«Тар жапырақты күреңот сығындысымен косметикалық сабын жасап, оның қабынуға қарсы әсерін зерттеу»

ҒЫЛЫМИ ЖОБА

Тақырыбы: «Тар жапырақты күреңот сығындысымен косметикалық сабын жасап, оның қабынуға қарсы әсерін зерттеу»

Зерттеуші:

Жетекшісі:

Химия – биология пәнінің мұғалімі :

МАЗМҰНЫ

І. Кіріспе

1.1. Сабын түрлері және оның шығу тарихы.

ІІ. Негізгі бөлім

2.1. Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінің

жалпы сипаттамасы, химиялық құрамы, қолданылуы

2.2. Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) сығындысымен сабын алу технологиясы

ІІІ. Қорытынды

ІҮ. Пайдаланылған әдебиеттер

Шымкент қаласы

№ жалпы орта білім беретін мектеп

« » сынып оқушысы

Пікір

«Таржапырақты күреңот сығындысымен косметикалық сабын жасап, оның қабынуға қарсы әсерін зерттеу» атты ғылыми жобасы Таржапырақты күреңот сығындысымен косметикалық сабын жасап, оның адам өміріндегі пайдалы жақтары мен шипалық қасиеттерін танытуға арналған.

Зерттеу жұмысында Нұрасыл Қaзaқcтaн флopacындағы дәрілік өсімдіктерінің ішінен Таржапырақты күреңот өсімдігіне тоқталып. Таржапырақты күреңот жараларды емдеуде, терінің ерте қартаюын бәсеңдететін әсерлерін көрсетеді. Ocы тұpғыдaн aлғaндa, Таржапырақты күреңоттың дәpiлiк өciмдiк шикiзaттapы eмдiк қacиeтi бap зaттapғa бaй, дәcтүpлi жәнe xaлық мeдицинacындa қoлдaну тұpғыcынaн тәжipибeci мoл, Қaзaқcтaн флopacының типтiк өкiлдepi бoлып тaбылaды. Бұл өciмдiктepдiң шикiзaт қopы дa жeткiлiктi болып келеді. Таржапырақты күреңот өсімдігінің сығындысын қоса отырып, күнделікті бет күтіміне арналған косметикалық сабынды жасап. Косметикалық сабындары нарығының даму тенденцияларын талдап, өнімнің ең перспективалы тобы косметикалық қасиеттері бар жоғары сапалы табиғи сабындар екенін көрсетіп ашуға тырысқан.

Жалпы алғанда ғылыми жоба өз дәрежесінде жасалынған деуге болады.Зерттеу жұмысының мазмұндылығы мен мәнділігін ескере отырып, жоғары дәрежеде бағалауға ұсынамын.

М. Әуезов атындағы кәсіпкерлік және

коммерцияландыру департаментінің директоры

техника ғылымдарының кондидаты: Т.С.Бажиров

Аннотация

Зерттеу жұмысында Қaзaқcтaн флopacындағы дәрілік өсімдіктерінің ішінен Таржапырақты күреңот өсімдігіне тоқталып, Таржапырақты күреңот жараларды емдеуде, терінің ерте қартаюын бәсеңдететін әсерлерін көрсетеді. Ocы тұpғыдaн aлғaндa, Таржапырақты күреңоттың дәpiлiк өciмдiк шикiзaттapы eмдiк қacиeтi бap зaттapғa бaй, дәcтүpлi жәнe xaлық мeдицинacындa қoлдaну тұpғыcынaн тәжipибeci мoл, Қaзaқcтaн флopacының типтiк өкiлдepi бoлып тaбылaды. Бұл өciмдiктepдiң шикiзaт қopы дa жeткiлiктi болып келеді. Таржапырақты күреңот өсімдігінің сығындысын қоса отырып, күнделікті бет күтіміне арналған косметикалық сабынды жасап. Косметикалық сабындары нарығының даму тенденцияларын талдап, өнімнің ең перспективалы тобы косметикалық қасиеттері бар жоғары сапалы табиғи сабындар екенін көрсет

Аннотация

В исследовательской работе остановился на Кипрей из лекарственных растений флоры Казахстана, подчеркнув, что Кипрей оказывает замедляющее действие на заживление ран, преждевременное старение кожи. С этой точки зрения лекарственное растительное сырье кипрея богато веществами, обладающими лечебными свойствами, имеет большой опыт применения в традиционной и народной медицине, являются типичными представителями флоры Казахстана. Запасы сырья для этих растений также остаются достаточными. Создавая косметическое мыло для ежедневного ухода за лицом с добавлением экстракта кипрея. Проанализировав тенденции развития рынка косметического мыла, показали, что наиболее перспективной группой продукции является высококачественное натуральное мыло с косметическими свойствами.

Abstract

In his research work, he focused on Cypress from medicinal plants of the flora of Kazakhstan, emphasizing that Cypress has a slowing effect on wound healing, premature aging of the skin. From this point of view, medicinal plant raw materials of cypress are rich in substances with medicinal properties, have extensive experience in traditional and folk medicine, are typical representatives of the flora of Kazakhstan. Stocks of raw materials for these plants also remain sufficient. Creating a cosmetic soap for daily facial care with the addition of cypress extract. Having analyzed the trends in the development of the cosmetic soap market, we have shown that the most promising product group is high-quality natural soap with cosmetic properties.

І. КІРІСПЕ

1.1. Сабын түрлері және оның шығу тарихы.

Сабын гигиенаның таптырмас құралы, бүгінгі күні ол косметикалық өнім ретінде де қолданылады. Отандық иіс сабын өндіру біздің нарық үшін маңызды үрдіс болып табылады. Қазақстан халқының саны 18 миллионға жуық. ISAS зерттеу компаниясының мәліметі бойынша, жылына орта есеппен бір адамға 1,38 кг сабын келеді. Сондықтан әрбір қазақстандықты қамтамасыз ету үшін жылына 24,8 мың тоннадан астам иіс сабын өндіру қажет. Бүгінгі күні, сарапшылардың бағалауы бойынша, бұл нарық сегментінің жеткілікті болуы небәрі 40% құрайды. Сонымен қатар, табиғи косметиканың әлемдік үрдісі органикалық сұлулық өнімдеріне сұраныстың арта түсетінін көрсетеді. Euromonitor International мәліметтері бойынша, табиғи косметика мен тұрмыстық химияның әлемдік нарығы 2020 жылы 13 миллиард долларға жетеді. Бірақ Қазақстанда табиғи косметика өндірісі әлі дамымаған. Осылайша, Қазақстан Республикасында табиғи сабын нарығына шығу және оның орнын алу үшін барлық қажетті ресурстар бар: өзінің шикізат базасы, білікті ғылыми кадрлары, ғылыми әзірлемелер, бәсекеге қабілетті баға саясаты. Қaзaқcтaн флopacындағы дәрілік өсімдіктерінің ішінен Таржапырақты күреңот өсімдігіне тоқталсақ. Таржапырақты күреңот жараларды емдеуде, терінің ерте қартаюын бәсеңдететін әсерлерін көрсетеді. Ocы тұpғыдaн aлғaндa, Таржапырақты күреңоттың дәpiлiк өciмдiк шикiзaттapы eмдiк қacиeтi бap зaттapғa бaй, дәcтүpлi жәнe xaлық мeдицинacындa қoлдaну тұpғыcынaн тәжipибeci мoл, Қaзaқcтaн флopacының типтiк өкiлдepi бoлып тaбылaды. Бұл өciмдiктepдiң шикiзaт қopы дa жeткiлiктi болып келеді. Таржапырақты күреңот өсімдігінің сығындысын қоса отырып, күнделікті бет күтіміне арналған косметикалық сабынды жасау. Косметикалық сабындары нарығының даму тенденцияларын талдау, өнімнің ең перспективалы тобы косметикалық қасиеттері бар жоғары сапалы табиғи сабындар екенін көрсетеді.

Ғылыми жобаның мақсаты: Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) СО₂ сығындысы негізінде косметикалық сабын жасау.

Ғылыми жобаның міндеттері: -Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) СО₂ сығындысы негізінде сабынның ұтымды құрамын жасау; -Алынған косметикалық сабын өндірісінің технологиялық және аппаратуралық сызба нұсқаларын жасау; -Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) СО₂ экстрактысымен алынған сабынның техника - экономикалық негіздемесін жасау.

Зерттеу нысаны: Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) сығындысымен жасалған косметикалық сабын

Сабынның шығу тарихы.

Сабын  – тілімізге арабтың «сабун» деген сөзінен енген кірме сөз. Сілтінің, сақардың және майдың қосындысынан жасалған, суда еритін кір жууға арналған кесек немесе қоймалжың сұйық зат. Бүгінде сабынның сан түрлі атаулары бар. Сабын өндірісі бұдан 6000 жыл бұрын жүзеге асқанын археолог-ғалымдар дәлелдеп отыр. Сабынның адам баласына ертеден белгілі екендігі туралы Рим дәрігері Гален шығармаларында жазылған. Оны көп мөлшерде өндіру ХІХ ғасырда сода тәсілі табылғаннан кейін жедел өркендеді. Орта ғасырларда  Ресейде сабын І Петр дәуірінде пайда болып, ХІХ ғасырдың ортасына дейін ақсүйектерге ғана белгілі болды. Қазақ арасында сабын сөзі одан әлдеқайда ертерек пайда болғанын мына мысалдардан аңғаруға болады. Мәселен, Бұқар жырау (1668-1791 жж) өлеңдерінде мынандай жолдар бар екен:

Қара қойдың терісін,

Сабындап жусаң ағармас…

Сабын — жоғары май қышқылдарының тұздары. Жалпы химиялық формуласы: RCOONa. Тарихта сабын туралы мәліметтер ерте кезден белгілі. Мысалы, римдіктердің сабын қайнатқаны туралы дәрігер Галеннің шығармаларында жазылған; Әбу Әли ибн Сина өз

қолжазбаларында шығыс елдерінде сабын қолданылғаны және Византияда сабын жасалғандығы туралы мәлімет берген. Ал скифтердің жуғыш заттар қолданғандығы туралы Геродот жазған. 9 — 10 ғасырларда Орта Азияның Асбара (Исфара), Бахи, Термез қалаларында сабын сатылып, моншалар салынған. Сабынды көп мөлшерде өндіру 19 ғасырда сода алу әдісі ашылған соң өркендей бастады.

Сабын – жоғары температурада балқиды, ыстық суда ериді, жуғыш қасиеті бар. Қарапайым сабын – корбон қышқылдарының тұздары. Оны глицерин мен әр түрлі май қышқылдарының эфирлері болып саналатын табиғи майлардан (өсімдік, жануар, балық майлары) алады.

Өнеркәсіптік жолмен сабын алу үшін көптеген шикізаттар (өсімдік майы, жануар майы, KOH, сода, NaOH, сақар, конифоль, нафтен, т.б.) қолданылады. Майдың гидролизінен алынған ерітінді қатайғанда, глицерині бар сабын түзіледі. Оған ас тұзын қосқанда қатты сабын алынады. Құрамында май қышқылдарының тұзы мен органикалық және бейорганикалық қосымша заттар болатын кір сабын, 72%-ды қатты сабын, хош иісті заттардан тұратын иіс сабын, медицинада қолданылатын арнайы сабын тәрізді түрлері бар.

 Қазақтар жануар майын алабота, сексеуіл шырпысы немесе басқа өсімдік күлімен (сақар) араластырып, қайнату арқылы қолдан қара сабын жасаған. 
Алабота (лат. Atriplex) — біржылдық шөп текті өсімдік.
Биіктігі 20 — 80 см, кезек жапыратқты, шөлге шыдамды өсімдік. Денесінде ұсақ тозаңы болады. Орталық Азияға, Қытайдың батыс бөлегіне (лат. Atriplex centralasiatica), және өзге бір түрі Сібірге көп тараған. Жемісін күзде жиып алып дәріге пайдаланады.
Алғашқы сабын бес мың жылдан астам уақыт бұрын жасала бастады. Алғашқы сабын өнімдері еріген шошқа майы мен ағаш күлінен жасалған. Біртіндеп композицияға басқа компоненттер қосыла бастады, оның ішінде өсімдік майлары мен шырындары, кит пен сиыр майы, саз және т.б. Ең алдымен сабынның шығу тарихымен таныстырғым келеді. Көптеген ғалымдар оны галл тайпалары ойлап тапқан деп есептейді. Олар шаштары мен денесін тазарту үшін бук күлі мен май майының қоспасын пайдаланды. Біраз уақыттан кейін римдіктер сипаттамаларын жақсарту үшін теңіз балдырларын қосып, сабын жасау рецептін алды.Біздің уақытымызда өндіріс технологиясы әлдеқайда алға шықты. Жаңа мүмкіндіктер пайда болды және сабын жасаудағы рецепттер өзгерді. Әртүрлі сабындардың үлкен ассортименті пайда болды: балалар сабын, дәретхана сабын, кір сабын және т.б. басталды, осы өнімдердің әрбір тұтынушысы үшін күшті күрес сезілді.Осы жарыста чемпиондық атағын жеңіп алу

және өз тауашасында көшбасшы болып қалу үшін көптеген өндірушілер трюктерге жүгінуге мәжбүр. Ең маңызды рөлді баға ойнайды (аз шығыны бар өнім ұтады). Сабынның құнын төмендету үшін рецептке арзан компоненттер қосылды, бұл дайындау уақытын айтарлықтай қысқартады және оның сақтау мерзімін арттырады. Өкінішке орай, олар адам денсаулығына зиян тигізуі мүмкін.

Сабын түрлері

Косметикалық сабын Француз тілінің сөздігіне үңілсек, toilette сөзінің екі мағынасын көреміз: біріншісі – «тазалау», екіншісі – «ретке келтіру». Иіссулық сабын (туалетное мыло) да дәл осындай қасиеттерге ие. Теріні тазарта отырып, күтім көрсетесіз. Себебі, косметикалық сабынның құрамына крем (сыртындағы орамында «крем-сабын» деген көрсеткіш болады), глицерин, дәрілік шөптердің сығындысы, ланолин, күтім көрсететін өсімдік майы кіреді

Майлы сабын

Бұл табиғи экологиялық таза және сапалы өнімерекше өткір иісі бар. Бұл көптеген қымбат жуғыш заттарға тамаша және қолжетімді балама болады. Бұл өнімде күшті және жағымсыз иіс қалыптастыратын қайың шайыры бар. Дегенмен, бұл өнімге бактерияға қарсы және емдік қасиеттерді беретін шайыр.Гудронды сабынның құрамында 10% қайың шайыры бар, қалған құрамға су, майлар және сілті кіреді. Гудрон ағаш шайырын құрғақ айдау арқылы алынады. Нәтижесінде өнім көкшіл немесе жасылдау реңктері бар қаныққан қара түске ие болады. Бұл аллергия тудырмайтын және оң әсер ететін нақты және қауіпсіз өнім.

Бұл өнім бөртпелерді жеңуге көмектеседі, теріні аздап құрғатады және қабыршақтайды, бет терісін тегістейді және теріні қалпына келтіреді, зиянды бактерияларды жояды, шаш фолликулаларын нығайтады және қан тамырларын тарылтады.Бұл қайызғақ пен шаштың түсуіне, саңырауқұлақтарға, молочницаға, безеуге қарсы тиімді құрал. Бұл төсек жаралары мен майлы теріге, жарылған өкшелерге көмектеседі. Сонымен қатар, мұндай өнімді нәресте киімдерін жуу үшін пайдалануға болады.

Айтпақшы, сіз бұл өнімді үйде жасай аласыз. Ол үшін қайың шайыры қосылған табиғи сабын негізі алынады эфир майыжалбыз.

Антибактериалды сабын

Бұл әдеттегі жуғыш затауруханалар мен мемлекеттік мекемелерде. Бұл өнім сұйық түрінде шығарылады және дезинфекциялау, әртүрлі бактерияларды жою үшін таңдалады.

Бактерияға қарсы сабын құрамында триклозан немесе триклокарбан бар. Бұл микроорганизмдердің көпшілігінің әрекетін бейтараптандыратын микробқа қарсы элементтер. Олардың зиянды және пайдалы бактерияларды өлтіретінін ескеріңіз.

Бактерияға қарсы сабындарда кездесетін триклозан және триклокарбан беттерде белсенді қалдықтар қалдырады. Сондықтан агенттің қорғаныс әсері ұзақ уақытқа созылады. Дегенмен, в Күнделікті өміркәдімгі сабынды оңай қолдануға болады, себебі ол қолыңызды үнемі жусаңыз, бірдей қорғаныс әсерін береді.

Сұйық сабын

Сұйық өнімдер жұмсақ әрекет етеді және аллергиялық реакция тудыруы мүмкін емес. Сондықтан гипоаллергенді немесе нәрестеге арналған жуғыш затты өндіру кезінде ол сұйық консистенцияны таңдайды. Сонымен қатар, жаңа туған нәрестелерге арналған сабын сұйық түрінде де шығарылады. Оны пайдалану және тарату оңайырақ. Өнім сабын ыдысында салбырап кетпейді және қатты сабын сияқты бөлінбейді.

Сұйық сабынның құрамына өсімдік және жануар майлары, жұмсақ қасиеттері бар ұсақ заттар, дәм мен бояғыштар кіреді.

Сабынның химиялық құрамы

Химиялық құрамы бойынша:

қатты сабындар- ерігіш қоспасы натрий тұздарыжоғары майлы (шектік және қанықпаған) қышқылдар;

сұйық сабындар- ерігіш қоспасы калий немесе аммоний тұздарыбірдей қышқылдар

Қатты сабынның химиялық құрамының нұсқаларының бірі $C_(17)H_(35)COONa$, сұйық сабын $CC_(17)HH_(35)COOK$.Сабын жасау үшін қолданылатын май қышқылдарына мыналар жатады:

• стеарин(октадекан қышқылы) - $C_(17)H_(35)COOH$, қатты, бір негізді қаныққан карбон қышқылы, табиғатта кең таралған май қышқылдарының бірі, құрамына глицеридтер түрінде кіреді. липидтер, ең алдымен жануар текті майлардың триглицеридтері (қой етінің майында ~ 30% дейін, өсімдік (пальма майында) - 10% дейін).

• пальмиттік(гексадекан қышқылы) - $C_(15)H_(31)COOH$, табиғатта ең көп таралған қатты бір негізді қаныққан карбон қышқылы (май қышқылы) көптеген жануарлар майлары мен өсімдік майларының глицеридтерінің бөлігі болып табылады ( сарымайқұрамында 25%, шошқа майы - 30%, көптеген өсімдік майлары ((пальма, асқабақ, мақта майы, Бразилия жаңғағы майы, какао және т.б.);

• миристикалық (тетрадекан қышқылы) - $C_(13)H_(27)COOH$ - табиғатта бадам, пальма, кокос жаңғағы, мақта және басқа да өсімдік майларында триглицерид ретінде кездесетін бір негізді қаныққан карбон қышқылы

• лаурик(додекан қышқылы) - $C_(11)H_(23)COOH$ - бірнегізді шектейтін карбон қышқылы, сондай-ақ мирис қышқылы оңтүстік мәдениеттердің көптеген өсімдік майларында кездеседі: пальма, кокос жаңғағы, қара өрік тұқымы майы, тукум пальма майы және т.б.

• олеикалық(cis-9-octadecenoic acid) - $CH_3(CH_2)_7-CH=CH-(CH_2)_7COOH$ немесе жалпы формуласы $C_(17)H_(33)COOH$ - сұйық бір негізді бір қанықпаған май қышқылы, омега тобы -9 қанықпаған май қышқылдары, жануарлар майларында, әсіресе балық майында, сондай-ақ көптеген өсімдік майларында көп мөлшерде кездеседі - зәйтүн. күнбағыс, жержаңғақ, бадам және т.б.

Сонымен қатар, сабынның құрамында жуғыш әсері бар басқа заттар, сондай-ақ дәм мен бояғыштар болуы мүмкін. Көбінесе тұтынушылық қасиеттерін жақсарту үшін сабынға глицерин, тальк және антисептиктер қосылады.

САБЫН ҚҰРАМЫНДАРЫНЫҢ АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ӘСЕРІ

1. Терідегі аллергиялық реакциялар (бөртпе, қызару, дерматит).

2. Ерлердің репродуктивті қызметіне теріс әсер етеді.

3. Терінің қорғаныш қабатын бұзыңыз.

4. Терінің қартаюын жеделдету.

5. Асқазан-ішек жолдарының бұзылуы бар.

6. Терінің майсыздануы және сусыздануы орын алады.

7. Гормоналды теңгерімсіздік.

8. Иммунитеттің төмендеуі.

Онкологияның қалыптасуына ықпал етеді (ағзамен көп мөлшерде байланыста).

9. Денедегі витаминдердің бұзылуы (мысалы, В12).

10. Бауыр ауруы.

11. Бүйрек қызметінің бұзылуы.

12. Көру қабілетінің бұзылуы.

Бұл тізім толық емес. Көптеген компоненттердің адам ағзасына әсері әлі зерттелмеген. Өкінішке орай, бәрі көбірек өнімдерсупермаркеттерде, дүкендерде тауарларда денсаулыққа қауіпті компоненттер бар. Мұндай сабын арзан және тұтынушылар арасында үлкен сұранысқа ие.

Сабын құрамының тізімінде бірінші болып табылатын компоненттер - тізімнің соңында табылғандарға қарағанда үлкен концентрацияға ие.

Сатып алғыңыз келетін сабынның құрамын мұқият зерттеңіз.

1. Арзан сабын сатып алмаңыз.

2. Құрамында натрий лаурил сульфаты (SLS немесе SLES) бар сабын сатып алмаңыз.

3. Композициядағы ингредиенттердің күрделі атаулары бар өнімдерден аулақ болыңыз.

4. Синтетикалық ингредиенттері аз сабын сатып алған жөн.

5. Ішінен зат табылған сабынды сатып алмаңыз - кәріптас нитромуск хош иісі.

6. Құрамында кокос майы бар жуғыш затты сатып алыңыз.

7. Триклозан (сұйық бактерияға қарсы сабында) бар өнімдерден аулақ болыңыз.

8. Табиғи сабын сатып алу немесе оны өзіңіз жасау ұсынылады.

9. Жарнамаға сенбеңіз (жарнаманың міндеті тауарды сату).

10. Тек өнімдерді сатып алыңыз танымал өндірушілернарықта өздерін дәлелдеген.

2.1. Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінің

жалпы сипаттамасы, химиялық құрамы, қолданылуы

Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінің жалпы сипаттамасы, химиялық құрамы, қолданылуы, ботаникалық сипаттамасы. Таржапырақты күреңот немесе жіңішке жапырақты иваншай (Chamaenérion angustifolium, немесе Epilóbium angustifolium) - Күреңоттар тұқымдасына (Onagraceae) жататын көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Оның емдік қасиеттері ежелден бері белгілі, оны Еуропаның көптеген елдері бүгінгі күнге дейін қолданып келеді. Бұл шөпті әсіресе Германия мен Ресейде танымал. Таржапырақты күреноттың дәрілік құндылығы ғылыми медицинада ресми түрде танылған [1]. Қазақстан аумағында иваншайының яғни күреңоттың негізінен екі түрі өседі: жалпақ жапырақты күреңот, жіңішке жапырақты күреңот және бұл өсімдіктер көпжылдық өсімдіктер болып есептеледі. Іле, Жетісу және Күнгей

Алатауының альпілік белдеулерінде, Алтай мен Тарбағатай тауларында маусым - тамыз айларында гүлдеп, тау бөктерінде жалпақ жапырақты иваншайлар өседі. Олардың жапырақтарының ұзындығы шамамен 3,5 см, ені 15 см болады. Ал төменгі жақтағы жапырақтары бір - біріне қарама - қарсы орналасса, ал жоғарғы жақтағы жапырақтары кезектесісіп орналасады. Иваншайдың реңдеріне келетін болсақ қызыл күрең, ал күлтелері күлгін немесе ашық қызғылт болады. Гүлшоғырының диаметрі 3 см-ге дейін болады, өзі калың болмайды. Ал аталығы - сегіз болады, оның төртеуі ұзындау, күлгін түсті қысқа сағатындағы сопақтау түйіні төрт бөлікті аналығымен қосылып біткен. Иваншайдың жемісі - собық пішінді, төрт жармалы қорапша секілді болып келеді. Олар топырақта өнгіштік қасиетін ұзақ уақыт сақтай алады және алыс жерлерге тұқымдары жануарлар мен жел арқылы таралады [2]. Иваншайдың Қазақстанда екі түрі өсетін алдында айтып өткендей, жалпақ жапырақты (Chamerion latifolium) күреңоттардың жапырақтары жуандау, сабақтары қысқа болады, биіктігі тамырсабақты көпжылдық жалаң бұтақтанған сабақтарымен шамамен 50 см-ге дейін жетеді. Олар ылғалды малта тастары көп өзен жағалауларында, мұзды мореналарда, өзен жағалауларындағы орман белдеуінен альпі белдеуіне дейінгі жерлерде өседі [3]. Жіңішке жапырақты немесе Таржапырақты (Chamerion angustifolium) иваншай да күреңоттар тұқымдасына (тобына) жатады. Таржапырақты иваншай Қазақстанның барлық аймақтарында өседі. Оларды егістіктерде, ормандарда, ашық тегістіктерде, темір жол бойларында, тіпті өртенген орман орындарында да кездестіруге болады. Бірақ олар құмды шөлдер мен сортаң аймақтарында өспейді. Жіңішке жапырақты иваншайлардың бойлары 150 см-ге дейін жетеді. Жапырақтары ұзын жіңішке болып келеді. Ал гүлдерің түсі бозғылт болып, көп болады. Бұл өсімдік маусым-тамыз айларында гүлдейді. Жіңішке жапырақты иваншайдың гүлдерімен баларалары қоректеніп, бір гектарда 600 кг тамаша бал алынады. Бұдан басқа да жіңішке жапырақты иваншайдың қолдану да пайдасы көп. Жапырақтарын шай орнына ішуге болады. Тамырсабағын көкөніс ретінде тамаққа қолданады, түрлі салаттарға дәмдеуіш ретінде қосылады.

Халық 7 медицинасында оны (Таржапырақты күреңотты) ыстық түсіруге, асқазан-ішек жолдарындағы жараларды емдеуде, денедегі зат алмасу процессі бұзылғанда және де ауруды басу үшін пайдаланылады [4]. Сурет 1 – Таржапырақты күреңоттың сыртқы көрінісі Таржапырақты күреңоттың химиялық құрамы. Таржапырақты күренот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінің құрамында - флавоноидтар (холеретикалық әсері бар ағзаны тазартуда); таниндер (қабынуға қарсы, дезинфекциялық әсері бар); пектин (заттың сақтау мерзімін арттырады, тәбетті жеңуге көмектеседі); А, С тобындағы дәрумендер (көру қабілетін жақсартады, тері мен шаштың күйін жақсартады, денені нығайтада); органикалық қышқылдар мен полисахаридтер (ферменттердің жұмысын, организмдегі метаболикалық процестерді жақсартада); шырыштар (спазмды, ауырсынуды жеңілдетеде) бар болып келеді [5]. Ғылыми деректерге сүйенетің болсақ Таржапырақты күреңоттың құрамында танин, пектин және флавоноидтар

көптеп кездеседі [6]. Таржапырақты күренот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінің шөбінде негізінен флавоноидтар кездеседі. Флавоноидтар - өсімдік полифенолдарының ең үлкен класы. Химиялық тұрғыдан алғанда, флавоноидтар флавонның, 2,3- дигидрофлавонның (флаванондар), изофлавонның (изофлавоноидтар),в4- фенилкумариннің (неофлаво-ноидтар) гидрокси туындылары болып табылады. Сондай-ақ төмендетілген карбонил тобы бар флавондар (флавонолдар). Көбінесе C6-C3-C6 сериясының басқа қосылыстары да флавоноидтар деп аталады, оларда бір-бірімен үш көміртекті фрагмент арқылы қосылған екі бензол ядросы бар халькондар, дигидрохалькондар және аурондар . Таржапырақты күреңот өсімдігінің тамырларында пектиндер молынан кездеседі. Пектин немесе табиғи 8 крахмал (гетерополисахарид) дегеніміз құрамында көмірсу болатын органикалық қосылыстар тобы, олар негізінен жеміс - жидектерде, тамыр жемістерінде көптеп кездеседі. Таржапырақты күреңот өсімдігінің гүлдерінде көптеген таниндер бар (олардың тамырларында кемінде 10%). Таниндерқұрамында көп мөлшерде OH топтары бар өсімдік тектес фенолды қосылыстар тобы. Танниндердің тотығу әсері олардың белоктармен, полисахаридтермен және басқа биополимерлермен күшті байланыс түзу қабілетіне негізделген . Таржапырақты күреңоттың дәмі мен түсіне келетін болсақ. Егер өнім ашытылмай жай ғана кептірілген болса, онда оның айқын қышқыл дәмі болады. Ал егер ашытылып, жапырақтары өңделген боласа жұмсақ бал, карамель немесе жеміс ноталары бар дәм береді. Сусынның түсі жасыл шайға ұқсас алтын түсті . Таржапырақты күреңотты кептіру шараларына келетін болсақ. Жиналған Таржапырақты күреңот жапырақтарын алдымен тазартылып, шайылуы керек. Осыдан кейін шикізатты қағазға 5 сантиметрге дейін біркелкі қабатқа салып, көлеңкі жерде кептіріп үнемі араластырып тұруы қажет. Судан құрғаған кезде оны алақан арасында ұсақтау қажет. Содан кейін ұсақталған жапырақты дымқыл шүберекпен немесе ашыту қақпағымен жабылған эмаль ыдысқа салынады. Осы уақытта шырын контейнер ішінде бөліне бастап, хош иісі өзгереді. Ашыту уақыты өнімнің қаншалықты тұтқыр болуын қалайтыныңызға байланысты . Бұл процесс аяқталғаннан кейін

кептіруге көшу керек. -жеңіл кептіру 2 - 6 сағатқа созылады; - орташа кептіру 10 – 16 сағат; - терең кептіру 36 сағатқа дейін. Таржапырақты күреңотты сақтау шараларына келетін болсақ. Кептірілген Таржапырақты күреңотты +15-тен +20°С-қа дейінгі температурада сақтау қажет, ал үйдегі жоғары ылғалдылық пен тікелей күн сәулесінің әсерінен зақымдалуы мүмкін. Өнімнің дәмі мен хош иісін ұзақ уақыт сақтау үшін сатып алғаннан кейін оны шыны немесе саз ыдысқа құйып, қараңғы жерге қойған дұрыс [11]. Таржапырақты күреңоттың қолданылуы Таржапырақты күреңот өсімдігінің жапырағымен гүлдері жараларды емдейтін агент ретінде, сонымен қатар тамақ ауруы (тонзиллит), асқазан ауруы, мигрень, отитте қолданылады [12]. Халық медицинасында емшілер Таржапырақты күреңотты эпилепсияны, алкогольдік психозды, анемияны емдеуде, сондай-ақ қатерлі ісіктердің әртүрлі түрлерін емдеуде қолданған [13]. Ал бұл өсімдіктің жапырақтарының тұнбасынан орталық жүйке жүйесіне тыныштандыратын, ұйықтататын, құрысу қарсы әсерлерін байқаған. Тыныштандыратын қасиеті бойынша, ол валериан дәрісінен қарағанда біршама төмен әсер көрсетеді, бірақ оның валерианда жоқ басқа да қасиеттері бар [14]. Иваншайы адамның шартты рефлекторлық белсенділігін өзгертуге қабілетті, сондықтан невроздарды емдеуде өте тиімді. Бұл өсімдіктің әсер ету механизмі хлорпромазин сияқты күшті препаратқа ұқсас. Хлорпромазиннің жағымсыз қасиеттерінің қатарында қаңқа бұлшықеттерін босаңсыту мүмкіндігі бар, бұл пациент үшін жағымсыз, бұл хлорпромазинді қабылдаған пациенттердің қозғалысын айтарлықтай қиын міндетке айналдырады. Таржапырақты күреңот препараттары іс жүзінде ұқсас әсер етпейді. Таржапырақты күреңот өсімдік 9 материалдарының құрамында гиперозид кездеседі, сонын арқасында жүректің жұмысына оң әсер етеді, ол стресстен қорғайтын, қалыпты тыныштандыратын, көңіл-күй модуляторы болып табылады және агрессивтілікті төмендетеді [15]. Өсімдіктің жапырақтары мен гүлдері седативті, қабынуға қарсы, жараларды емдейтін және шырышты қабықтарды жабатын әсерге ие. Бұл қасиеттер өсімдіктің құрамында таниндер мен шырыштың көп болуына байланысты деп саналады. Сондықтан заманауи фитотерапевттер диареяға бейім асқазан-ішек жолдарының ойық жарасын және басқа да ауруларын емдеуде.

Таржапырақты күреңотты қолданады. Тұнба түріндегі Таржапырақты күреңот препараттары әртүрлі экземаларды, атопиялық дерматитті, псориазды және терінің басқа да ауруларын емдеуде қолданылады, әсіресе егер олар асқазан-ішек жолдарының бұзылуларымен және невротикалық көріністерме қатар жүрсе .

Ас қорытуды жақсарту қабілетіне байланысты бұл өсімдіктің сусыны салмақты азайтуға көмектеседі, ал оның құрамына кіретін заттар шаш пен тырнақтың сұлулығына оң әсер етеді. Ал еркектерге арналған артықшылығы – Таржапырақты күреңотты шөптің қабынуға қарсы әсері простата ауруларына көмектеседі, сонымен қатар өсімдік потенциалды арттырады . Таржапырақты күреңот сондай-ақ көптеген ауруларды емдейді . Ғалым, ботаник Николай Анненков Таржапырақты күреңоттың жапырағын іш қатуға, бас ауруына, экземаға ұнтақ ретінде себуге болады деп дәлелдеген . Сонымен қатар осындай аурулардан арылуға болады: - алаңдаушылық пен стресс деңгейін төмендету; - тиімділікті, өнімділікті арттыру; - ұйқыны қалыпқа келтіру; - денені тазарту; - ішек микрофлорасын дұрыстау; - витамин тапшылығымен; - иммундық жүйенің жұмысын жақсарту; - ойық жараларға, өт қабының ауруларына қарсы; - терінің күйін жақсарту; - қабынуды азайту. Таржапырақты күреңот өсімдігінің бөліктерін әртүрлі қолданысқа пайдалануға болатыны 1 кестеде көрсетілген. Кесте 1 – Таржапырақты күреңот өсімдігінің бөліктері Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінің бөлшектері Қолданылуы Таржапырақты күреңоттың жас жапырақтарымен өркендерінен Витамин салатын, сорпа жасалынған Таржапырақты күреңоттың тамырынан Ұн және нан пісірілген Таржапырақты күреңоттың мамықтарынан (пух) Жастық, орамал тоқылған және жіп жасалынған Таржапырақты күреңоттың ашытуынан Алкогольді сусындар жасалынған 10 Иваншайдың немесе Таржапырақты күреңоттың бөліктерін тұрмыстық жағдайда қолданылатыны кесте 1 көрсетілген. 1.2 Экстракция: жалпы түсінік, оның түрлері және Таржапырақты күреңот

(Chamaenerion angustifolium) экстракциясының маңызы. Xaлық apacындa фитoпpeпapaттap әлi дe үлкeн cұpaныcқa иe болып келеді, сол себебті сығындылар өciмдiк шикiзaты нeгiзiндeгi eң көп тapaлғaн дәpiлiк фopмaлapдың бipi бoлып келеді. Oлapдың құpaмы қapaпaйым жәнe caлыcтыpмaлы құны төмeн болып табылады. Фитoпpeпapaттapғa дeгeн cұpaныcтың apтуын ecкepeтін болсақ, фapмaцeвтикa өнepкәciбi үшiн eл aумaғындa өceтiн өciмдiктepдiң құpaмын зepттeп, oлapдың нeгiзiнeн пpeпapaттap дaйындaу қызығушылық тудыpып oтыp . Мeмлeкeттiк Peecтpiнiң мәлiмeтiнe cәйкec, яғни қaзipгi тaңдa Қaзaқcтaн Pecпубликacының нapығындa көптеген сығындылaр тipкeліп жaтыр . Қазaқстaн Республикaсының фaрмaцевтикa нaрығындa өсімдік шикізатынан жaсaлғaн дәрілік зaттaр жыл сaйын өсіп келеді. Aймaқты жоғaры сaпaлы, қaуіпсіз және қолжетімді дәрілік зaттaрмен қaмтaмaсыз ету қaзіргі күннің талaбы . Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) - қазaқ хaлық емшілігінде қабынуға қарсы агент ретінде және жарақат пен күйікті емдеуде қолданылып келе жaтқaн дәрілік өсімдік. Aталмыш өсімдікті ғылыми тұрғыдaн зерттеп, қабынуға қaрсы фитопрепараттың шикізаты ретінде заманaуи медицинаға енгізудің маңызы өтте зор болып келеді .

2.2. Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) сығындысымен сабын алу технологиясы:

Таржапырақты күреңот сығындысы шынымен косметикалық ингредиент ретінде ерекше. Бұл компонент терінің ең көп кездесетін проблемаларына – қабыну, ультракүлгін зақым және безеуді тудыратын бактерияларға қарсы күресуге қабілетті. Осылайша, Күреңот сығындысы ультракүлгін сәулеленуден туындаған терінің қызаруын азайтады, антиоксидантты, бактерияға қарсы әсер көрсетеді, теріні қартаюдан қорғайды [. Таржапырақты күреңот (Chamaenerion angustifolium) өсімдігінен aлынған әртүрлі сығындының биологиялық белсенділіктеріне және технологиялық көрсеткіштеріне сaлыстырмaлы тaлдaу жaсaу aрқылы, ең тиімді деп саналған сығындыны фитопрепарат жасаудың потенциальды субстанциясы ретінде таңдап алынды . Экстракт (лат. Extractum – сығынды, бөлінді) - жылжымалы, тұтқыр сұйықтықтар немесе құрғақ массалар болып табылатын дәрілік өсімдік текті немесе жануар текті шикізаттан алынған концентрленген сығынды. Экстракт алу үшін бізге экстрагент керек. Экстрагент ретінде су, спирт, көмірқышқыл газы болуы мүмкін, осығын байланысты сығындылары сулы, спиртті, эфирлік, майлы, СО2 - экстракттар және т.б. деп бөледі . Олардың консистенцияға байланысты жіктелуі: - сұйық экстракттар (Extracta fluida) - қою экстракттар (Extracta spissa) - құрғақ экстракттар (Extracta sicca) 11 Сұйық экстракттар – бұл (1:1) қатынасында алынған ДӨШ сұйық концентрацияланған сулы спиртті сығындылар. Фармацевтикалық кәсіпорындарда сұйық сығындылар массасы бойынша дайындалады (1 кг шикізаттан 1 кг сұйық сығынды алынады). Сұйық сығындылар фармацевтика саласында кең таралған, өйткені олар дәрілік шикізат пен дайын препараттағы белсенді заттар арасындағы бірдей қатынасы және дәріхана жағдайында бюреткалармен және тамшуырлармен өлшеу ыңғайлылығы. Сұйық сығындылардың кемшіліктеріне келетін болсақ, олардың өсімдік шикізатынан алынған ілеспе заттармен қанықтылығы; 15°С - 20°С температурада герметикалық тығындау және сақтау қажеттілігі; сұйық сығындылардың құрамында экстрагенттің көп мөлшері бар, сондықтан олар тасымалдау қабілеті аз препараттар болып табылады . Қою экстракттар бұл дәрілік өсімдік

шикізатынан концентрацияланған бөлінділер, ол құрамында 25% - дан аспайтын ылғал бар тұтқыр масса болып табылады. Олар әдетте ыдыстан төгілмейді, бірақ жіптерге созылып, содан кейін қатты массаға біріктіріледі. Жоғары тұтқырлыққа байланысты қою сығындылар дәріханада таблетка өндірісінде байланыстырушы және қалыптастырушы заттар ретінде қолданылады. Сонымен қатар, олар шәрбаттардың, микструралардың немесе эликсирлердің құрамына корригент ретінде кіре алады. Қою сығындылар бірқатар дәрілік формаларға (тұндырмалар, таблеткалар) жартылай өнім ретінде қолданылады. Қою сығындылардың кемшіліктері оларды қолданудың қолайсыздығын қамтиды, бұл белгілі бір әдістерді қажет етеді. Сонымен қатар, құрғақ ауада олар кебеді және қатты болады; ылғалды ауада - ылғалданады және көгереді. Сондықтан олар герметикалық қаптаманы қажет етеді. Құрғақ экстракттар бұл құрамында 5%-дан аспайтын ылғал бар сусымалы масса болып табылатын дәрілік өсімдік шикізатынан концентрацияланған экстракциялар. Оларды сығындылардың ең ұтымды түрі деп санау керек. Олар қолдануға ыңғайлы, мүмкін болатын ең аз массасы бар. Құрғақ сығындылардың кемшіліктері олардың жоғары гигроскопиялығы, соның нәтижесінде олар сусымалылығын жоғалтатын кесек тәрізді массаларға айналады. Қою және құрғақ сығындылар өндірісінде экстрагенттер ретінде су (кейбір жағдайларда ыстық су), аммиактың сулы ерітінділері, сулы хлороформды, әртүрлі концентрациядағы этанол, органикалық еріткіштер, сұйытылған газдар, өсімдік және минералды майлар қолданылады [29]. Экстракция алудың негізінен бірнеше әдістері болады.

Қолдан жасалған сабын несімен тартады?
• Бұл экологиялық таза өнім. Оның негізі – табиғи балаларға арналған сабын, глицерин, эфир майы, шөптер.
• Тазартудан бөлек (негізінен сол үшін қолданылады) ол косметикалық тұрғыдан да әсер етеді. Ал бұл үшін өте маңызды.
• Қолдан жасалған сабынның сыртқы пішіні де тартымды. Бұл дүкендегі ұсқынсыз, химиялық хош иісті сабын кесегі емес, оның әр шығарылым өздігінен

қызықты әрі ерекше.

• Сабынды қолдан жасау барысында клиенттің қалауы мен қажеттіліктері ескеріледі. Құрамы: түс, көлемі, пішіні – барлығы да арнайы тапсырыс бойынша жасалына алады.
• Қолдан жасалған сабын жас балаларға да, жасы үлкендерге де ерекше сыйлық бола алады.
• Қолдан сабын жасау бизнесін ұйымдастыру үшін көп қаражат қажет емес. Ғимаратты жалға алудың және арнайы құрал жабдықтарды сатып алудың қажеті жоқ. Енді мен сіздерге сабын дайындауды көрсетейін.
Қолдан жасалған Таржапырақты күреңот сығындысы қосылған табиғи сабын.

Үй жағдайында сабын қайнату – өте жағымды және шығармашылық процесс. Себебі, сіз оған өзіңіз қалаған қоспаларды қосып, кез келген рецепт бойынша дайындай аласыз. Сізге тіпті өзіңіздің жеке рецептіңізді ойлап тауып, дайын өнімге кез келген түс пен түрлі пішін жасауыңызға болады. Қысқасы, өз қиялыңыз жеткенше жасай бересіз. Ал сабын қайнату процесі әркімге де ләззат сыйлайтыны сөзсіз.      

  

Сабын жасау үшін не қажет?

- Үккіш.

- Ыдыс.

- Екі кастрөл (үлкен және кішкентай).

- Дүкенде сатылатын арнайы сабынды негіз (орнына бояу мен қоспасыз балалар сабыны жарайды)

- Сабынды массаны езуге таза су немесе шөп қайнатпасы.

- Негізгі май (бадам майы, өрік, шабдалы, кокос және зәйтүн майы т.б.)

- Глицерин және Е дәрумені. Бұларды кез келген дәріханадан табасыз. Және шынымен сапалы әрі пайдалы табиғи сабын дайындағыңыз келсе, бұларды міндетті түрде қосыңыз. Себебі, Е дәрумені теріге өте жақсы әсер етеді – оны қоректендіріп, серпімділігі мен тегістігін жақсартады, құрғақтықтан қорғайды. Ал глицерин теріні жақсы жібітіп, ылғалдандырады.  

- Эфир майлары. Бұл міндетті компонент емес, оның ұнаған түрін өз қалауыңызға қарай таңдаңыз.

- Сабынға арналған қалыптар. Міндетті түрде арнайы қалып сатып алудың қажеті жоқ – кез келген пластмасса, шыны не саздан жасалған ыдыс та жарай береді.

Сонымен қатар, сізге сабынға арналған әр түрлі табиғи қоспалар қажет болады. Бұл өзіңізге ұнаған өсімдік пен шөп болуы мүмкін. Оларды жасайтын сабыныңыздың косметикалық сипатына қарай таңдайсыз. Мысалы, егер сабынға үгілген сұлы ұны қосылса, ол майлы теріге арналған керемет құрал болып шығады. Ал цитрустылардың қабығын қоссаңыз – целлюлитке қарсы тұруға көмектеседі. Үйде жасалған сабын құрамына какао немесе кофе салсаңыз – ол скраб-сабынға айналады. Ал егер сабынның косметикалық сипатына анық талабыңыз болмаса, қырмызы не түймедақ сияқты әмбебап шөптерді қоссаңыз болады.       

Сабынды қалай қайнаттым?

Үлкен және кішкентай екі ыдыс алдым. Үлкеніне толтырмай су құйып, отқа қойдым. Кіші ыдысты үлкенінің ішіне саламын – осылайша су моншасын жасаймын.

Енді сабынды ұсақ үккіштен өткіземін (оны алдын ала жылытып алуға да болады).

Үлкен ыдыстағы су қатты қызғанда, кішкентай ыдысқа аздап зәйтүн майын құйдым – әр 100 гр сабынға 2 ас қасық май қажет. Май бірден ысиды, енді оның үстіне сабын ұнтағын себемін. Артынша 100 мл ыстық су (не шөп қайнатпасын) құйып, араластырамын. Мен күреңоттың сығындысын пайдаландым.

Сабынға бояғыш, қоспа және дәрумендерді қосамын. Эфир майларын ең соңында, қалыпқа құяр алдында қосамын.

Қоспаны қалыптарға құямын.

Жасалу жолы осымен аяқталды, енді қалыпқа құйылған қоспаны 4-5 сағатқа. Дайын сабынды целлофан немесе аспаздық қаптамаға орап қою қажет.

Байқағанымдай, сабын дайындау соншалықты қиын емес.

Мен өзім жасаған сабынды өз туыссым қолданыпжатыр.Нәтижесі мынандай қолдағы жараның қабынуының алдын алды.

Алдыңғы көрініс 5 күннен кейінгі көрініс

Қорытынды

Таржапырақты күреңот сығындысынан жасалған сабынның пайдалы қасиеттері

Таржапырақты күреңот құрамында С витамині, херофиллин деп аталатын алкаллоид бар.(Алкалоидтар — (араб.: alkali‎ – сілті және гр. eіdos – түр) — құрамында азот атомы бар табиғи текті органикалық негіздер; құрамында азоты бар сілті қасиетті органикалық зат; улы және емдік қасиеттері бар) Оның құрамында пестин, кілегей, флавоноидтар бар, С витамині лимондағыдан 6 есе артық кездеседі. Сондай-ақ күреңот В тобының витаминдері, темір, никель, мыс, марганец, молибден, бор, кальций, натрий, магний микроэлементтеріне де бай. Оның тамырында крахмал мол, ал жас жапырақтарын салатқа көп пайдалануға болады. Күреңоттан жасалған дәрілік препараттардың нерв жүйесін тыныштандыратын, түрлі қабынуларға қарсы әсер ететін қасиеттері бар М.Н.Баринановтың мәліметтеріне қарағанда, салыстырылған 50 өсімдіктің ішінде күреңот қабынуға қарсы әсер егуі жағынан бірінші орын алады. Сондықтан қолдағы,беттегі аллергиялық қабыну жараларына емдік реттінде таржапырақты күреңот сығындысынан жасалған косметикалық сабынды антисептикалық және дәрі-дәрмек ретінде қолдануға болады. Бетке безеу шыққанда ,шашқа күтім жасағанда таржапырақты күреңот сығындысынан жасалған жасалған сабынды қолданған жөн. Себебі, ол - табиғи, химиялық қоспасы жоқ ,зиянсыз таптырмас құрал.

Қазіргі кезде кәсіп ретінде үйде сабынды дайындауға мүмкіндік бар.

Ескерту:

- Қолмен жасалған сабынның жарамдылық мерзімі қысқа. Композицияда консерванттар жоқ болғандықтан, ол алты айдан аспайды. Сондықтан көп мөлшерде сатып алмаған дұрыс.

-Уақыт өте келе түс өзгеруі мүмкін, жеңілірек немесе түсіп кетуі мүмкін. Бұл сәтті кешіктіру үшін сабынды ылғалдан қорғалған қараңғы жерде сақтаңыз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Давыдова Н. С., Серикова В. И., Моисеева Е. В. Использование цветочнодекоративных растений водных и прибрежно-водных фитоценотипов в ландшафтном дизайне // Цветоводоство: история, теория, практика: Материалы VII международной научной коференции. — Минск: Конфидо, 2016.

2. Барабанов Е.И. Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений. — М.: Издат. центр «Академия», 2016. — 448 с. — ISBN 5-7695-2656-4. — С. 298.

3. Иващенко А.А. "Қазақстанның өсімдіктер әлемі. Суретті энциклопедия". Алматы кiтап баспасы 2008

4 Family: Onagraceae Juss., nom. cons.. Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture (12 сәуір 2009). Тексерілді, 29 қазан 2010. 5 Полежаева И.В. Состав эфирного масла кипрея узколистного // Фармация. 2007. – №7 С. 7–9.

6 Полежаева И.В. Эколого-географические особенности накопления биологически активных веществ кипрея узколистного (Chamaenérion angustifolium), произрастающего на территории Красноярского края: ав/тор. дис. канд. биол. наук. Красноярск, – 2009.19 с

7 Полежаева И.В., Полежаева Н.И., Левданский В.А. Сравнительное исследование химического состава кипрея узколистного // Вестник КГУ. Естественные науки. 2015. №2. С. 130–133