кері байланыс бергенде баланың тек оқуын емес, тұлғалық дамуын да назарда ұстауы қажет.

4.2. Қолайлы тілдік стиль және мотивация

Кері байланыстың мазмұны қандай маңызды болса, оның берілу тілі мен стилистикасы да соншалықты маңызды. Әсіресе 6-сынып оқушыларына кері байланыс ұсынуда қолайлы, түсінікті, мотивациялық сипаттағы тіл қолдану – олардың оқу мотивациясына, өзін-өзі бағалауына және алдағы жетістіктеріне тікелей әсер етеді. Мұғалім сөзі — оқушы үшін беделді әрі бағыттаушы күш. Сондықтан кері байланыс кезінде қолданылатын тілдік стиль – мұғалімнің кәсіби шеберлігін айқындайтын көрсеткіштердің бірі.

1. Қолайлы тілдік стильдің негізгі талаптары

✅ Түсініктілік.Кері байланыс оқушының жас ерекшелігіне, тілдік қабілетіне және когнитивтік даму деңгейіне сай болуы керек. Тым күрделі ғылыми-теориялық тіл немесе абстрактілі тұжырымдамалар оқушыны шатастырып, оның оқуына кедергі келтіруі мүмкін. Сондықтан тіл қарапайым, нақты, балаға жақын, бейнелі болуға тиіс.

Мысалы:
❌ "Сенің мәтініңде композициялық құрылым бұзылған" – түсініксіз;
✅ "Мәтінде кіріспе бар, бірақ негізгі бөлім анықталмаған сияқты. Сол бөлікті нақтылап көрейік" – түсінікті әрі бағыт береді.

✅ Мақсатқа бағытталу.Кері байланыс нақты оқу мақсатына қатысты болуы керек. Жалпылама пікірлер («жақсы», «керемет», «орындау керек еді») оқушыға не сәтті, не жетіспейтінін нақты түсіндірмейді.
Дұрыс тілдік стиль — қателік неде екенін көрсетіп қана қоймай, оны қалай түзетуге болатыны туралы да ұсыныс беруі керек.

✅ Құрмет пен қолдау тілі.Кері байланыс оқушыға сенім білдіретін, құрметпен қарайтын позитивті үнмен құрылуы тиіс. Бұл баланың психоэмоционалды қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және ашық диалог құруға жағдай жасайды.

Мысалы:
❌ "Қате. Мүлде түсінбегенсің" — бұл сын емес, теріс бағалау.
✅ "Сен жақсы тырысқансың, бірақ осы бөлікте сәл шатасқансың сияқты. Қайта қарап көреміз бе?" — бұл ынталандырушы және қолдаушы стиль.

✅ Ынталандырушы және сенімділік беретін сөздер қолдану. Сөздің эмоционалды реңкі өте маңызды. “Істей аласың”, “Сенде бұл бағытта қабілет бар”, “Сенің жазу стилің ерекше” деген сияқты тіркестер оқушыны қолдайды және сенімділік береді.

2. Мотивацияны арттырудағы тілдік стильдің рөлі

Кері байланыс оқушының ішкі мотивациясын оятатын күшке ие. Ішкі мотивация дегеніміз – оқушының оқу процесінен қанағат алып, өздігінен жетістікке ұмтылуы. Бұл үшін кері байланыс:

• ? Жетістіктерді нақты атап көрсетуі керек – бұл өз күшін сезінуге мүмкіндік береді;

• ? Қателікті сынамай, оны даму мүмкіндігі ретінде ұсынуы тиіс;

• ? Оқушыны келесі қадамға жетелейтін сұрақтармен аяқталуы мүмкін: “Келесі жолы қандай әдіс қолдануға болады деп ойлайсың?”, “Осы жұмысқа тағы не қосуға болады?”

3. Қолдануға болатын тірек тілдік формулалар (мысалдар)

Жағымды қолдау	Жетілдіруге бағыт	Мотивация беру
"Жақсы бастама жасадың"	"Осы ойды нақты мысалмен толықтырсаң..."	"Сен бұны орындай алатыныңа сенімдімін"
"Сенің ойың ерекше әсер қалдырды"	"Абзац арасындағы байланысты күшейткен дұрыс"	"Келесі жолы бұдан да жақсы нәтиже көрсетесің"
"Керемет тұжырым!"	"Тыныс белгілерге назар аудар"	"Күш салып еңбектенгенің байқалып тұр!"

6-сынып оқушыларына кері байланыс ұсыну кезінде қолданылатын тіл эмоциялық қолайлы, түсінікті және сенімділік тудыратын болуға тиіс. Мұғалім сөзі — мотивация көзі. Сондықтан кері байланыста қолданылатын қолайлы тілдік стиль — оқушының өзіне сенуіне, қателіктен қорықпай алға ұмтылуына, дамуға деген ішкі дайындығына тікелей ықпал етеді. Кері байланыс — бұл тек түзету емес, тәрбиелеу мен қолдау құралы.

4.3. Эмоционалды қауіпсіздік пен қолдауды сақтау

Оқу процесінде кері байланыс беру кезінде мұғалімнің басты міндеттерінің бірі — эмоционалды қауіпсіз ортаны қалыптастыру және оқушыны психологиялық тұрғыдан қолдау. Эмоционалды қауіпсіздік – бұл оқушының өз ойын ашық білдіруге, қателесуге қорықпай әрекет етуге, өзін бағалауға және дамытуға мүмкіндік беретін ахуал. Әсіресе 6-сынып оқушылары үшін бұл мәселе өте өзекті, себебі олар жасөспірімдік кезеңге қадам басып, өз-өзіне сенімсіздік, қорғаныс реакциясы, жоғары эмоционалдық сезімталдық таныта бастайды.

1. Эмоционалды қауіпсіздіктің кері байланыспен байланысы

Кері байланыс кезінде орын алған кез келген дөрекі, әділетсіз немесе агрессивті пікір — оқушының өзіне деген сенімін әлсіретіп, келесі әрекетке құлшынысын төмендетеді. Ал дұрыс ұйымдастырылған, қолдаушы сипаттағы кері байланыс оқушыны дамытуға, қателіктерді қалыпты оқу құбылысы ретінде қабылдауға үйретеді.

? Мысалы, «Бұл дұрыс емес. Қайта жаса!» деген сөйлем оқушыда қорқыныш, реніш тудыруы мүмкін. Ал «Сен тырысыпсың, енді мына тұсына бірге назар аударайық» деген тәсіл сенімділік пен серіктестік тудырады.

2. Қолдаушы кері байланыс арқылы эмоционалды қауіпсіздік құру қағидалары

✅ Қателікке деген көзқарасты өзгерту. Мұғалім кері байланыста қателікті кемшілік емес, өсу мен даму мүмкіндігі ретінде көрсетуі керек. Бұл – оқушының ішкі уайымын жеңілдетіп, әрекет етуге итермелейтін әдіс.

✅ Қатаң сыннан аулақ болу. Түзету берілген жағдайда да, мұғалімнің тілі әдепті, кәсіби, құрметті болуы керек. “Сен дұрыс жасамадың” деген орнына “Бұл тұсты басқаша құрастырсаң, жақсырақ болар еді” деген тілдік конструкциялар ұсынылады.

✅ Салыстыру емес, прогресті көрсету. Оқушыны басқа оқушылармен емес, өзімен салыстыру — эмоционалды қауіпсіздіктің маңызды тетігі. Мысалы: “Бұрын сен ойыңды қысқа айтатын едің, бұл жолы нақтырақ баяндағансың” — бұл оқушының жетістігін көрсету мен сенімін арттыру жолы.

✅ “Сен емес, жұмыс” қағидасы. Мұғалім кері байланыста жеке тұлғаны емес, нақты жұмысты талдайды. Яғни, “Сен шала орындадың” емес, “Жұмыста толық жауап берілмеген тұстар бар” деген формула қолданылады. Бұл оқушының өзіне деген сеніміне нұқсан келтірмейді.

✅ Жұмсақ, бейтарап интонация және мимика. Ауызша кері байланыс беруде мұғалімнің дауыс ырғағы, ым-ишарасы мен көзқарасы да аса маңызды. Мейірімді, сабырлы сөйлеу мәнері оқушыға өзін қауіпсіз сезінуге көмектеседі.

3. Эмоционалды қолдауды күшейтуге арналған әдістер

? Позитивті кері байланыс моделін сақтау:
Жетістікті бірінші айтып, кейін дамытуды қажет ететін тұсты ұсыну. Мысалы:
– “Сен ойыңды жүйелі жеткіздің. Енді осы идеяны нақты дәйекпен бекітсең, тіпті жақсы болар еді.”

? “Мен-сөйлемдерін” қолдану:
Кері байланыста “сен қателестің” деудің орнына “мен байқадым, бұл тұсты түсіну қиынға соққан сияқты” деген бейтарап, оқушыға бағытталған емес, мұғалімнің байқауына негізделген сөйлемдер қолдану.

? Қолдау сұрақтарын қою:
“Сен өзің қалай ойлайсың?”, “Саған бұл тапсырмада не қиын болды?” деген сұрақтар арқылы оқушыны ашық диалогқа тарту.

Эмоционалды қауіпсіздік пен педагогикалық қолдау – оқу процесінің нәтижелілігінің негізі. Әсіресе кері байланыс кезінде сенімге, қолдауға, құрметке негізделген қатынас орната білу – мұғалімнің кәсіби жауапкершілігі. Қолайлы ахуалда берілген кері байланыс оқушының ішкі мотивациясын дамытып, өзіне деген сенімділігін арттырады, оқу процесін жағымды, нәтижелі етеді. Мұндай тәсілдер тек білім емес, тұлға тәрбиелеуге де бағытталған нағыз құнды педагогикалық құрал болып табылады.

Қазақ тілі мен әдебиет сабақтарында қолданылатын тапсырмалар және кері байланыс үлгілері
5.1. Тілдік нормаларды меңгеру тапсырмаларына кері байланыс

Қазақ тілі пәнінде тілдік нормаларды меңгеру — оқушылардың грамматикалық, орфографиялық, пунктуациялық және лексикалық сауаттылығын қалыптастырудың негізі болып табылады. 6-сыныпта бұл бағыттағы жұмыстар күрделене түсіп, жүйелі білім мен практикалық дағдыны талап етеді. Осыған байланысты мұғалім тарапынан берілетін кері байланыс нақты, түзетуші және бағыттаушы сипатта болуы қажет.

1. Тілдік нормаларға байланысты тапсырмалар түрлері

• Орфографиялық диктанттар (мәтін бойынша немесе сөз тіркестері негізінде);

• Грамматикалық тапсырмалар (сөз табы, сөйлем мүшесі, жұрнақ-жалғау ажырату, т.б.);

• Пунктуациялық жаттығулар (тыныс белгілерін қою);

• Тілдік құрылымды толықтыру немесе өзгерту тапсырмалары;

• Қате жіберілген сөйлемдермен жұмыс (редакциялау, түзету).

2. Кері байланыстың ерекшеліктері

✅ Қатені нақты көрсету және түзету жолын ұсыну
Кері байланыс тек “қате бар” деген жалпылама тұжырыммен шектелмей, сол қатенің қай жерде кеткенін және оны қалай түзетуге болатынын көрсетуі тиіс.

Мысал:
– ❌ "Сен тыныс белгілерін дұрыс қоймағансың."
– ✅ "Сенің сөйлемің тиянақты құрылған, бірақ қаратпа сөзден кейін үтір қойылмаған. Есіңе түсір: қаратпа сөзден кейін тыныс белгі қойылады."

✅ Үлгі ұсыну және салыстыру
Оқушыға өз қатесін көруі және оны дұрыс үлгімен салыстыру арқылы талдауы – тиімді тәсіл. Мұғалім “сен қателестің” дегеннен гөрі “мынандай нұсқамен салыстырып көрейік” деген тәсілді қолданғаны дұрыс.

Мысал:
– "Сен жазған: Бала кітап оқыды және анасына көмектесті.
– Дұрыс үлгі: Бала кітап оқыды, анасына көмектесті.
– Неге үтір қойылғанын еске түсіріп көрейік."

✅ Қайталамау үшін ереже еске салу
Оқушының қатесін түзетуге ғана емес, сол қатені неге жібергенін түсіндіруге мүмкіндік беру керек. Ол үшін қысқаша, нақты ережені еске түсіру — тиімді тәсіл.

Мысал:
– "Жіктік жалғауы үшін II жақ көпше тұлғасында –сыңдар емес, –сыңдар/сіңдер түрінде жазылады. Сондықтан ‘келіпсыңдар’ емес, ‘келіпсіңдер’ болу керек."

✅ Оқушыны қолдау және мотивация беру
Тілдік қателерді талдау — оқушы үшін әрдайым жайлы үдеріс емес. Сондықтан кері байланыста түзету мен қолдауды тең ұстау қажет.

Мысал:
– "Сен тапсырманы жақсы орындадың, ережені есте сақтағаның көрініп тұр. Тек жалғау таңдауда кішкене шатасқансың – бұл жаттығумен оңай түзетіледі."

3. Жазбаша және ауызша кері байланыс үлгілері

? Жазбаша үлгілер:

• “Сөйлем құрылымы дұрыс. Тек ‘де’ шылауы бөлек жазылуы керек.”

• “Сөздердің орын тәртібі бұзылған. Сөйлемді: Мен кітапты оқып шықтым деп түзетуге болады.”

• “Түбір мен қосымшаны дұрыс ажыратқансың. Бұл жұмысыңа жақсы әсер етті.”

? Ауызша үлгілер:

• “Тапсырма сәтті орындалды, енді осы жұрнақтың мағынасын түсіндіріп көрейікші.”

• “Қате жібергеніңе қарамастан, дұрыс бағытта ойлапсың. Қайта жасап көрейік.”

• “Сенің жауабыңда ережеге сәйкес келмейтін тұс бар. Бірге қарап шығайық.”

4. Кері байланысты бағалау критерийлерімен байланыстыру

Тілдік нормаларды меңгеру тапсырмаларына берілетін кері байланыс бағалау критерийлері мен дескрипторлар негізінде берілуі тиіс. Бұл оқушыға өзінің нені орындағанын, нені жетілдіру керектігін айқын көруге мүмкіндік береді.

Мысал:

Критерий	Дескриптор	Кері байланыс үлгісі
Сөз табын ажырату	Сын есім мен зат есімді дұрыс көрсетеді	"Сен сын есімдерді дұрыс анықтадың. Тек 'көк' сөзі зат есім емес, сын есім екенін еске түсір."
Тыныс белгілерді қолдану	Қаратпа сөзден кейін үтір қояды	"Қаратпа сөзді қолданғаның өте жақсы! Енді тыныс белгісін дұрыс қоюға назар аударайық."

Тілдік нормаларды меңгеруге бағытталған тапсырмалар — оқушының жазбаша және ауызша тіл мәдениетін қалыптастырудың негізі. Мұндай тапсырмаларға берілетін кері байланыс нақты, түзетуші, ережемен байланыстырылған және мотивациялық сипатта болғанда ғана оқушы қателігін түсініп, өзін-өзі дамытуға ұмтылады. Мұғалім үшін маңыздысы — қате үшін жазалау емес, қатені даму мүмкіндігіне айналдыру.

5.2. Мәтінмен жұмыс және оқылым тапсырмаларына кері байланыс

Мәтінмен жұмыс – 6-сыныптағы қазақ тілі мен әдебиет сабақтарының маңызды құрамдас бөлігі. Бұл бағыттағы тапсырмалар оқушылардың оқылым дағдыларын, мазмұнды түсіну, ойды саралау, автор көзқарасын тану, ақпаратты іріктеу және өз пікірін қалыптастыру қабілеттерін дамытуға бағытталған. Мұндай тапсырмаларға берілетін кері байланыс оқушының мәтінді түсіну деңгейін нақтылап, оқуды әрі қарай жетілдіруге бағытталған болуы тиіс.

1. Оқылым тапсырмаларының түрлері

• Мәтіннің мазмұнын түсінуге арналған сұрақтар;

• Кейіпкерге сипаттама беру;

• Автор ойын анықтау;

• Мәтіндегі ақпаратты бөліп көрсету (негізгі және қосымша);

• Мәтінді құрылымдау (кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды);

• Мәтін бойынша өз көзқарасын білдіру (пікір айту).

2. Кері байланыстың әдістемелік ерекшеліктері

✅ Түсіну деңгейіне сәйкес нақтылау
Мәтінмен жұмыс кезінде оқушы жауабында не дұрыс, не толық емес немесе үстірт екенін мұғалім кері байланыста нақты көрсетуі тиіс.

Мысал:
– ❌ “Сен мәтінді толық түсінбегенсің.”
– ✅ “Сен мәтіннің жалпы мазмұнын дұрыс жеткіздің, бірақ автордың көзқарасын ашып көрсетпегенсің. Оған кейіпкердің соңғы әрекетін талдап қосуға болады.”

✅ Жауапты тереңдетуге ынталандыру
Кері байланыс оқушыны ақпаратты жай қайталаудан гөрі, талдауға, салыстыруға, қорытынды жасауға бағыттауы керек.

Мысал:
“Мәтінде сен тек оқиғаларды тізбектеп айттың. Енді оқиғаға өз көзқарасыңды білдіріп көр. Бұл сенің талдау дағдыңды дамытады.”

✅ Қателікті түзетуге емес, түсінуге үйрету
Мәтінді дұрыс түсінбей жауап берген жағдайда да мұғалім оқушының қателігін “жаза” ретінде емес, мүмкіндік ретінде қарастыруы қажет.

Мысал:
“Сен мәтіннің негізгі ойын 'достық' деп көрсеткенсің. Бұл да бір нұсқа. Бірақ оқиға желісіне қарай бұл жерде 'сенім' ұғымы негізгі идеяға жақынырақ сияқты. Қайта ойланып көрейікші.”

✅ Жауаптың құрылымын реттеуге бағыт беру
Көп жағдайда оқушылар ойын дұрыс түсінгенімен, оны ретті, логикалық құрылыммен жеткізе алмай жатады. Мұндайда кері байланыс оқушыны жауапты жүйелі құруға бағыттайды.

Мысал:
“Сен кейіпкердің іс-әрекетін сипаттадың, енді осы сипаттамаға мәтіннен дәйек келтірсең, жауабың нақты және дәлелді болады.”

3. Жазбаша және ауызша кері байланыс үлгілері

? Жазбаша үлгілер:

• “Мәтіннің мазмұнын түсіндің, бірақ негізгі ой толық ашылмаған. Келесі жолы өз көзқарасыңды мысалмен бекітіп көр.”

• “Оқиға реті дұрыс берілген. Қорытындыда кейіпкердің өзгерісіне тоқталғаның өте орынды.”

• “Сен мәтіндегі дәйектерге сүйеніп жауап бергенсің – бұл жақсы. Енді сол дәйектерді қысқаша түсіндірсең, жауабың әсерлі болар еді.”

? Ауызша үлгілер:

• “Иә, сен мәтіндегі басты мәселені байқадың. Ал сеніңше, автор бұл арқылы қандай ой жеткізгісі келді?”

• “Керемет! Енді осы кейіпкердің іс-әрекетін өз өміріңмен салыстырып көрсең, жауап тереңдей түседі.”

• “Жақсы тұжырым. Бірақ жауапта нақты мысал келтірілсе, оны тыңдаушы жақсы түсінер еді.”

4. Бағалау критерийлеріне негізделген кері байланыс

Мәтінмен жұмысқа арналған тапсырмаларға кері байланыс бағалау критерийлері мен дескрипторлар арқылы нақты құрылуы тиіс. Бұл оқушыға өз білімін бағалауға және оны жетілдіруге мүмкіндік береді.

Мысал:

Критерий	Дескриптор	Кері байланыс үлгісі
Мәтінді түсіну және мазмұндау	Мәтін мазмұнын дұрыс жеткізеді	“Сен мәтін мазмұнын нақты әрі жүйелі баяндадың. Бұл – жақсы нәтиже.”
Автордың идеясын тану	Негізгі ойды анықтайды және дәлелдейді	“Сен автор идеясын дұрыс анықтадың. Бірақ дәлелдеу үшін мәтіннен дәйек келтірсең, жауабың мықтырақ болады.”

Мәтінмен жұмыс және оқылым дағдыларына берілетін кері байланыс оқушының мәтінді тек механикалық қабылдауын емес, оны талдап, терең түсінуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте кері байланыс — тек түзету құралы емес, сын тұрғысынан ойлау, өз көзқарасын білдіру және тілдік талдау жасау дағдыларын дамытатын маңызды әдістемелік ресурс. Мұғалімнің уақтылы, кәсіби және қолдаушы кері байланысы — оқу нәтижесінің сапасын арттырудың тікелей кепілі.

5.3. Жазылым жұмыстарына (эссе, пікір айту, мазмұндама) кері байланыс

Жазылым – тіл үйренудің ең күрделі әрі мазмұнды түрі болып саналады. 6-сынып оқушылары үшін жазылым жұмыстары, әсіресе эссе, пікір айту және мазмұндама сияқты жанрлар, оқушының ойлау қабілетін, тілдік қорын, логикалық құрылымдауды, стилистикалық сауаттылығын қалыптастырады. Бұл жұмыстарға берілетін кері байланыс тек тілдік нормаларды түзетумен шектелмей, оқушының ойлау дағдысын, шығармашылық ізденісін, өзіндік көзқарасын дамытуға бағытталған болуы тиіс.

1. Жазылым жұмыстарының ерекшелігі

Жазылым жұмыстарының күрделілігі – оқушыдан ой жинақтау, оны жүйелеу, логикалық түрде жазу, стильді сақтау және тілдік сауаттылықты қатар алып жүруді талап етуінде. Мұндай жұмыстарға берілетін кері байланыс та жан-жақты, құрылымдық және рефлексияға бағытталған болуы қажет.

2. Тиімді кері байланыс берудің принциптері

✅ Мазмұн мен құрылымға бағытталған пікір білдіру
Кері байланыс тек грамматикалық қателіктерді көрсету емес, жазбаның логикасы мен мазмұн тереңдігіне қатысты да бағытталуы тиіс.

Мысал:
– ❌ "Эссең қысқа және жеткіліксіз."
– ✅ "Сен өз ойыңды нақты бастағансың, бірақ негізгі бөлімде пікіріңді мысалмен дәлелдеу жетіспейді. Дәйек келтірсең, жазбаң мазмұнды болар еді."

✅ Жазу стилі мен тілдік ерекшеліктерді бағалау
Оқушының сөз таңдауы, сөйлем құрауы, көркемдік тәсілдерді қолдану деңгейі кері байланыста нақты бағалануы керек.

Мысал:
"Сен теңеу мен эпитетті дұрыс қолданғансың. Бұл мәтініңе көркемдік реңк берді. Ал енді диалог элементтерін де қосып көрсең, жазбаның әсері арта түседі."

✅ Оқушы ойын қолдап, дамуға бағыттау
Әсіресе пікір айту және эссе жазу кезінде оқушының жеке көзқарасын бағалай білу маңызды. Жауапты жоққа шығармай, баланың ойын әрі қарай дамытуға бағыт беру – маңызды тәсіл.

Мысал:
"Сен бұл кейіпкерге жағымды баға бергенсің. Бұл пікірің орынды. Енді оны нақты эпизодпен дәлелдеп көрсең, көзқарасың тиянақты болар еді."

✅ Жұмыстың құрылымына назар аудару
Жазылым жанрына сай кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды дұрыс ұйымдастырылуы тиіс. Кері байланыста осы құрылымның сапасы туралы нақты пікір айтылуы қажет.

Мысал:
"Сен эссені нақты оймен бастадың. Қорытынды бөлімде пікіріңді жинақтау сәл толық емес. Қорытындыға оқырманды ойландыратын сөйлем қосып көрсең, әсері артар еді."

3. Жазбаша және ауызша кері байланыс үлгілері

? Жазбаша үлгілер:

• "Мазмұндамада оқиға реті сақталған. Енді сөйлем құрылымына және байланысына назар аударсаң, жазбаның сапасы арта түседі."

• "Пікір айтуда өз ойыңды нақты жеткізгенсің. Бірақ дәйек аз қолданылған – бұл көзқарасыңды сенімді етуге кедергі."

• "Эссеңде жақсы ой айтылған. Бірақ сөйлемдер арасында байланыс әлсіз – өтпелі сөздер қолдануды ұсынамын (мысалы, сонымен қатар, бір жағынан, екінші жағынан т.б.)."

? Ауызша үлгілер:

• "Сен өз ойыңды анық жеткіздің. Ал енді осы пікірге мәтіннен үзінді келтіріп көрсең қалай болар екен?"

• "Жазба жұмысыңда жақсы бастама бар. Бірақ соңғы ойың ойдағындай ашылмай қалған сияқты. Қорытындыда не айтқың келді?"

• "Кейіпкерге берген бағаң маған ұнады. Осы пікіріңді қорғап шығуың да маңызды – сен бұған қабілеттісің."

4. Бағалау критерийлеріне негізделген кері байланыс

Критерий	Дескриптор	Кері байланыс үлгісі
Мазмұн	Жазбада негізгі ой анық көрсетілген	"Негізгі ойың нақты. Бірақ оны дәйекпен толықтырсаң, жазбаның дәлелділігі артар еді."
Құрылым	Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды сақталған	"Жазба құрылымы сақталған, бірақ қорытынды бөлімді күшейту қажет."
Тілдік норма	Грамматикалық және орфографиялық қателер жоқ	"Сенің жұмысыңда сауаттылық жоғары. Енді стилистикалық үйлесімділікке мән берсең – керемет!"

Жазылым тапсырмаларына берілетін кері байланыс – оқушының тілдік және ойлау дағдысын дамытатын кәсіби құрал. Ол мазмұн тереңдігін, құрылым нақтылығын және тілдік көркемдік элементтерді бағалауға негізделуі тиіс. Мұғалімнің жан-жақты, қолдаушы әрі нақты кері байланысы оқушыны жазу мәдениетін меңгеруге, өз ойын еркін жеткізуге және шығармашылыққа ұмтылуға жетелейді.

5.4. Шығармашылық жұмыстарға (әңгіме құрастыру, көркем мәтін талдау) кері байланыс

Шығармашылық жұмыстар – оқушының қиял, ойлау, елестету, эмоционалдық сезіну, тілдік байлық пен стильдік икемділік сияқты кешенді қабілеттерін дамытатын маңызды оқу әрекеті. 6-сынып оқушылары үшін бұл бағыттағы тапсырмалар әдетте әңгіме құрастыру, көркем мәтінді талдау, кейіпкердің атынан баяндау, диалог құрау, авторлық қорытынды жазу сияқты жанрларда көрініс табады.

Шығармашылық жұмыстарға берілетін кері байланыс тек қатені түзетуге емес, оқушының шығармашылық әлеуетін ашуға, оны шабыттандыруға, әрі қарай дамытуға бағытталуы керек. Бұл кері байланыс – педагог пен оқушы арасындағы сенімді серіктестік пен эмоционалды қолдау алаңы.

1. Шығармашылық тапсырмалардың түрлері

• Көркем шығарма желісі бойынша өз нұсқасын жазу;

• Кейіпкер бейнесін жаңаша сипаттау;

• Мәтінді өз көзқарасы негізінде қайта құру;

• Автор стилін сақтап, мәтінге жалғастыру жазу;

• Эмоция мен образды қолданып, сипаттау мәтінін құрастыру;

• Салыстырмалы талдау жүргізу (автор және оқушы бағасы).

2. Шығармашылық жұмысқа арналған кері байланыстың ерекшеліктері

✅ Мазмұн мен идеяны бағалау
Оқушы шығармашылығында ең алдымен идея, авторлық ой, мазмұн тереңдігі мен логикасы назарға алынады. Кері байланыс осы элементтерге бағытталуы тиіс.

Мысал:
"Сенің әңгіменде достық тақырыбы жақсы ашылған. Әсіресе соңындағы кейіпкердің ішкі монологы әсерлі. Бұл – сенің ойыңның тереңдігін көрсетеді."

✅ Көркемдік құралдарды қолдану деңгейін анықтау
Салыстыру, эпитет, метафора, диалог сияқты көркемдік тәсілдерді қолдану оқушының стильдік икемін айқындайды. Мұғалім кері байланыста бұл қолданылымдарды нақты атап, жетілдіру жолдарын ұсынуы керек.

Мысал:
"Теңеулерді сәтті пайдаланғансың – 'аспан мұңға батқандай болды' деген жол керемет әсер қалдырады. Егер кейіпкердің сезімін де осы тәсілмен сипаттасаң, мәтін одан сайын көркем болар еді."

✅ Тілдік сауаттылық пен байланыстылықты ескерту
Шығармашылық еркіндікті қолдай отырып, сөйлемнің байланысы, сөйлеу мәнері, сөздердің үйлесімділігі, сөйлем құрылысы назардан тыс қалмауы керек. Кері байланыс тілдік қателерді көрсетіп, оларды шығармашылықты шектемей түзетуге бағытталуы қажет.

Мысал:
"Жазба жақсы құрылымдалған. Бірнеше сөйлем тым ұзақ болып кеткен, бұл ойыңды қабылдауды қиындатады. Оларды қысқартып немесе бөліп көрсең, әсері арта түсер еді."

✅ Оқушының авторлық көзқарасын қолдау
Оқушының жеке позициясын, субъективті көзқарасын қолдап, оған мән беру – кері байланыстың мотивациялық сипатын арттырады.

Мысал:
"Кейіпкерге берген бағаң ерекше. Көпшілік оны жағымды қабылдаса, сен басқа қырынан қарадың. Бұл – сенің өз пікірің бар екенін көрсетеді. Жарайсың!"

3. Жазбаша және ауызша кері байланыс үлгілері

? Жазбаша үлгілер:

• “Әңгіменің басталуы оқырманды қызықтырады. Қорытынды жағын күшейтсең, жалпы идея айқынырақ ашылар еді.”

• “Көркем сөздер мен сипаттаулар өте сәтті. Бірақ кейбір сөйлемдер тым күрделі. Оларды жеңілдету мәтінді түсініктірек етеді.”

• “Мәтіндегі эмоция шынайы берілген. Бұл сенің оқырманмен байланыс орната алғаныңды білдіреді.”

? Ауызша үлгілер:

• “Сенің мәтінің ерекше әсер қалдырды. Осы ойды жалғастырып, басқа кейіпкер атынан жазып көргің келе ме?”

• “Қиялың ұшқыр екен. Енді осы көркем баяндауды құрылыммен үйлестірсең, тіпті тамаша болар еді.”

• “Осы бөлімде сен жақсы образ жасадың. Бұл шеберлік! Басқа жұмысқа да осы тәсілді қолдана аласың.”

4. Бағалау критерийлеріне негізделген кері байланыс

Критерий	Дескриптор	Кері байланыс үлгісі
Идея мен мазмұн	Авторлық ой мен идея анық	“Ойың нақты әрі өзекті. Оны өмірмен байланыстырып, оқырманға ой тастай алғансың.”
Көркемдік құралдар	Салыстыру, эпитет, диалог т.б. қолданады	“Кейіпкер бейнесі теңеулер арқылы жақсы ашылған. Образ айқын.”
Құрылым және байланыс	Әңгіменің құрылымы (басы, дамуы, шешімі) сақталған	“Сюжет бірізді. Қорытынды бөлім оқиғаны жақсы аяқтайды. Керемет!”

Шығармашылық жұмыстарға берілетін кері байланыс – бұл оқушыны бағалаудан бұрын шабыттандыратын, дамуға бағыттайтын, шығармашылық ізденісін қолдайтын кәсіби әдістемелік әрекет. Мұғалім тарапынан берілген нақты, құрметті, мазмұнды және мотивациялық кері байланыс – оқушының өзін автор ретінде сезінуіне, әдебиетке деген қызығушылығын тереңдетуге және тілдік тұлға ретінде қалыптасуына жол ашады.

Кері байланыстың тиімділігін бағалау және оқушының алға ілгерілеуін бақылау
6.1. Рубрикалар мен дескрипторлар қолдану

Кері байланыстың тиімділігі – оның нақты, құрылымдалған және бағалау критерийлеріне негізделген болуымен тығыз байланысты. Бұл тұрғыда рубрикалар мен дескрипторлар – оқушы жетістігін бағалауда, оқу мақсатына жету деңгейін анықтауда және дәлелді кері байланыс ұсынуда қолданылатын сенімді педагогикалық құралдар.

1. Рубрика мен дескриптор ұғымдарының мәні

• Рубрика – оқу тапсырмасына қойылатын бағалау критерийлері мен деңгейлер жүйесі. Ол мұғалімге бағалауда әділдік пен жүйелілік берсе, оқушы үшін не күтілетінін нақты түсінуге көмектеседі.

• Дескриптор – бағалау критерийлерін нақтылайтын, оқушы орындайтын іс-әрекетті сипаттайтын өлшемдер. Дескрипторлар арқылы оқушы “не істей алуы керек”, мұғалім – “оқушы нені орындады, нені орындамады” дегенді анық көре алады.

2. Рубрикалар мен дескрипторлардың кері байланыстағы рөлі

✅ Нақты әрі дәлелді кері байланыс беруге мүмкіндік береді
Рубрика мен дескриптор негізінде берілген кері байланыс оқушы жұмысына негізсіз баға емес, нақты орындалған немесе жетіспеген әрекетке сүйенген дәлелді пікір ұсынуға көмектеседі.

Мысал:
❌ “Сенің жұмысың жақсы.”
✅ “Сен тапсырмада кейіпкерге сипаттама бердің (дескриптор орындалды), бірақ оны мәтіннен мысалмен дәлелдеген жоқсың (дескриптор орындалмады). Келесі жолы мысал қоссаң, ойың тиянақты болар еді.”

✅ Оқушыны өзін-өзі бағалауға үйретеді
Дескрипторлар арқылы оқушы өз жұмысын бағалау, өзін жетілдіру жолын көру, рефлексия жасау сияқты дағдыларды меңгереді. Бұл – метатану қабілетін дамытудың негізі.

✅ Сыныпта әділ және ашық оқу ортасын қалыптастырады
Бағалау критерийлері мен дескрипторлар бүкіл сыныпқа белгілі болған жағдайда оқушы неге сол бағаны алды, неге келесі деңгейге жете алмады деген сұрақтарға нақты жауап алады.

3. Рубрика мен дескрипторды тиімді қолдану жолдары

? Сабақтың басында таныстыру
Мұғалім бағалау критерийі мен дескрипторларды сабақ басында немесе тапсырманы бастамас бұрын оқушыларға таныстырып, түсіндіруі керек. Бұл тәсіл оқушыны саналы әрекетке бағыттайды.

? Кері байланыс беруде тікелей сілтеме жасау
Кері байланыс дескрипторға сүйеніп жазылуы тиіс. Мысалы:
“Сен дескрипторда көрсетілгендей мәтіндегі негізгі ойды анықтадың, бірақ дәлелдеуде дәйек қолданбадың. Оны келесі жолы мәтіннен үзінді келтіріп жақсарта аласың.”

? Оқушы жұмысын талқылауда қолдану
Топтық немесе жеке кері байланыс кезінде мұғалім дескрипторларды оқушы жұмысының нақты тұстарымен байланыстыра отырып талқылауы қажет. Бұл – түсінікті әрі әділ бағалауға негіз болады.

4. Мысал ретінде – эссеге арналған бағалау рубрикасы

Критерий	Дескриптор	Деңгейі
Мазмұн	Негізгі ойы бар	Толық / Жартылай / Жоқ
Құрылым	Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды сақталған	Сақталған / Толық емес / Жоқ
Дәлел	Мәтіннен мысал келтірген	Келтірілген / Жартылай / Келтірілмеген
Тілдік норма	Грамматикалық, орфографиялық қателер аз	Қате жоқ / Аз / Көп
Стиль	Стиль бірізді сақталған	Сақталған / Жартылай / Сақталмаған

Кері байланыс үлгісі:
“Эссеңнің құрылымы сақталған (дескриптор орындалды), негізгі ой айқын көрінеді. Бірақ мәтіннен дәйек келтірілмеген – бұл дәлелдеу деңгейіне әсер етті. Келесі жолы көзқарасыңды мәтінмен байланыстыра түсіндіріп көр.”

Рубрикалар мен дескрипторлар – кері байланысты жүйелі, нақты, дамытушы және объективті етуге мүмкіндік беретін құралдар. Олар арқылы мұғалім тек бағалаушы емес, оқушы дамуын бағыттаушы рөл атқарады. Оқушы үшін дескриптор – нақты мақсат пен өзін жетілдіру құралы, мұғалім үшін – сапалы кері байланыстың тірегі. Бұл әдіс оқыту мен бағалау арасындағы алшақтықты жойып, нақты оқу нәтижесіне жетуге ықпал етеді.

6.2. Өзара бағалау және өзіндік бағалау элементтері

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушының оқу процесіне белсенді қатысуы – оқу сапасының басты көрсеткіштерінің бірі. Бұл тұрғыда өзара бағалау мен өзіндік бағалау білім алушының оқу әрекетін түсіну, жетілдіру және жауапкершілікпен орындау дағдыларын дамытуда шешуші рөл атқарады. Кері байланыс жүйесінде бұл екі бағалау түрі – оқушының оқуына рефлексия жасау мен өзін-өзі дамыту құралы ретінде маңызды орын алады.

1. Өзара бағалау дегеніміз не?

Өзара бағалау – оқушылардың бір-бірінің жұмыстарын алдын ала белгіленген критерийлер мен дескрипторлар негізінде бағалауы. Бұл бағалау түрі арқылы оқушылар бір-бірінің оқуын бақылап, түсініп, талдау жасап, өзіне де пайдалы тұжырымдар шығарады.

✅ Пайдасы:

• Сыныпта ынтымақтастық пен жауапкершілік мәдениетін қалыптастырады;

• Оқушылардың критериалды бағалау дағдыларын дамытады;

• Өз жұмысын басқа көзқараспен бағалауға үйретеді;

• Сөйлеу, пікір білдіру, дәлелдеу қабілеттерін жетілдіреді.

Мысал:
– “Менің ойымша, Айданың жауабы нақты болды, себебі ол мысал келтірді. Бірақ соңында қорытынды аз болған сияқты.”

2. Өзіндік бағалау дегеніміз не?

Өзіндік бағалау – оқушының өз оқу әрекетін талдап, жетістігін немесе қиындықтарын анықтауы, әрі қарай өзін жетілдіруге қадам жасауы. Бұл – рефлексия мен метатанымдық қабілеттердің көрінісі.

✅ Пайдасы:

• Оқушы өз әрекетіне жауапты бола бастайды;

• Қателіктен қорықпай, оны дамыту мүмкіндігі ретінде қабылдайды;

• Оқу мақсаты мен нақты нәтижені салыстыра алады;

• Өзіндік рефлексия қалыптасады, оқу мотивациясы артады.

Мысал:
– “Мен бұл тапсырмада сөйлем құрылымын дұрыс қолдандым. Бірақ көркемдік тәсіл аз болды. Келесі жолы теңеу қосуды ойлаймын.”

3. Өзара және өзіндік бағалауды тиімді қолдану жолдары

? Бағалау критерийлерін алдын ала таныстыру
Оқушылар жұмысқа кіріспес бұрын бағалау критерийі мен дескрипторларды толық түсініп, сол арқылы бағалауға дағдылануы тиіс.

? “Бағалау парақтары” немесе “Check-list” пайдалану
Өзара және өзіндік бағалау кезінде оқушыларға дайын бағалау парақтары ұсынылады. Онда дескрипторлар бойынша “орындалды / жартылай / орындалмады” белгілеу жүйесі болуы мүмкін.

? “Екі жұлдыз, бір тілек” әдісі
Өзара бағалау кезінде екі жақсы тұс пен бір жақсартуға болатын элементті атап өту тәсілі — ең тиімділердің бірі.

? Рефлексиялық сөйлемдермен жұмыс
Өзіндік бағалау кезінде оқушыларға арнайы дайындалған сөйлем бастамалары ұсынылады:

1. “Менің ойымша, мен бүгін…”

2. “Маған қиын болған тұсы…”

3. “Келесі жолы мен…”

4. “Бүгін мен мынаны жақсы орындадым…”

? Ауызша және жазбаша форматты үйлестіру
Өзара және өзіндік бағалауды тек жазбаша емес, ауызша пікір білдіру, жұптық талқылау, шағын презентация түрінде де ұйымдастыруға болады.

4. Қателіктерден сақтану үшін мұғалімге ұсыныстар

1. Өзара бағалау сын емес, қолдау екенін үнемі ескертіп отыру қажет;

2. Бағалаушы оқушы сөз таңдауға, пікір білдіру әдебіне дағдылануы тиіс;

3. Өзіндік бағалауда оқушыны тек “мен бәрін дұрыс жасадым” деуден арылтып, шынайы рефлексия жасауға ынталандыру керек;

4. Мұғалім әр бағалауды модерациялап, қажет жерінде бағыттап, түзетіп отыруы тиіс.

Өзара және өзіндік бағалау – тек оқушы жетістігін бақылау құралы емес, саналы оқу, жауапкершілік, өзін-өзі реттеу және дамуға ұмтылу дағдыларын қалыптастыратын маңызды тәсілдер. Кері байланыс жүйесінде бұл элементтер оқушыны оқу үдерісінің белсенді қатысушысы етіп, нәтижеге бағытталған сапалы білім алуға жол ашады. Мұғалім бұл тәсілдерді жүйелі түрде қолдана отырып, сындарлы, қауіпсіз, ынтымақтастыққа негізделген білім беру ортасын құра алады.

6.3. Цифрлық құралдармен кері байланыс беру

Қазіргі білім беру жүйесінде цифрлық технологиялардың мүмкіндіктері оқу үдерісін жаңа деңгейге көтеріп отыр. Соның ішінде кері байланыс беру процесінде цифрлық құралдарды қолдану – оқыту сапасын арттырудың, уақтылы және жекелендірілген қолдау көрсетудің тиімді тетігіне айналды. Цифрлық кері байланыс оқушыға дербес пікір алу, тапсырма нәтижесін жылдам бағалау, жетістігі мен әлсіз тұстарын көру мүмкіндігін береді.

1. Цифрлық кері байланыстың артықшылықтары

✅ Уақтылылық және жеделдік
Цифрлық құралдар арқылы мұғалім тапсырма орындалған бойда немесе сабақ соңында бірден кері байланыс бере алады. Бұл оқушының қатесін ұмытып үлгермей, дер кезінде түсініп, түзетуіне мүмкіндік береді.

✅ Жекелендірілген қолдау
Цифрлық платформалар әр оқушыға дара, нақты кері байланыс беруге жағдай жасайды. Бұл әсіресе үлкен сыныптарда оқушының оқу траекториясын тиімді басқаруға көмектеседі.

✅ Көрнекілік және қолжетімділік
Кері байланыс тек мәтіндік емес, аудио, бейне, графикалық форматта берілуі мүмкін. Бұл оқушының жас ерекшелігі мен қабылдау ерекшелігін ескеруге мүмкіндік береді.

✅ Мұғалімнің жұмысын жеңілдету және жүйелеу
Автоматты бағалау құралдары, сақталатын есептер, аналитикалық панельдер арқылы мұғалім оқушылар жетістігін талдап, нақты шешімдер қабылдай алады.

2. Қолдануға болатын цифрлық құралдар

Құрал	Қолдану мүмкіндігі
Google Forms	Автоматты бағалау мен жазбаша кері байланыс енгізу
Padlet	Визуалды пікірлер тақтасы, топтық пікір алмасу
Classkick	Оқушы жұмысына тікелей кері байланыс жазу, сурет немесе белгімен жауап беру
Mentimeter / Kahoot / Quizizz	Тез сұрақ-жауап және формативті бағалауға негізделген кері байланыс
LMS платформалары (Google Classroom, Moodle, BilimLand)	Тапсырмаға бекітілген кері пікірлер, прогресс мониторингі
Loom / Screencast-o-matic	Экран бейнесі мен дауыс жазып, оқушы жұмысына бейне кері байланыс беру
Canva немесе Jamboard	Креативті, көрнекі пікір жазу, графикалық нұсқау беру үшін қолайлы

3. Цифрлық кері байланыстың түрлері

? Жазбаша кері байланыс
Платформада тапсырмаға түсініктеме түрінде нақты әрі қысқа пікір қалдыру.
Мысал: “Сен мәтіндегі негізгі ойды анықтадың. Енді оны мысалмен дәлелдеп көр.”

? Аудио кері байланыс
Мұғалім оқушы жұмысына дауыс жазбасы арқылы пікір білдіреді. Бұл оқушы үшін эмоциялық тұрғыдан жылырақ әрі түсініктірек болуы мүмкін.

? Бейне кері байланыс
Сабақ немесе тапсырма нәтижесі бойынша бейне нұсқаулық немесе талдау ұсыну. Мұндай формат күрделі жұмыстарды түсіндіру кезінде тиімді.

? Символдық кері байланыс
Эмодзи, стикер, белгі (жасыл, сары, қызыл) түрінде беріледі. Жас ерекшелігіне сай және эмоционалды қолдау ретінде өте пайдалы.

4. Цифрлық кері байланысты тиімді ұйымдастыру принциптері

? Кері байланысты оқу мақсатымен байланыстыру
Цифрлық формат та кәдімгі кері байланыс сияқты дескрипторлар мен оқу нәтижелеріне сүйеніп құрылуы тиіс.

? Қолайлы және түсінікті тіл қолдану
Цифрлық ортада жазбаша/аудио пікірлер қысқа, түсінікті, мотивациялық стильде болуы керек. Қатені көрсетумен қатар, жақсарту жолын ұсыну қажет.

? Қолдану үнемі және жүйелі болу қажет
Цифрлық кері байланыс тек бір реттік шара емес, оқу процесінің тұрақты бөлігіне айналуы тиіс.

? Оқушы кері байланысқа жауап беру мүмкіндігіне ие болуы керек
Оқушыларға мұғалім пікіріне жауап беру, сұрақ қою, қайта тапсыру жасау мүмкіндігін беру — нақты алға ілгерілеуге жол ашады.

Цифрлық құралдар арқылы берілген кері байланыс — заманауи оқытудағы жылдам, қолжетімді, дербестендірілген және көрнекі тәсіл. Ол оқушы мен мұғалім арасындағы кері байланыстың сапасын арттырып, оқу мотивациясын күшейтеді. Мұғалім бұл құралдарды мақсатты, жүйелі және кәсіби түрде қолданған жағдайда оқу нәтижесі мен кері байланыстың тиімділігі едәуір жоғарылайды.

Практик мұғалімге арналған әдістемелік ұсынымдар
7.1. Кері байланыс жазудың құрылымы

Кері байланыс – білім алушының оқу жетістігін талдап, оны дамытуға бағытталған кәсіби педагогикалық әрекет. Алайда тиімді кері байланыс мазмұн мен форма тұрғысынан жүйелі ұйымдастырылған жағдайда ғана оқушыға пайда әкеледі. Сондықтан практик мұғалім үшін кері байланыстың құрылымын білу және оны бірізділікпен қолдану — сапалы оқыту мен білім беруді басқарудың маңызды аспектісі.

1. Кері байланыс жазудағы негізгі құрылымдық кезеңдер

Кері байланысты жазу барысында келесі логикалық құрылым сақталуы ұсынылады:

? 1. Жетістікті көрсету (позитивті бастама)
Кері байланыс әрқашан оқушының күшті жақтарын атап көрсетуден басталуы керек. Бұл оқушыға сенімділік пен мотивация береді, әрі қателікті қабылдауға дайын етеді.

Мысал:
– "Сен мәтіндегі негізгі ойды дұрыс анықтадың."
– "Сенің жұмысыңда логикалық құрылым айқын көрінеді."
– "Сюжеттік желіні өте сәтті дамыттың."

? Мақсаты: оқушыны қолдап, оның өз-өзіне сенімін арттыру.

? 2. Даму аймағын көрсету (түзету мен бағыттау)
Осы бөлімде мұғалім орын алған қиындықты, толық емес немесе дұрыс орындалмаған тұстарды атап өтеді. Бірақ бұл сын түрінде емес, оқушыны дамытуға бағытталған, қолдаушы стильде берілуі керек.

Мысал:
– "Жақсы бастама жасадың, бірақ пікіріңді нақты мысалмен толықтырсаң, мазмұн тереңірек ашылады."
– "Кейіпкерге берген сипаттамаң әсерлі, дегенмен диалог арқылы мінезін ашуға болады."

? Мақсаты: оқушы өз жұмысындағы әлсіз тұстарды түсініп, оларды жақсарту жолын көруі үшін бағыт беру.

? 3. Ұсыныс немесе келесі қадам (әрекетке итермелеу)
Кері байланыс оқушының алдағы әрекетіне бағдар беруімен аяқталуы тиіс. Бұл – "қалай жақсартуға болады?", "не істесе жақсырақ болады?" деген сұрақтарға жауап беретін бөлік. Бұл арқылы мұғалім оқушының жеке дамуына ықпал етеді.

Мысал:
– "Келесі жолы әр абзацқа нақты дәйек қосуға тырыс."
– "Қорытындыда оқырманға ой тастайтын сұрақ қойып көрсең, эссең тереңдей түседі."
– "Сөйлем құрылымын жеңілдетіп, сөз таңдауға мән беріп жазуға кеңес беремін."

? Мақсаты: оқушыны нақты қадамға итермелеу, даму мүмкіндігін көрсету.

2. Кері байланыс жазудың алтын ережелері

✅ Қысқа, бірақ мәнді болсын – артық ақпарат оқушыны шатастырады, негізгі ой көмескіленеді.
✅ “Сен емес, жұмыс” қағидасы – жеке тұлғаға емес, жұмыстың сапасына пікір білдіру қажет.
✅ Сын емес, серіктестік ұстанымы – “қате жасадың” деудің орнына “мүмкін, басқаша орындап көрейік” деп ұсыну.
✅ Жетістік пен қиындық арасындағы тепе-теңдік – тек мақтау немесе тек ескерту емес, теңгерімді қатынас қажет.
✅ Тілдік бейтараптық пен қолдаушылық – ренжітетін, төмендететін сөздерден аулақ болу, қолдау білдіретін формулировкалар қолдану.

3. Үлгі құрылым (шаблон)

1. Жетістігі:
✔️ “Сенің ойың нақты және құрылымы жақсы сақталған.”
2. Жақсартуға болатын тұс:
✔️ “Дегенмен кейбір сөйлемдер ұзақ әрі күрделі. Бұл ойды түсінуді қиындатады.”
3. Ұсыныс:
✔️ “Сөйлемдерді қысқаша және нақты етіп құруға тырыс. Сонымен қатар, логикалық жалғаулықтарды пайдаланып көр.”

Кері байланыстың құрылымы — бұл оқушы мен мұғалім арасындағы диалогтың логикасы мен нәтижелілігін қамтамасыз ететін жүйе. Әрбір практик мұғалім кері байланысты құрылымдай отырып, оқушының оқу сапасына, ішкі мотивациясына және өзіндік рефлексия дағдыларына ықпал ете алады. Жақсы құрылған кері байланыс – бұл білім берудің кәсіби сапасы мен адамгершілік мәдениетінің көрінісі.

7.2. Оқушыға мотивация беретін оңтайлы сөз тіркестері

Кері байланыс – бұл тек академиялық жетістікті бағалаудың құралы ғана емес, сонымен қатар оқушының ішкі мотивациясын оятатын, оның өзіне деген сенімін қалыптастыратын психологиялық қолдау тәсілі. Әсіресе 6-сынып оқушылары сияқты тұлғалық даму үстіндегі жасөспірімдер үшін мұғалімнің сөзі үлкен мәнге ие. Осы орайда, оңтайлы сөз тіркестерін орынды қолдану – оқушыны шабыттандырудың, оқуға деген қызығушылығын арттырудың қуатты құралына айналады.

1. Мотивациялық сөздердің психологиялық әсері

✅ Сенім мен қолдауды білдіреді – “Сен істей аласың”, “Сенде бұл қабілет бар” деген тіркестер оқушыда өз күшіне деген сенімді арттырады.

✅ Ішкі ынтаны қозғайды – Оқушы жақсы баға үшін емес, өзін көрсету, дамуын жалғастыру үшін әрекет етеді.

✅ Тәуелсіздік пен дербестікке жетелейді – “Өз ойыңмен бөліскенің ұнады”, “Сенің пікірің ерекше” деген тіркестер жеке көзқарас қалыптастыруды ынталандырады.

✅ Қателік жасаудан қорықпауға үйретеді – “Қателік – дамуға жол” немесе “Бұл қадам да тәжірибе” деген сөздер рефлексияға жетелейді.

2. Мұғалімге арналған мотивациялық сөз тіркестері (тақырыптарға бөлініп)

✅ Жетістік пен күш-жігерді атап өту үшін:

• Сен бүгін тамаша жұмыс істедің!

• Қандай жақсы ойластырылған жауап!

• Байқап қарасақ, сенің жұмысың өте ұқыпты.

• Сенің еңбегің көрініп тұр.

• Күш салғаның айқын байқалады.

• Жетістігің үшін сені мақтан тұтамын.

✅ Оқушыны шабыттандыру, әрекетке итермелеу үшін:

• Келесі жолы одан да жақсы нәтижеге қол жеткізесің.

• Сенің мүмкіндігің бұдан да жоғары – сенемін.

• Мына идеяңды әрі қарай дамытып көрсең, керемет болар еді!

• Қызықты ой, оны нақты мысалмен толықтырсаң – толыққанды жұмыс шығады.

• Жаңа тәсіл қолдануға тырысқаның ұнады – жалғастыра бер!

✅ Қателікке дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін:

• Қателік – бұл өсу мен тәжірибе.

• Әр сәтсіз жауап – дұрыс жауапқа жақындататын қадам.

• Бұл тапсырмада кішкене шатасқансың, бірақ бағыт дұрыс.

• Бұл бөлімде қате кеткенмен, сенің идеяда дұрыс бағыт бар.

• Қайта қарап көруге тұрарлық, саған сенемін!

✅ Жеке көзқарас пен шығармашылықты қолдау үшін:

• Сенің ойың ерекше, мұндай жауапты жиі естімейміз.

• Жазуыңнан өзіңнің стилің көрініп тұр.

• Кейіпкерге көзқарасың қызық – бұл сенің өз пікірің бар екенін көрсетеді.

• Авторлық идеяң өте мазмұнды!

• Шығармашылығың ұшқыр – жалғастыра бер!

✅ Сыныпта сенімді орта қалыптастыру үшін:

• Бұл оймен келіспесек те, оны тыңдау маңызды болды.

• Әртүрлі пікір – сыныпқа пайда. Сен өзіңнің нұсқаңды жақсы қорғадың.

• Осындай ойлар – бізді тереңірек ойлануға жетелейді.

• Қиын сұрақтан қорықпай жауап бергенің – батылдықтың белгісі.

• Сенің сұрағың өте орынды – бұл нағыз зерттеушіге тән қасиет.

3. Мұғалімнің дауысы мен интонациясы маңызды

Тек сөздердің өзі емес, олардың қалай айтылатыны да әсер етеді. Сол себепті мұғалім мейірімді, сабырлы, қолдаушы үнмен сөйлеуі керек. Мотивациялық сөз шынайы болғанда ғана оқушы жүрегіне жетеді.

Мотивация беретін оңтайлы сөз тіркестері – бұл мұғалімнің психологиялық әсер ету тетігі, яғни оқушының оқу белсенділігі мен ішкі сенімін арттыруға арналған маңызды құрал. Мұндай сөздер оқушының оқуға көзқарасын, өз-өзіне деген сенімін, өзін тұлға ретінде қабылдауын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Практик мұғалім осындай сөз тіркестерін жүйелі, орынды, дер кезінде қолдана отырып, оқушының дамуына шынайы қолдау көрсете алады.

7.3. Қате мен жетістікті тең көрсетудің жолдары

Кері байланыс – оқушының оқу жетістігін бағалап қана қоймай, оның даму аймақтарын анықтап, өзін-өзі жетілдіруге ынталандыратын құрал. Алайда кері байланыстың тиімділігі тек оның мазмұнына емес, мазмұн қалай ұсынылғанына да тікелей байланысты. Қателерге шектен тыс назар аудару – оқушының мотивациясын төмендетсе, тек мадақтау – оны өзін-өзі жетілдіруден алыстатады. Сондықтан қате мен жетістікті тең ұстау принципі — сындарлы кері байланыстың басты қағидаларының бірі.

1. Теңгерімді кері байланыс берудің маңыздылығы

✅ Оқушының психологиялық жайлылығын сақтау
Тек сын айту оқушының өз-өзіне сенімін төмендетіп, оқу мотивациясын әлсіретуі мүмкін. Ал тек мақтау реалистік емес қабылдауға әкеліп, дамуға кедергі болады.

✅ Оқушыны әрекетке ынталандыру
Жетістікті көрсетіп, артынан нақты жақсарту аймағын ұсыну — оқушыға “мен істей аламын” деген сенім қалыптастырып, нақты қадам жасауға итермелейді.

✅ Оқу әрекетіне шынайы рефлексия жасауға мүмкіндік беру
Оқушы өз жұмысында не сәтті болғанын, не сәтсіз шыққанын анық көре алады және келесі жолы неге назар аудару керектігін түсінеді.

2. Қате мен жетістікті тең ұсынудың тиімді жолдары

? “Сэндвич” әдісі ( sandwich method )
Кері байланысты позитивті пікірмен бастап, содан кейін жақсартуға болатын тұсты айтып, соңында қолдау немесе ұсыныспен аяқтау.

Мысал:
"Сен тапсырманы жүйелі орындадың (жетістік). Бірақ мысалдар аз болғандықтан, пікірің аздап әлсіз көрінді (қате). Келесі жолы нақты дәйекпен толықтырсаң, жазбаң сенімдірек болады (ұсыныс)."

? “Екі жұлдыз, бір тілек” әдісі
Оқушы жұмысының екі жақсы жағын және бір жақсартуға бағытталған ұсынысты атап өту.

Мысал:

• ? Жақсы құрылымдалған жауап;

• ? Өз сөзімен нақты ой айтқан;

• ? Тыныс белгілеріне көбірек назар аудару ұсынылады.

? Мақтау мен түзетуді байланыстыру
Қатені көрсеткенде, оны оқушының жетістігімен байланыстырып айту — оқушыны қорғалып жатқанын сезінуге көмектеседі.

Мысал:
"Сен мәтін құрылымын жақсы сақтадың. Енді сол құрылым ішінде ойыңды нақтырақ дәлелдеуге тырыссаң, жұмыс одан да сапалы болады."

? Жұмсақ, қолдаушы тіл қолдану
Қатені “қате” деп тікелей айтудың орнына, “жақсартуға болатын тұс”, “назар аударуға тұрарлық тұс” деген қолайлы сөз тіркестерімен жеткізу.

Мысал:
❌ “Сөйлем дұрыс емес.”
✅ “Бұл сөйлемде ойың анық, бірақ оны жеңілдетіп құрастырсаң, оқушыға түсініктірек болар еді.”

? Салыстыру арқылы көрсету
Қателік пен жетістікті бір-бірімен салыстыра отырып, оқушыға нақты түсіндіру.

Мысал:
“Кіріспе бөлімің өте жақсы басталған. Негізгі бөлімде де осындай жүйелілік болса, жазбаң толыққанды болар еді.”

3. Кері байланысты тең ұсынуда жиі қолданылатын сөз формулалары

Жетістікті білдіретін тіркестер	Қатені жұмсақ білдіру тәсілдері
“Сен жақсы ой қозғадың…”	“Осы ойды нақтырақ түсіндіріп көрейік…”
“Сенің құрылымың сәтті құрылған…”	“Құрылымда аздап жүйесіздік бар сияқты…”
“Көркемдік тәсілдерді орынды қолданғансың”	“Көркемдік тәсіл қосылса, мәтін мазмұндырақ болар еді”
“Сенің пікірің ерекше әсер қалдырды”	“Бұл ойды дәлелдеу үшін дәйек қажет болуы мүмкін”
“Сенің жұмысыңда прогресс бар”	“Келесі жолы осы бағытта нақты мысал қосуды ұсынамын”

Әрбір оқушы – қайталанбас тұлға, ал кері байланыс – сол тұлғаның дамуына бағытталған нәзік педагогикалық құрал. Қате мен жетістікті тең ұсыну арқылы мұғалім оқушыны жазалау емес, қолдау мен жетілдіру позициясында әрекет етеді, бұл өз кезегінде оқушыда оқуға деген ішкі мотивацияны, жауапкершілікті және рефлексиялық ойлауды қалыптастырады.

Мұндай кері байланыс оқушыға:

• өзінің білім деңгейін шынайы бағалауға,

• алға ілгерілеу бағыттарын түсінуге,

• өз күшіне сенуге және бастамашыл болуға
  мүмкіндік береді.

Сондай-ақ бұл тәсіл сыныпта сенім мен өзара құрметке негізделген эмоционалды қауіпсіз орта қалыптастырады, онда қателік – кемшілік емес, үйренудің табиғи кезеңі ретінде қабылданады. Мұғалім тарапынан дәл осындай көзқарас пен қолдау — оқушылардың білім алуға құштарлығын оятып, өмір бойы білім алуға ұмтылатын тұлға тәрбиелеудің негізіне айналады.

Теңгерімді кері байланыс – бұл жай ғана әдіс емес, бұл оқыту философиясы.

Қорытынды

Білім беру жүйесінде бүгінгі күннің басты талабы – оқушының жеке тұлғалық дамуына ықпал ететін, шығармашылыққа жетелейтін, сын тұрғысынан ойлау мен дербес әрекет етуге баулитын оқыту процесін ұйымдастыру. Бұл ретте кері байланыс – тек оқу үдерісінің қосалқы бөлігі емес, оқушы мен мұғалім арасындағы үздіксіз педагогикалық диалогтың өзегі болып табылады.

Қазақ тілі мен әдебиет пәні – оқушының тілдік, коммуникативтік және мәдени-эстетикалық дамуына тікелей әсер ететін маңызды сала. Сондықтан бұл пәндерде кері байланыс беру үдерісі тек тілдік нормаларды түзету емес, ойды көркем жеткізу, мәтінді түсіну мен талдау, жазылым дағдыларын дамыту, өзіндік көзқарасты қалыптастыру сияқты кешенді міндеттерді шешуге бағытталуы қажет.

Бұл әдістемелік құралда ұсынылған:

• Кері байланыстың педагогикалық және психологиялық негіздері,

• Орындылық пен тиімділік қағидалары,

• Оқушының жас ерекшелігін ескере отырып кері байланыс құру жолдары,

• Жазылым мен оқылымға, шығармашылық тапсырмаларға бағытталған нақты үлгілер,

• Рубрика мен дескриптор арқылы тиімді бағалау,

• Цифрлық құралдармен заманауи кері байланыс беру,

• Мотивация беретін тілдік формулалар мен теңгерімді кері байланыс принциптері – бәрі практик мұғалімнің күнделікті жұмысында қолдануға ыңғайлы, жүйеленген, әдістемелік тұрғыдан негізделген ұсыныстар жүйесі ретінде жасалған.

Сапалы кері байланыс – бұл оқушыға «қате жібердің» деу емес, «сен бұдан үйрене аласың» деп бағыт көрсету. Мұғалімнің кері байланыстағы сөздері – оқушыны сендіру, жігерлендіру, дамыту мен қолдау тіліне айналғанда, ол нағыз кәсіби педагогикалық құрал болады. Дұрыс ұйымдастырылған кері байланыс нәтижесінде оқушы өз оқуына жауапкершілікпен қарайды, рефлексия жасай алады, және ең бастысы – өмір бойы үйренуге ниетті тұлға ретінде қалыптасады.

Сондықтан, бұл құрал тек бір реттік әдістемелік нұсқа емес, әр сабағына жаңаша қарап, әр оқушыны жеке тұлға ретінде танып, дамытқысы келетін мұғалімдер үшін сенімді серік болады деп сенеміз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Айтмамбетова Б.Ж. Оқыту процесінде оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. – Алматы: Рауан, 1993.

2. Әбенова З.Ә., Қойшыбаев Ж. Педагогикалық бағалау: оқыту мен оқу сапасын арттыру. – Нұр-Сұлтан: Ұлттық ғылыми-практикалық орталық, 2020.

3. Қазақстан Республикасының орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында әзірленген әдістемелік нұсқаулықтар. – Астана: «НЗМ» ДББҰ, 2022.

4. Ысқақ Б.А. Кері байланыс: сабақта тиімді қолдану жолдары. // Білім-Образование журналы. – 2021. – №3. – Б. 45–49.

5. Сейсенбаева Г. Сабақтағы кері байланыстың рөлі. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2022. – №2. – Б. 18–21.

6. Оспанова Д. Қазіргі сабақтағы бағалау мен кері байланыс. – Алматы: Ulagat baspa, 2021.

7. Biggs, J., & Tang, C. Teaching for Quality Learning at University. – London: McGraw-Hill Education, 2011.

8. Hattie, J., & Timperley, H. The Power of Feedback. // Review of Educational Research. – 2007. – Vol. 77(1). – P. 81–112.

9. Brookhart, S. M. How to Give Effective Feedback to Your Students. – ASCD, 2017.

10. Shute, V.J. Focus on Formative Feedback. // Review of Educational Research. – 2008. – Vol. 78(1). – P. 153–189.

11. Мырзагалиева А.М. Жас ерекшеліктер психологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2019.

12. Мұхамеджанова С. Сабақтағы кері байланыс: тиімді тәсілдер мен құралдар. – Шымкент: Әдістемелік орталық, 2020.

13. Сатыбалдин Ә. Педагогикалық технологиялар. – Алматы: Санат, 2021.

14. Арғынбаев А. Сындарлы оқыту теориясы және бағалау мәдениеті. – Астана: Ұстаз, 2020.

15. OECD. Assessment for Learning: Formative Assessment. – Paris: OECD Publishing, 2005.

Қосымшалар
10.1. Кері байланыс шаблондары

Кері байланысты тиімді беру үшін мұғалімнің қолында нақты, құрылымдалған, әдістемелік негізі бар шаблондар болуы маңызды. Бұл шаблондар мұғалімнің уақытын үнемдеуге, кері байланысты жүйелі ұйымдастыруға, оқушылардың оқу әрекетін мақсатты бағыттауға көмектеседі. Төменде ұсынылған үлгілер жазбаша, ауызша, цифрлық және вербалды емес кері байланыс форматтарына бейімделген.

✅ 1. Жалпы құрылымдық шаблон (жазбаша кері байланыс үшін)

1. Жетістігі:
– Сенің жұмысыңда ________________________________________________________________ жақсы көрініс тапқан.
2. Жақсартуға болатын тұс:
– _________________________________________________________________________________ тұсында аздаған қиындық байқалды.
3. Ұсыныс/келесі қадам:
– Келесі жолы _______________________________________________________________________ жасап көр.

? Мысалы:

1. Сенің жұмысыңда пікіріңді нақты дәйекпен бекіткенің ұнады.

2. Бірақ қорытынды бөлімде негізгі ой жеткіліксіз ашылған.

3. Келесі жолы қорытындыға ой тастайтын сұрақ қосуды ұсынамын.

✅ 2. “Екі жұлдыз, бір тілек” әдісінің шаблоны

? 1-жұлдыз: ____________________________________________________________________
? 2-жұлдыз: ____________________________________________________________________
? 1-тілек: _______________________________________________________________________

? Мысалы:
? Сен өз көзқарасыңды нақты айттың.
? Мәтінді жүйелі құрылымдадың.
? Тыныс белгілерін қолдануға көбірек назар аударғаның дұрыс болады.

✅ 3. Ауызша кері байланыс формуласы (интонация мен қолдау тіліне негізделген)

– Мен сенің _________________________________________________ ұмтылысыңды байқадым.
– Бұл жұмыста ____________________________________________ жақсы шыққан.
– Егер сен ____________________________________________ жасасаң, бұдан да жақсы болар еді.
– Жалпы алғанда, сен жақсы бағыттасың, келесіде __________________________________________.

? Мысалы:
– Мен сенің ойыңды дәлелдеуге тырысқаныңды байқадым.
– Бұл жұмыста мысал келтіру сәтті шыққан.
– Егер сен дәйектеме таңдауда нақтырақ болсаң, эссең күшейе түсер еді.
– Жалпы алғанда, сен жақсы бағыттасың, келесіде қорытындыны кеңейтіп жазуға тырыс.

✅ 4. Цифрлық ортада қолдануға болатын кері байланыс шаблоны (Google Classroom, LMS, Padlet және т.б.)

Мәтіндік үлгі (қысқа формат):
? Жақсы шыққан: __________________________________________________
?️ Жақсартуға болады: _____________________________________________
? Ұсыныс: _______________________________________________________

? Мысалы:
? Жақсы шыққан: мысал келтіріп, пікіріңді дәлелдеуге тырысқаның.
?️ Жақсартуға болады: кейіпкер мінезін тереңірек сипаттауға болады.
? Ұсыныс: “не үшін?” деген сұраққа толық жауап беруге тырыс.

✅ 5. Өзіндік бағалау және рефлексия үшін кері байланыс бланкісі

Оқушыға өзін бағалау үшін арналған сұрақтар негізіндегі шаблон:

1. Менің бүгінгі жұмысымда ең сәтті шыққан тұс: ________________________________________

2. Маған қиындық тудырғаны: ________________________________________________________

3. Келесі жолы мен жақсарту үшін мынаған назар аударамын: _____________________________

4. Мұғалімнен алғым келетін кеңес: ___________________________________________________

✅ 6. Графикалық кері байланыс (эмоция және символ арқылы)

? Прогресс жолағы:
? ? ? ? ?
(Түсіндіру: 1 – бастаушы, 5 – өте жақсы меңгерген)

? Жетістік белгісі:
✅ Жақсы түсінді
✅ Тыңдаушыны сендіре алды
✅ Стиль сақталған
✅ Мазмұнды баяндады

? Тілдік қолдау смайликтері:

? – Тамаша!
? – Жақсы, бірақ жақсартуға болады
? – Тағы да ойланып көр
?️ – Бұл тұсты бірге талқылап көрейік

Кері байланыс шаблондары мұғалімге кәсіби икемділік, уақыт үнемдеу және жүйелі жұмыс жүргізу мүмкіндігін береді. Сонымен қатар, оқушы үшін бұл шаблондар оқу әрекетін түсінуге, бағалауға және жақсартуға қажетті айқын құрылым мен бағдар болып табылады. Мұғалім бұл үлгілерді пән ерекшелігіне, оқушы деңгейіне және сабақ мақсатына сай бейімдеп қолданса – кері байланыстың сапасы артып, оқыту нәтижесі де тиімді болады.

10.2. Сабақтан үзінділер мен тапсырмалар мысалдары

Кері байланыс оқушының оқу жетістігі мен алға ілгерілеуін қолдаудың басты тетігі болғандықтан, ол нақты оқу тапсырмаларына негізделуі тиіс. Төменде 6-сыныпқа арналған қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарынан алынған нақты тапсырма үлгілері мен оларға сәйкес кері байланыс формалары берілген.

✅ Мысал 1. Грамматикалық нормаларды бекіту сабағы

Сабақ тақырыбы: Етістік және оның шақтары
Тапсырма: Берілген сөйлемдерден етістіктерді тауып, шақ түрін анықта.

Сөйлем: «Ол кешке дейін кітап оқып отыр.»

Оқушы жауабы: оқып отыр – келер шақ

Дескрипторлар:

• Етістікті дұрыс табады;

• Шақ түрін дұрыс анықтайды.

Кері байланыс (жазбаша):
? “Сен етістікті дұрыс анықтадың – бұл жақсы. Бірақ «оқып отыр» – қазіргі шаққа жатады. Себебі іс-әрекет дәл қазір болып жатыр. Келесіде іс-әрекеттің уақытын ескеруді ұмытпа!”

✅ Мысал 2. Мәтінді түсіну және мазмұндау сабағы

Сабақ тақырыбы: Көркем шығармадан үзіндімен жұмыс
Тапсырма: Қ. Мырзалиевтің «Ана тілі» өлеңін тыңда. Негізгі идеясын 3–4 сөйлеммен баянда.

Оқушы жауабы: Бұл өлең ана тілі туралы. Өлеңде тілдің қадірі айтылған. Біз тілді құрметтеуіміз керек.

Дескрипторлар:

• Мәтіннің негізгі ойын анықтайды;

• Автор идеясын сипаттайды;

• Өз пікірін білдіреді.

Кері байланыс (ауызша):
“Сен негізгі ойды дұрыс ұққансың – ана тілі туралы жазғаның орынды. Егер автордың қандай сезіммен жазғанын сипаттасаң, талдауың тереңірек болар еді. Мысалы, «тілім – анамның тілі» деген жолдан не байқадың?”

✅ Мысал 3. Жазылым сабағы (пікір білдіру)

Сабақ тақырыбы: Пікір жазу: «Кітаптың адам өміріндегі маңызы»
Тапсырма: «Кітап оқу пайдалы ма?» тақырыбында 5 сөйлемнен тұратын қысқа пікір жаз.

Оқушы жауабы: Кітап оқу пайдалы. Өйткені ол білім береді. Кітапты күнде оқу керек. Кітапсыз адам дамымайды. Кітап менің досым.

Дескрипторлар:

• Тақырыпқа сай пікір білдіреді;

• 2 немесе одан да көп дәйек келтіреді;

• Қорытынды жасайды.

Кері байланыс (жазбаша):
✅ “Сен нақты пікір айттың – «кітап пайдалы» деген ойың анық. Сонымен қатар, оны негіздеу үшін нақты мысал келтіргенің жақсы. Келесі жолы қорытынды сөйлеміңде тың ой айтып көр – мысалы, өз өміріңнен кішкене мысал қоссаң, жазбаң әсерлі болар еді.”

✅ Мысал 4. Шығармашылық тапсырма

Сабақ тақырыбы: Әңгіме құрастыру: «Қиял әлеміндегі күн»
Тапсырма: «Егер мен бір күнге сиқыршы болсам...» тақырыбында шағын әңгіме жаз.

Оқушы жауабы (үзінді):
Егер мен сиқыршы болсам, барлық балаларға бақыт сыйлар едім. Олар енді ауырмайды. Аспанды кемпірқосақ басып тұрады. Әркім арманына оңай жетеді.

Дескрипторлар:

• Тақырыпты ашады;

• Қиял элементін қолданады;

• Көркем тіл мен құрылымды сақтайды.

Кері байланыс (ауызша/жазбаша):
? “Сенің қиялың ұшқыр екен – бұл өте қуантады. Аспан мен кемпірқосақты сипаттауың әңгімеге көркемдік реңк берген. Келесіде оқиғаның басы, дамуы, шешімі сияқты құрылымдық бөліністерге мән берсең, әңгімең тіпті әсерлі болар еді!”

✅ Мысал 5. Өзіндік бағалау элементтерімен тапсырма

Сабақ тақырыбы: Жазылым жұмысын аяқтап, рефлексия жасау
Тапсырма: Өзіңнің жазған пікіріңді оқып шық. Өз жұмысыңды келесі сұрақтарға жауап беру арқылы бағала:

1. Мен пікірімді нақты жеткізе алдым ба?

2. Қандай дәйек келтірдім?

3. Қандай тұста қиналдым?

Оқушы жауабы (үзінді):
Пікірім түсінікті болған сияқты. Бірақ дәлел жазу қиын болды. Келесі жолы нақты мысал ойластырамын.

Кері байланыс (позитивті қолдау):
? “Сен өз жұмысыңа шынайы баға бере алғансың. Қиын тұсын ашық көрсетіп, оны жақсарту жолын да жаздың – бұл өте маңызды қадам. Алға!”

Сабақтағы нақты тапсырмалар мен кері байланыс үлгілері мұғалімге оқушының жұмысын мақсатқа сай талдауға, оны қолдап, әрі қарай дамытуға мүмкіндік береді. Мұндай мысалдарды күнделікті тәжірибеге енгізу – кері байланысты кездейсоқ пікір емес, жүйелі әдістемелік құрал ретінде қарастыруға көмектеседі. Бұл оқушылардың оқу жетістігі мен дербес прогресін дәл, әділ және педагогикалық тұрғыда қолдаушы форматта бағалауға жол ашады.

10.3. Мұғалімге арналған бақылау чек-лист және қосымша құралдар жинағы

✅ 1. Мұғалімге арналған бақылау чек-лист

Мақсаты: Сабақ барысында мұғалім кері байланысты қаншалықты сапалы және жүйелі ұйымдастырғанын бақылауға арналған өздік бақылау құралы.

№	Тексеру нүктесі	Иә ✅	Жоқ ❌	Ескертпе / Талдау
1	Сабақ мақсаты нақты қойылды ма және дескрипторлармен байланыстырылды ма?
2	Кері байланыс сабақтың барлық кезеңінде берілді ме?
3	Кері байланыс уақтылы және оқушы әрекетіне тікелей қатысты болды ма?
4	Кері байланыс оқушыны дамуға ынталандырды ма?
5	Қате мен жетістік тең ұсынылды ма?
6	Кері байланыста қолдау, мотивация, нақты мысалдар қолданылды ма?
7	Оқушылар өзіндік немесе өзара бағалау арқылы пікір білдірді ме?
8	Қолданылған кері байланыс түрі оқу мақсатына сай болды ма?
9	Цифрлық немесе визуалды құралдар қолданылды ма (қажет болса)?
10	Оқушылардың жұмысына сәйкес келесі қадам ұсынылды ма?
№	Тексеру нүктесі	Иә ✅	Жоқ ❌	Ескертпе / Талдау

? Қолдану жиілігі: мұғалім өз сабағынан кейін немесе бақылау барысында пайдалануға болады.

✅ 2. Формативті бағалау кестесі (жұмыс дәптеріне немесе бақылау парағына)

Мақсаты: Сабақта берілген тапсырмаға сәйкес оқушы жетістігін қысқаша сипаттап, формативті бағалау жүргізу.

Оқушының аты-жөні	Тапсырма түрі	Критерий	Дескриптор	Бағалау (✅ / ❌ / ⚠️)	Кері байланыс (қысқаша)
Айдана А.	Эссе жазу	Мазмұн	Негізгі ойы анық	✅	Жақсы құрылымдалған, нақты пікір айтқан.
Нұрәлі М.	Мәтінмен жұмыс	Түсіну	Автор ойын ажыратады	⚠️	Автор позициясы дұрыс, бірақ мысал аз.
Аружан С.	Жазылым	Стиль	Сөйлеу стилі сақталған	❌	Ойы бар, бірақ сөйлем құрылымын жетілдіру қажет.

? Қолдану жиілігі: күнделікті немесе әрбір жаңа тақырып/дағдыны меңгеру кезінде.

✅ 3. Рефлексия парағы (оқушы үшін)

Мақсаты: Оқушының өз оқуын бағалап, рефлексия жасауына бағытталған құрал. Мұғалім кейінгі кері байланысқа негіз ете алады.

Оқушының аты-жөні: ___________________________
Сабақтың тақырыбы: ___________________________
Күні: _______________

1. Бүгін мен ең жақсы орындаған тұсым:

2. Маған қиын болған тұс:

3. Келесі жолы жақсартқым келетін нәрсе:

4. Сабақта алған кері байланыстан мен түсіндім:

5. Мұғалімнен алғым келетін кеңес немесе көмек:

✅ Пайдалану формасы: қағаз немесе Google Forms арқылы.

Бұл қосымшалар мұғалімге кері байланысты жоспарлауға, жүргізуге және талдауға жүйелі қолдау көрсетеді. Чек-лист – мұғалімнің рефлексия құралы, формативті кесте – бағалаудың дәлелі, ал рефлексия парағы – оқушының ішкі дамуын бақылаудың айнасы. Бұл құралдарды тұрақты қолданып отыру сабақтағы кері байланысты кәсіби деңгейде ұйымдастыруға мүмкіндік береді.