Транслитерация мен транскрипциядағы ерекшеліктер

Тулеубаева Тоғжан Талапқызы,,

БҚИТУ, «Шетел тілдері және аударма ісі» кафедрасы

2 курс магистранты,

Ғылыми жетекшісі:PhD докторы, қауымдастырылған профессор Жауыншиева Ж.Б.

Аннотация

Бұл мақалада транслитерация мен транскрипция ұғымдарының тіл біліміндегі рөлі, олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтары жан-жақты талданады. Екі тәсілдің мақсаты мен қолданылу саласы қарастырылып, практикалық мысалдар келтіріледі. Мақалада транслитерацияның әріптерді сәйкестендіруге бағытталатыны, ал транскрипцияның дыбыстық бейнені дәл беруге бағытталатыны көрсетіледі. Сонымен қатар, екі әдістің аударма, тіл үйрету және ғылыми зерттеу салаларындағы маңызы анықталады.

Кілт сөздер:транслитерация, транскрипция, тілдік сәйкестендіру, дыбыстық бейне, жазба таңбалар, фонетика, аударма, орфоэпия, халықаралық атаулар, тіл мәдениеті.

Қазіргі заманда тілдер арасындағы байланыс қарқынды дамуда. Әртүрлі тілдік жүйелер арасындағы сәйкестікті орнату қажеттілігі артты. Осы орайда транслитерация мен транскрипция маңызды құралдар болып табылады. Транслитерация – бір тілдің графемасын екінші тілдің графемасына дәлме-дәл көшіру процесі. Транскрипция – сөздің дыбыстық құрылымын басқа тілдің дыбыстарымен дәл жеткізу әдісі. Бұл мақалада осы екі тәсілдің ерекшеліктері салыстырылып, олардың қолдану аясы мен тәжірибелік мәні қарастырылады.

Транслитерация – бұл бір тілдің жазба жүйесіндегі әріптерді басқа тілдің жазба жүйесіне дәлме-дәл көшіру әдісі. Транслитерация кезінде сөздердің дыбыстық құрылымы ескерілмейді, басты назар әріптер мен таңбалардың сәйкестігіне бағытталады. Мысалы, қазақ тіліндегі «Жезқазған» атауы ағылшын тіліне транслитерация арқылы «Zhezqazghan» болып беріледі. Бұл әдіс көбінесе ресми құжаттарда, төлқұжаттарда, халықаралық терминдер мен географиялық атауларды жазуда қолданылады. Транслитерацияның артықшылығы – жазбадағы тұрақтылықты сақтау, бірақ кей жағдайда дыбыстық бейнені дәл жеткізбеу ықтималдығы болады. Сондықтан транслитерация тек графикалық сәйкестікке негізделеді.

Транскрипция – сөздің дыбыстық бейнесін дәл беру әдісі. Бұл әдісте әр дыбысқа арнайы фонетикалық таңба немесе әріп тіркесі қолданылады. Мысалы, ағылшын тіліндегі «London» сөзі транскрипцияда [ˈlʌndən] деп белгіленеді. Транскрипция тіл үйретуде, фонетикалық зерттеулерде, орфоэпиялық сөздіктер жасауда ерекше маңызға ие. Тілдің дыбыстық заңдылықтарын сақтай отырып, сөздердің дұрыс айтылуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар транскрипция арқылы сөздердің фонетикалық бейнесін салыстыруға мүмкіндік туады.

Транслитерация мен транскрипция арасындағы айырмашылықтар айқын: біріншісі жазба таңбаларға негізделсе, екіншісі дыбыстық бейнеге бағытталған. Транслитерация көбінесе ресми мәтіндерде, атауларда, терминдерде қолданылады. Ал транскрипция тіл үйренушілерге, фонетика саласындағы зерттеушілерге қажетті құрал болып табылады. Транскрипция дыбыстық дәлдікті қамтамасыз етеді және сөйлеу мәдениетінің дұрыс қалыптасуына ықпал етеді.

Практикалық тұрғыда транслитерация мен транскрипцияны ажырата білу маңызды. Себебі әртүрлі жағдайларда дұрыс таңдау жасау тілдік дәлдікті қамтамасыз етеді. Мысалы, қазақ тілінен ағылшын тіліне ресми атауды беру кезінде транслитерация пайдаланылады: «Алматы» – «Almaty». Ал бұл сөздің дұрыс дыбысталуы транскрипция арқылы көрсетіледі: [ɑlˈmɑtɯ]. Сол сияқты ағылшын тіліндегі атауларды қазақ тіліне көшіруде де екі әдіс қолданылуы мүмкін. Мысалы, «New York» сөзі транслитерацияда «Нью-Йорк» деп жазылады, ал транскрипцияда [njuː ˈjɔːk] деп дыбысталады. Бұл тәсілдердің әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерімен маңызды рөл атқарады және тілдік сәйкестендіруді қамтамасыз етеді.

Транслитерация мен транскрипция – тілдер арасындағы сәйкестендіру мен дыбыстық дәлдікті қамтамасыз ететін маңызды әдістер. Біріншісі әріптердің жазба таңбаларын дәлме-дәл көшіруге бағытталса, екіншісі дыбыстық бейнені нақты жеткізуді көздейді. Екі әдіс те тілдік қарым-қатынас пен мәдени алмасуды дамытуда ерекше рөл атқарады. Тілдік сәйкестіктің сапасы осы тәсілдердің дұрыс қолданылуына тікелей байланысты. Сондықтан тіл үйретуде, аудармада және ғылыми зерттеулерде транслитерация мен транскрипцияны тиімді пайдалану маңызды болып саналады. Бұл мақалада екі әдістің қолданылу ерекшеліктері мен тәжірибелік мәні толық қарастырылып, олардың тіл мәдениетін қалыптастырудағы рөлі айқындалды.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы: Санат, 1993.
   
   

2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999.
   
   

3. Crystal D. The Cambridge Encyclopedia of Language. – Cambridge University Press, 1997.
   
   

4. Pike K.L. Phonetics: A Critical Analysis of Phonetic Theory and a Technic for the Practical Description of Sounds. – Ann Arbor: University of Michigan Press, 1943.
   
   

5. Roach P. English Phonetics and Phonology. – Cambridge University Press, 2000.
   
   

6. Момынова Б.Қ. Қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
   
   

7. Төлебаев Т. Қазақ тілінің орфоэпиясы. – Алматы: Рауан, 1991.