ТАРИХ ПӘНІНДЕ ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

ТАРИХ ПӘНІНДЕ ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ

МӘСЕЛЕЛЕРІ

Жанабаева Санигуль Каниевна

Д.Ушинский атындағы № 23 орта мектептің тарих пәнінің мұғалімі, Тараз қаласы

Тарихи үдерісті мектепте оқытудың тҥрі, тәсілі, қҧралдары ғылыми зерттеу тәсілдерінен ӛзгеше, алайда, жоғарғы сыныпта пайдаланылатын саналуан «зерттеу» тәсілдері жасӛспірімдердің ғылыми зерттеу жҧмысының алғашқы ҥлгілерімен танысуға мҥмкіндік жасайды. Егер тарих ғылымы тарих сабағының пәні ретіндегі мазмҧнын анықтаса, педагогика ғылымы берілген тарихи білімдердің абстракциялану кӛлемі мен деңгейін айқындап берді. Сондықтан, тарихты оқытуда табысқа жету ҥшін сабақ беру іс-тәжірибесінде, нені және қалай оқыту керек деген проблеманы шешуде, әдістемелік зерттеулерде педагогиканың жетістіктерін ескеріп отыру керек.

Тарихты оқыту әдістемесі психологиямен де тығыз байланысты. Психология курсында оқушылардың танымдық қызметін ҧйымдастырған кезде мҧғалім нақты фактілерді талдай отырып, жалпылау және тҥсінік қалыптастыруға ӛтетіні белгілі. Бҧл индуктивті әдіс деп аталады. Сонымен қоса, қазіргі заманғы психология балалардың тарихи материалмен мектептен тыс жерлерде де танысатынын ескертеді. Сондықтан, танымды ҧйымдастыру дедукциялық әдіс, яғни, оқушыларды алдымен теориялық ережелермен таныстырып, соңынан барып фактілермен таныстыру арқылы да жҥзеге асырылады. Сондай-ақ, оқушылардың танымында сезімдік және рационалдық

қызметтерін ҧйымдастыру қажет екендігін ескертеді, оқытудың кӛрнекілігін және оқушылардың белсенді ойлау қызметін талап етеді.

Қай кезеңде, қай қоғамда болмасын жеке тҧлғаның қалыптасуы ҧстаздан басталады.Білім саласында тҥбегейлі ӛзгерістер ҧстазға ҥлкен жауапкершілікті талап етеді. Ӛздігінен білім алатын, жан – жақты ізденетін алдағы ӛмір жолын ӛзі болжай алатын тҧлға тәрбиелеу – ҧстаз қолында. Заманауи қоғамның зиялы азаматын білім беру сана әлеуеті жоғары дамыған, сын тҧрғысынан жаңаша ойлай білетін, рухы мықты, ӛз білімін қоғамның алға басуына жҧмсай алатын адам тәрбиелеу. Жаңа бағдарлама қҧрмет, ынтымақтастық, ашықтық, қазақстандық патриотизм және азаматтық жауапкершілік, еңбек және шығармашылық, ӛмір бойы білім алу тәрізді қҧндылықтарға негізделген. Қазіргі кезеңде оқушының ӛз бетімен ізденуі оқу ҥдерісіне қойылатын басты талаптардың бірі болып табылады. арихи ҥдерістің заңдылығын меңгеру ҥшін тарихи қҧбылыстардың арасындағы белгілі-бір байланыстар тобын анықтай алу керек. Оның алғашқысы – себеп-салдарлық байланыстар. Оны саналы тҥрде меңгеру ҥшін байланысқа тҥсуші әрбір тҥсінік пен қҧбылыс туралы және олардың байланысының себебі мен салдары, яғни нәтижесі туралы толық білім оқушы санасынан орын алуы тиіс.

Мысалы, мемлекеттің пайда болуын тҥсіндіре отырып мҧғалім ӛзара байланысты образды фактілердің тізбегін қҧрайды. Яғни, еңбек қҧралының жетілуі, еңбек ӛнімділігінің артуы, артық ӛнімнің және бір адамның екінші адамды қанауының мҥмкіндігінің, қарама-қарсы таптардың, мемлекеттің пайда болуы. Осы тақырыпқа байланысты кесте мектеп оқулығында бар, бірақ соның аппликациялық тҥрін сабақ ҥстінде оқушылардың кӛзалдында біртіндеп қҧру маңызды. Мҧғалім тҥсіндіруін тыңдап және кӛрнекі образдарды кӛре отырып, олар заңдылық тізбесінің әрбір бӛлігінің кезектілігін тереңірек тҥсетін болады. Ең алғаш рет бҧл схема Ежелгі Египет тарихы материалын меңгеру кезінде тҥсіндіріледі. Дәл осы тізбе Қосӛзен және Грекия мемлекеттерінің пайда болуын тҥсіндірген кезде де пайдаланылады. Оқушылар бҧл тізбені ӛзбеттерінше қҧрастыра бастаған кезде мҧғалім тапсырманы кҥрделілендіреді. Индия мен Қытайдағы мемлекеттердің пайда болуын қарастыру кезінде (оқу жылының соңы, оқушылар нақты фактілік материалдың ҥлкен қорын жинақтаған, кесте тізбесінің кезектілігін меңгерген кез) мҧғалім тізбе байланыстарының алғашқы және соңғы нҥктелерін ғана кӛрсетеді де, қарастырылатын елдің нақты материалының негізінде еңбек қҧралының жетілуі мен мемлекеттің пайда болуы тізбесін оқушылардың ӛздерінің толық қҧрастыруын талап етеді.

Байланыстардың екінші тобы – аймақтық байланыстар. Мысалы, ежелгі дҥние мемлекеттеріндегі табиғат жағдайы мен шаруашылық тҥрлері арасындағы байланыстар, адамзат қоғамының белгілі-бір бағытта дамуына оның географиялық жағдайының ықпалы және т.б. Тарихпен таныса отырып, оқушылар қоғам ӛміріне табиғат жағдайлары бірқатар ықпал етеді; ежелгі заманда адам табиғатқа тәуелді болады; табиғатты толық меңгергеннен кейін адам оны қорғай бастады деген қорытындыларға келеді. Жоғарғы сыныптарда экологиялық мәселелерге ҥлкен кӛңіл бӛліне бастайды.

Байланыстардың ҥшінші тобы – мерзімдік байланыстар, яғни, белгілі-бір кезең ішінде болған оқиғалар мен қҧбылыстардың реттілігі мен бірмерзімділігін анықтау. Мысалы, феодалдық қоғамның дамуының белгілі-бір кезінде феодалдық бытыраңқылықтың пайда болуы мен орталықтандырылған мемлекеттердің қалыптасуы ортағасырлық мемлекеттерде ғана жҥзеге асып отырды.

Заңдылық – кӛптеген заңдардың қызметінің нәтижесі. Сондықтан, оқушыларға заңдылық тҥсінігін айтпас бҧрын, оларды «заң» тҥсінігімен таныстырған жӛн. Бҧл ҥшін жоғарғы сынып оқушыларын «қоғамдық даму заңдылығы» тҥсінігімен таныстырамыз.

«Қоғамдық даму заңдылығы» тҥсінігі – білім қалыптастырудың барлық жҥйесіндегі әрі маңызды, әрі ӛте кҥрделі кезең. Алдымен заңның белгілерін атап

шығып, осыдан соң оларды тҥсіндеру қажет. Заң дегеніміз, объективті тҥрде қҧбылыстардың арасындағы олардың мағынасын кӛрсететін жалпыға бірдей, тҧрақты байланыс. Оқушылар тӛменгі сыныптан бастап «Қандай ортақ белгісі бар?» деген сҧраққа жауап бере бастайды. Заң туралы білім нақты тарихи материал, тҥсініктер жҥйесі және теориялық тҧжырымдау кезінде қалыптасады. Қоғамдық дамудың заңдылықтарын тҥсінуді қалыптастыру тарихи білім жҥйесін толық меңгеру негізінде жҥзеге асырылады. Фактілер жҥйесін меңгерген оқушы оларды бір-бірімен салыстыра отырып, белгілі-бір қҧбылыстардың белгілі-бір дәуірде болмай қоймайтындығына кӛз жеткізеді.