Топырақтан органикалық және минералдық заттарды сіңіру

Бағалау парағы

Бағалау парағы

Бағалау парағы

1. Шаяндардың дене құрылысын ата

2. Өзен шаяны қайда тіршілік етеді?

3. Кәсіптік маңызы барма?

4. Буынаятылар мен буылтық құрттардың айырмашылығы қандай?

Өзен шаяны

Тіршілігі мен тіршілік ету дағдысы.

Шығу тегі. Бұлардың қазба қалдықтары кембрийден белгілі. Жер шарында кең тараған, негізінен тұщы су қоймаларында, теңіздерде кездеседі. 6 класс тармағы (желбезекаяқтылар, цефалокаридалар, бақалшақты шаянтәрізділер, жоғары сатыдағы шаянтәрізділер,  максиллоподалар  және ремпедиялар), 30 мыңнан астам түрі белгілі. Олардың арасында бентосты, планктонды, паразитті және құрлықта тіршілік ететін түрлері бар. Құрлықта тіршілік ететін шаянтәрізділер ылғалды жерлерде, дымқыл ортада мекендейді және желбезекпен тыныс алады, осы белгілері олардың суда тіршілік ететін түрлерден шыққанын дәлелдейді.

Ең ауыр шаян — Солтүстік Атлант омары (Homarus amerіcanus), оның салмағы 20 кг.

Буынаяқтылар типі, шаянтәрізділер класының негізгі өкілі өзен шаяны аты айтып тұрғандай суда, яғни өзендер мен көлдерде, тоғандарда тіршілік етеді. Бұл өзендердің тазалығын қалайтын омыртқасыз жәндік. Шаянның денесі баскөкірек және құрсақ бөліктерінен тұрады. Баскөкірек бөлігінде бірі – ұзын, бірі – қысқа екі жұп бунақтанған мұртшалары, екі көзі,ауыз мүшелері алдыңғы жағында болады. Одан төмен 5 жұп бунақтанған аяқтары бар. Аяқтарының алдыңғы екеуінің ұшында қысқыштары көрінеді.қалған 4 жұп аяқтары жүруге арналған. Бірінші жұбы — антеннула, екіншісі — антенна, қалған үш жұбы қорегін ұстайтын және ұсақтайтын, түрі өзгерген аяқтары. Шаянтәрізділердің басында бір жұп күрделі немесе фасеттік көздері бар.

Өзен шаянының баскөкірегі атбы тунақты құрсақпен жалғасып, бунақтардың әрқайсысында екі – екіден екі тармақты қысқа аяқшалары бар. Шаянның құрсағы жалпақтау келген қатты тақташадан тұратын құйрық жүзбеқанатымен аяқталады.

Буылтық құрттардан негізгі айырмашылығы - денесі хитинді затпен қапталған. Хитин дегеніміз - жасуныққа ұқсас ағзалық зат. Жабынның ішкі жағынан жеке будаланған тері-бұлшықет қапшығының бұлшықеттері бекінеді. Соның нәтижесінде дене бөліктері біріне-бірі тәуелсіз, дәлме-дәл, өте шапшаң және тиімді қозғалыс жасай алады. Буынаяқтылардың сыртқы хитинді жабыны өте жеңіл. Сондықтан буынаяқтылар салмағы ауыр бақалшақты ұлулардан әлдеқайда оңтайлы қимылдайды. Хитин берік болғандықтан, созылмайды. Буынаяқтылар денесі өскенде хитинді жабын мезгіл-мезгіл денеден сыпырылып, түлейді. Хитинді жабынның қалың-жұқалығы барлық жәндіктерде біркелкі емес. Өзеншаяны жабыны, қоңыздың қатты қанаты және жабыны өте қалың.

Тыныс алуы. Олар суда тіршілік ететіндіктен, желбезек арқылы тыныс алады. Асшаян, өзен шаян, таңқышаяндар денесінің бас пен көкірек бөлігі тұтасқан. Ол баскөкірек және қарсақ бөліктерінен құралады.

Қанайналым жүйесі. Жүрегі және қан тамырлары - салатамыр қанды дене қуысына айдайды. Сондықтан, қантарату жүйесі тұйықталмаған - ашық жүйелі. Жүрек пішіні – бес бұрышты кішкене қалта тәрізді. Жүрекке дене қуысындағы түссіз қан тікелей келіп құяды.

Зәр шығару жүйесі екі жасыл жұп бездер арқылы жүзеге асады. Ол дененің (өзен шаян) бас бөлігінде орналасады. 

Жүйке жүйесі шұбалшаңға өте ұқсас, бірақ күрделірек құрылыста.

Қоректенуі. Орташа және ірі денелі шаянтәріздестер (таңқышаян, отар, асшаян,өзеншаян) құрттарды, ұлуларды, балықтарды, өсімдіктерді қорек етеді. Сонымен бірге балықтардың, бақалардың, басқа да су жануарларының өлексесін жеп, табиғатта санитарлық рөл атқарады. Ұсақ шаянтәріздестер (дафния, циклоп) өте ұсақ қоректік бөлшектерді, ұсақ ағзаларды қорек етеді. Өздері балықтарға жем болады. Балықтардың желбезектерінде паразиттік жолмен тіршілік ететін түрлері де бар. Циклоптар кейбір құрттардың дамуына аралық ие болып табылады.

Жүйке жүйесі мидан және құрсақ жүйке тізбегінен тұрады.

Ас қорыту жүйесі жақсы жетілген. Ішегі ас үгітетін қарыннан және “бауырдан” құралып, ортаңғы ішекке ашылады.

Сезім мүшелері жақсы жетілген, олар сезімтал талшықтар (рецепторлар) түрінде болады. Көру, иіс сезу, сипап сезу және тепе-теңдік сақтау мүшелері едәуір дамыған.

Тепе-теңдік сақтау мүшесі — статоцист жақсы дамыған.

Көбеюі. Өзен шаяны көбінесе дара жыныстылар, тек мұртаяқтылар мен онаяқтыларда гермафродиттік кездеседі. Жынысты деформизм айқын байқалады. Көпшілік тобына партеногенез тән, жұмыртқаларын суға тастайды. Шаянтәрізділер метаморфтық жолмен дамиды. Жұмыртқадан планктонды дернәсіл — науплиус шығып, ол метанауплиусқа (екінші дернәсілдік даму сатысы, бұл кезде кеуде және құрсақ бунақтары оқшауланып бөлінеді) айналады. Кейде бірінші дернәсілдік даму сатысы жұмыртқа қабығының астында өтеді, онда дернәсілдердің суға шығуы дамудың соңғы сатысында жүреді. Жұмыртқадан аналық организмге ұқсас кішкене дарабас шығып, түлеу арқылы біртіндеп өседі.

Дүние жүзінің көптеген елдерінде жоғарғы сапалы тағам ретінде пайдаланылады. Өзен шаяны қазір жер шарының барлық түкпірінде сұранысқа ие өте бағалы омыртқасыз. Құрамында 16% - ға дейін ақуызы, 0,5% - майы жоғары сапалы диеталық және дәмді тағам алуға болады.