МАҚАЛА

«Тіршілік эволюциясы»

Байтурганова Динара Канапияевна

(биология пәнінен мұғалімі)

Аңдатпа: Бұл мақалада тіршілік эволюциясының ғылыми негіздері мен дамуы жан-жақты қарастырылады. Эволюцияның негізгі заңдылықтары, тірі ағзалардың бейімделу үдерістері, органикалық дүниенің тарихи дамуы, Ч. Дарвин мен заманауи эволюциялық теориялардың маңызы талданады. Сонымен қатар эволюция ілімінің медицина, биотехнология, экология салаларындағы тәжірибелік қолданылуы мен қазіргі ғылыми жетістіктер тұрғысынан өзектілігі қарастырылады. Мақала құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Зерттеу барысында ғылыми-әдістемелік еңбектерге сүйеніліп, тақырып жан-жақты сарапталған.

Кілт сөздер: эволюция, бейімделу, табиғи сұрыпталу, органикалық дүние, Дарвин, биотехнология, экология, тіршілік дамуы.

Эволюция ұғымы — табиғаттағы барлық тірі ағзалардың тарихи даму процесін түсіндіретін биология ғылымының іргелі категориясы. «Эволюция» термині алғаш XVII ғасырда биологияға енгенімен, оның ғылыми мәні XIX ғасырда Ч. Дарвиннің табиғи сұрыпталу теориясымен айқындалды. Дарвин еңбектерінде тіршілік иелерінің өзгергіштігі, тұқым қуалаушылық қасиеттері және табиғи сұрыпталу негізгі қозғаушы күш ретінде қарастырылды. Бұл эволюциялық теория ағзалардың бейімделуін, жаңа түрлердің пайда болуын ғылыми тұрғыда дәлелдеді.

Дарвиннен кейінгі кезеңде эволюция ілімін толықтырған неодарвинизм, генетика жетістіктері мен молекулалық биология эволюциялық процестердің механизмдерін тереңірек ашты. Мәселен, ХХ ғасырдың ортасында қалыптасқан синтетикалық эволюция теориясы (СЭТ) тұқым қуалау заңдылықтарын, популяциялық генетиканы, палеонтология деректерін және молекулалық биология жетістіктерін біріктірді. Бұл қазіргі биологиядағы ең әмбебап теориялардың бірі саналады.

Қазіргі таңда эволюцияны түсіндіру тек морфологиялық немесе генетикалық деректермен шектелмейді. Ғалымдар эволюциялық биологияны кешенді ғылым ретінде қарастырады. Ол геномдық зерттеулерге, биоинформатикаға, молекулалық филогенияға сүйене отырып дамуда.

1. Геномдық деңгейдегі эволюция. Заманауи зерттеулер әрбір ағзаның геномындағы өзгерістерді салыстыру арқылы эволюциялық туыстықты анықтайды. Мысалы, адам мен шимпанзенің ДНҚ сәйкестігі 98–99% құрайды, бұл ортақ ата-бабаның болғанын дәлелдейді.

2. Эволюция және экология. Тіршілік формаларының бейімделуінде қоршаған орта факторлары маңызды рөл атқарады. Климаттың өзгеруі, экожүйелердің бұзылуы немесе жаңа ортаға көшу эволюциялық процестерді жылдамдатады.

3. Симбиоз және коэволюция. Қазіргі ғылым эволюцияны тек бәсекелестік тұрғысынан емес, ынтымақтастық құбылыстары арқылы да түсіндіреді. Мысалы, өсімдіктер мен жәндіктердің өзара бейімделуі немесе микроағзалардың адам организмімен симбиозы.

4. Эволюция және биотехнология. Гендік инженерия, жасушалық технологиялар эволюция заңдылықтарын қолдану арқылы жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Ауыл шаруашылығында өнімділігі жоғары дақылдар, медицинада тұқым қуалайтын ауруларды емдеудің жолдары осы эволюциялық білімге негізделеді.

5. Эволюция және болашақ. Ғалымдар адамзаттың әрі қарайғы эволюциялық дамуы туралы түрлі болжамдар айтады. Бір бағытта технологиялық прогресс адамның табиғи эволюциясын тежеп, жасанды жолмен «биоэволюцияны» қалыптастырады десе, екінші көзқарас табиғи сұрыпталудың әлі де маңызды фактор екенін көрсетеді.

Эволюция – тек өткенді түсіндіру құралы емес, қазіргі заманғы биология, медицина, экология және биотехнология ғылымдарының негізін құрайтын әмбебап теория. Оның теориялық қағидалары ғылыми білімнің барлық саласында қолданылады, ал қазіргі зерттеулер оны жаңа деңгейде дамытуға мүмкіндік беріп отыр.

Қазіргі кезеңде эволюция биологиядағы әмбебап ұстаным ретінде қарастырылады. Генетика, молекулалық биология, биоинформатика салаларының дамуы эволюциялық процестердің тетіктерін жаңа деңгейде түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан эволюцияны зерттеу тек теориялық маңызы бар бағыт қана емес, практикалық тұрғыда да зор мәнге ие.

Эволюция – тіршіліктің даму заңдылықтарын түсіндіретін биология ғылымының іргелі ұғымдарының бірі. Оның қалыптасуы мыңдаған жылдарға созылған философиялық және ғылыми ізденістердің нәтижесі болып табылады. Эволюцияның ғылыми теориясы біртіндеп дамып, бүгінгі күні молекулалық биология мен геномика деректерімен толықтырылып, жаңа деңгейге көтерілді.

Эволюция туралы алғашқы ойлар Ежелгі Грекия дәуірінен бастау алады. Анаксимандр, Гераклит сияқты ойшылдар табиғаттың үнемі қозғалыста, өзгерісте болатынын атап өткен. Гераклиттің «бәрі ағады, бәрі өзгереді» деген қағидасы кейінгі эволюциялық көзқарастардың философиялық негізіне айналды.

Орта ғасырларда ғылымның дамуы баяуласа да, табиғаттағы даму мен өзгеріс идеялары сақталды. Қайта өрлеу дәуірінде тіршіліктің күрделенуін, ағзалардың бейімделуін түсіндіруге тырысқан ойшылдар пайда болды. Бұл кезең эволюциялық идеялардың қайтадан жаңғыруына ықпал етті.

Эволюция теориясының ғылыми негізін қалаған ғалым – Чарльз Дарвин. 1859 жылы жарық көрген «Түрлердің шығу тегі» атты еңбегі табиғаттағы процестерді түсіндіруде төңкеріс жасады. Дарвин ілімінің негізгі қағидалары мынадай:

• ағзалардың өзгергіштігі;

• тұқым қуалаушылық қасиеттердің берілуі;

• тіршілік үшін күрес;

• табиғи сұрыпталу.

Бұл қағидалар эволюцияның басты қозғаушы күштерін анықтап, ағзалардың ортаға бейімделуін ғылыми тұрғыда түсіндіруге мүмкіндік берді. Дарвиннің идеялары биологияның барлық саласына ықпал етті және жаңа зерттеулерге жол ашты.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Дарвин теориясы генетика деректерімен толықтырылып, неодарвинизм қалыптасты. Бұл бағыт эволюциялық процестерді тұқым қуалаушылық заңдарымен байланыстыра қарастырды. Кейіннен синтетикалық эволюция теориясы пайда болып, популяциялық генетика, палеонтология, экология сияқты салалардың мәліметтерін біріктірді. Бұл теория эволюцияны тек жекелеген ағзалар деңгейінде емес, тұтас популяциялар мен түрлердің даму процесі ретінде қарастырды.

Геномдық деңгейдегі зерттеулер. Адам геномын зерттеу жобасы (Human Genome Project) ағзалардың туыстық байланыстарын анықтауда жаңа мүмкіндіктер берді. Геномдарды салыстыру эволюциялық процестердің нақты механизмдерін түсінуге жол ашты.

Молекулалық филогения. ДНҚ мен ақуыз құрылымдарын талдау арқылы эволюциялық ағаштар жасалып, түрлердің тарихи даму жолдары нақтыланды. Бұл әдіс жануарлар мен өсімдіктердің шығу тегін тереңірек түсінуге мүмкіндік берді.

Коэволюция және симбиоз. Қазіргі көзқарастар эволюцияның тек бәсекелестік арқылы ғана емес, ынтымақтастық пен симбиоз арқылы да жүретінін дәлелдеді. Мысалы, гүлді өсімдіктер мен жәндіктердің бір-біріне бейімделуі – коэволюцияның айқын мысалы.

Эволюция және биотехнология. Гендік инженерия мен биотехнология эволюциялық процестерді қолдан жасауға мүмкіндік берді. Жаңа сорттар, төзімді мал тұқымдары, медициналық препараттар осындай зерттеулердің нәтижесінде пайда болуда.

Эволюция туралы қазіргі көзқарастар алуан түрлі.

Технологиялық прогресс және адам эволюциясы. Кейбір ғалымдар адамның табиғи эволюциясы баяулап, оның орнына жасанды факторлардың ықпалы күшейгенін айтады. Медицина, биотехнология, кибернетика адамзаттың болашағына жаңа сипат беруде.

Жаһандық экологиялық дағдарыс. Климаттың өзгеруі эволюциялық процестердің қарқынын арттыруы мүмкін. Жануарлар мен өсімдіктер жаңа жағдайларға бейімделуге мәжбүр болуда.

Болашақтағы болжамдар. Бірқатар зерттеушілер «технологиялық эволюцияны» алға тартса, басқалары табиғи сұрыпталудың әлі де күшін жоймағанын айтады. Бұл сұрақ әлі де ғылыми талқылаудың өзегінде тұр.

Эволюция – тіршіліктің дамуын түсіндіретін әмбебап теория. Ол ежелгі философиялық идеялардан бастау алып, Ч. Дарвин еңбектері арқылы ғылыми деңгейге көтерілді, кейін неодарвинизм мен синтетикалық теорияға ұласты. Қазіргі таңда молекулалық биология, геномика, биотехнология эволюцияны зерттеуге тың серпін беріп отыр. Эволюцияның теориялық маңызы ғана емес, практикалық қолданысы да зор. Ол медицинада, ауыл шаруашылығында, экологияда адамзат өркениетінің болашағына тікелей әсер етеді.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Дарвин Ч. Происхождение видов. – М.: Наука, 1987.

2. Футуйма Д. Эволюция. – М.: Логос, 2007.

3. Жұмаділов Ж. Жалпы биология. – Алматы: Мектеп, 2015.

4. Ридли М. Эволюция: Учебник. – М.: Мир, 2004.

5. Жаңабаев К.Э., Тіршілік әлемінің дамуы. – Алматы: Қазақ университеті, 2018.

6. Dobzhansky T. Genetics and the Origin of Species. – Columbia University Press, 1937.

7. Mayr E. What Evolution Is. – Basic Books, 2001.

8. Жүнісов Б. Биология. Оқулық. – Астана: Фолиант, 2020.

9. Freeman S., Herron J. Evolutionary Analysis. – Pearson, 2014.

10. Gould S.J. The Structure of Evolutionary Theory. – Harvard University Press, 2002.