Жұмадил Ж., Болтаева Ә.М.

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ

ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ ДИАГНОСТИКАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ

(Т. Лири)

Әдістемені 1954 жылы Т. Лири, Г. Лефорж және Р. Сазек әзірлеген. Бұл субъектілердің өзіндік тұжырымдамалары мен идеалды «Менді» зерттеуге, сондай-ақ шағын топтардағы қарым-қатынастарды зерттеуге арналған. Әдістеме өзін-өзі бағалау мен өзара бағалауда басқаларға деген қатынастың басым түрін анықтауға көмектеседі.

Тұлғааралық қарым-қатынастарды зерттеуде көбінесе екі фактор анықталады: үстемдік-бағыну және достық-дұшпандық. Бұл факторлар тұлғааралық қабылдау процестеріндегі адамның жалпы әсерін анықтайды. Оларды М.Аргайл тұлғааралық мінез-құлық стилін талдаудың негізгі компоненттерінің бірі ретінде анықтады және мазмұны жағынан Чарльз Осгудтың семантикалық дифференциалының үш негізгі осінің екеуімен корреляциялануы мүмкін: бағалау және күш.

Негізгі әлеуметтік бағдарларды көрсету үшін Т.Лири секторларға бөлінген шеңбер түріндегі схемалық диаграмманы жасады. Бұл шеңбердің көлденең және тік осьтер бойымен төрт бағыты бар: үстемдік-бағыну және достық-дұшпандық. Бұл секторлар одан әрі нақтырақ қатынастарға сәйкес сегізге бөлінеді. Одан да жақсырақ сипаттау үшін шеңбер 16 секторға бөлінген, бірақ екі негізгі оське қатысты белгілі бір жолмен бағытталған октанттар жиі қолданылады.

Т.Лири диаграммасы зерттелуші ұпайлары шеңбердің ортасына неғұрлым жақын болса, осы екі айнымалының арасындағы байланыс соғұрлым күшті болады деген болжамға негізделген. Әрбір бағдар бойынша ұпайлар қосындысы тік (үстемдік-бағыну) және көлденең (достық-дұшпандық) осьтері басым болатын индекске айналады. Алынған ұпайлардың шеңбердің ортасынан қашықтығы тұлғааралық мінез-құлықтың бейімділігін не экстремалдылығын көрсетеді.

Сауалнама сегіз қатынас түрінің әрқайсысы үшін қарқындылығы бойынша реттелген 16 тармаққа бөлінген 128 бағалау пікірін қамтиды. Әдістеме қарым-қатынастың белгілі бір түрін нақтылауға бағытталған пайымдаулар дәйекті түрде емес, ерекше түрде орналасатындай етіп жасалған: олар төрт топқа топтастырылған және анықтамалардың бірдей санынан кейін қайталанады. Өңдеу кезінде әрбір түрдегі байланыстардың саны есептеледі.

Т.Лири бұл әдістемені бақыланатын мінез-құлықты бағалау, өзін-өзі бағалау, жақын адамдарын бағалау және идеалды «Менді» сипаттау үшін пайдалануды ұсынды. Жауап нұсқаулығы диагностиканың осы деңгейлеріне сәйкес өзгереді.

Нұсқаулық: Сізге сипаттамалар тізімі ұсынылады. Әрқайсысын мұқият оқып шығыңыз және оның сізге сәйкес келетінін немесе келмейтінің анықтаңыз. Егер сәйкес болса, оны «+» деп белгілеңіз немесе жанына «иә» деп жазыңыз. Сәйкес келмесе, бос қалдырыңыз. Ұсынылған сипаттамалар арқылы өзіңіздің «идеалды Мен» (сіз кім болғыңыз келеді), сондай-ақ сізді қызықтыратын адамға — «менің серіктесім» дегенге қаншалықты сәйкес келетінін бағалай аласыз. Шынайы болуға тырысыңыз. Толық сенімді болмасаңыз, оның жанына «+» белгісін қоймаңыз.

Сауалнама

I 1. Басқалар ол туралы жақсы ойлайды

2. Басқаларға әсер қалдырады

3. Басқара алады, бұйрық бере алады

4. Өз жолында табандылық танытуды біледі

II 5. Ар-намыс сезімі бар

6. Тәуелсіз

7. Өзіне қамқорлық бола алады

8. Немқұрайлылық таныта алады

III 9. Қатал бола алады

10. Қатал, бірақ әділ

11. Шынайы бола алады

12. Басқаларға сын көзбен қарайды

IV 13. Жылағанды ұнатады

14. Жиі мұңды

15. Сенімсіздік танытады

16. Көбінесе көңілі қалады

V 17. Өзіне сын көзбен қарайды

18. Өзінің қателігін мойындай алады

19. Ерікті түрде бағынады

20. Мойынсұнғыш

VI 21. Ризашыл

22. Тамсанады, еліктеуге бейім

23. Құрметке ие

24. Мақұлдауды іздейді

VII 25. Ынтымақтаса алады

26. Басқалармен тіл табысуға ұмтылады

27. Мейірімді

28. Мұқияттылық танытады

VIII 29. Деликатты

30. Мақұлдайды

31. Көмекке шақырғандарға ашық түрде көмектеседі

32. Риясыз

I 33. Таңдандыра алады

34. Басқалардың құрметіне ие

35. Көшбасшылық қабілеті бар

36. Жауапкершілікті жақсы көреді

II 37. Өзіне сенімді

38. Өзіне тым сенімді, талапшыл

39. Іскерлі

40. Бәсекелескенді жақсы көреді

III 41. Қажет кезде қатал және мықты

42. Қайтымсыз

43. Ашуланшақ

44. Ашық, сөздерді тура айтады

IV 45. Оны біреу басқарғанға шыдамайды

46. Күдікшіл

47. Оған әсер қалдыру қиын

48. Ренжігіш, сезімтал

V 49. Оңай ұялады

50. Өзіне сенімсіз

51. Мойынсұнғыш

52. Қарапайым

VI 53. Көбінесе басқалардан көмек сұрайды

54. Авторитеттерді қатты сыйлайды

55. Кеңестерді тез қабылдайды

56. Сенгіш және басқаларды қуантуға тырысады.

VII 57. Әрқашан сыпайы

58. Басқалардың пікірін қатты бағалайды

59. Көпшіл

60. Мейірімді

VIII 61. Сенділік береді

62. Нәзік, жұмсақ

63. Басқаларға қамқорлық жасауды жақсы көреді

64. Риясыз, жомарт.

I 65. Кеңес бергенді жақсы көреді

66. Маңыздылық сезімін береді

67. Бастық болушы, басқарушы

68. Билікшіл

II 69. Мақтаншақ

70. Тәкаппар

71. Өзін ғана ойлайды

72. Айлакер, есепшіл

III 73. Өзгенің қателігіне төзбейді

74. Өзімшіл

75. Ашық

76. Көбінесе мейірімсіздік танытады

IV 77. Ашулы

78. Шағымданушы

79. Қызғаншақ

80. Реніштерін ұзақ есте сақтайды

V 81. Өзін-өзі кінәлауға бейім

82. Ұялшақ

83. Инициатива танытпайды

84. Момын

VI 85. Тәуелді, өздігінен шешім қабылдай алмайды

86. Бағынғанды ​​ұнатады

87. Басқаларға шешім қабылдауға мүмкіндік береді

88. Қиындыққа оңай түседі

VII 89. Достарының ықпалына оңай түседі

90. Кез келген адамға сенуге дайын

91. Барлығына мейірімділік танытады

92. Барлығына ұнайды

VIII 93. Барлығын кешіреді

94. ​​Жанашырлыққа толы

95. Жомарт, кемшіліктерге шыдамды

96. Қамқорлыққа ұмтылады

I 97. Жетістікке ұмтылады

98. Әркімнен таңданыс күтеді

99. Өзгелерді басқарады

100. Деспотты

II 101. Сноб (адамдарды жеке қасиеттеріне емес, дәрежесі/байлығына қарай бағалайды)

102. Мақтаншақ

103. Өзімшіл

104. Суық

III 105. Әжуашыл, мысқылшыл

106. Зұлым, қатігез

107. Жиі ашулы

108. Сезімсіз, немқұрайлы қарайды

IV 109. Кекшіл

110. Қарама-қайшылық рухы сіңген

111. Қырсық

112. Сенімсіз, күдікті

V 113. Ұяң

114. Ұялшақ

115. Бағынуға шамадан тыс ықыласпен сипатталады

116. Момын.

VI 117. Ешқашан ешкімге қарсылық білдірмейді

118. Мазасыз

119. Оған қамқорлық көрсеткенді ұнатады

120. Тым сенгіш

VII 121. Барлық адамның көңілін табуға тырысады

122. Барлығымен келіседі

123. Әрқашан тату

124. Барлығын жақсы көреді

VIII 125. Басқаларға тым кешірімді

126. Барлығын жұбатуға тырысады

127. Өзіне зиян келсе де өзгелердің қамын ойлайды

128. Шамадан тыс мейірімділігімен адамдарды бұзады

Нәтижелерді өңдеу және интерпретациялау

Сипаттамалар тізімі әр блокта төрт сұрақтан тұратын I-VIII блоктарға бөлінгеніне назар аударыңыз. I-VIII блоктар қайталанады, респондент төрт рет өтеді. Ұсынылған 128 сипаттаманың барлығының бар-жоғын бағалаған соң, әрбір блок үшін «+» ұпай санын жинаңыз. Нәтижені жазыңыз:

I блок - ... ұпай (яғни, төрт рет пайда болатын I блоктың жауабы үшін «+» ұпайларының жалпы саны);

II блок - ... ұпайлары және VIII блокқа дейін жасап шығу керек.

Егер сіз бірнеше тұлғаны бағаласаңыз: «Қазіргі Мен», «Мен идеалда» және «Менің серіктесім», онда әрбір бағаланған тұлға үшін бөлек балл («+» ұпай саны) есептелуі керек.

Әрбір деңгей бойынша максималды балл 16 балл, бірақ ол қарым-қатынастың төрт дәрежесіне бөлінеді:

0-4 балл – төмен;

5-8 балл – орташа (бейімді мінез-құлқы);

9-12 балл – жоғары (экстремалды мінез-құлық);

13-16 балл – экстремалды (патологияға дейін).

Әр жауаптың ұпайлары диаграммаға салынады. Шеңбердің центрінен қашықтығы сол блок үшін нүктелер санына сәйкес келеді (0-ден 16-ға дейін). Векторлардың ұштары тұлға профилін қалыптастыру үшін біріктірілген. Мұндай профильдің мысалы 2-суретте көрсетілген.

2-сурет. Әлеуметтік бағдарлардың тұлғалық профилі

Әдістеме нәтижесі диаграммада көлеңкеленген аймақ ретінде көрсетілген. Бұл зерттелушінің осы сынаққа арналған жеке профилін көрсетеді. Екі негізгі фактор бойынша ұпайларды есептеу үшін келесі формулалар пайдаланылады: «үстемдік» және «достық».

Үстемдік = (I - V) + 0,7 x (VIII + II - IV - VI)

Достық = (VII - III) + 0,7 x (VIII - II - IV + VI)

Сізде қандай фактор басым екенін анықтаңыз.

Алынған мәліметтердің сапалы талдауы әртүрлі адамдардың қабылдауларының арасындағы айырмашылықтарды көрсететін диаграммаларды салыстыру арқылы жүргізіледі.

Бұл әдіс психологиялық үйлесімділікті зерттеуге мүмкіндік береді және жиі отбасылық кеңес беруде, топтық психотерапияда және әлеуметтік-психологиялық тренингте қолданылады.

Тұлға профилін талдау

Сегіз блоктың әрқайсысының нәтижесі бойынша басқалармен қарым-қатынас түрлері:

I. Авторитарлық

13-16 – Диктаторлық, үстемдік етуші, деспоттық сипатта, күшті тұлға түрі. Топтық қызметтің барлық түрлеріне жетекшілік етеді. Олар әркімге нұсқау береді, әр істе өз пікіріне сүйенуге ұмтылады, басқалардың кеңесін қабылдай алмайды. Басқалары бұл авторитарлықты атап өтеді, бірақ оны мойындайды. 9–12 ұпай – Билік жүргізуші, жігерлі, беделді, іскер жетекші; істерінде табысты, кеңес беруді ұнатады, өзіне құрметпен қарауды талап етеді. 0–8 ұпай – Өзіне сенімді адам, бірақ міндетті түрде лидер емес; табанды, қайсар.

II. Эгоистік

13–16 ұпай – Барлығынан жоғары болуға ұмтылады, бірақ сонымен бірге барлығынан оқшау жүреді. Өзін жақсы көретін, есепшіл, тәуелсіз, өзімшіл. Қиындықтарды айналасындағыларға аударады, өзге адамдарға салқын, алшақ қатынаста болады, мақтаншақ, өзін тым жоғары санайды, менмен. 0–12 ұпай – Эгоистік белгілерге ие, өзіне бағытталған, бәсекелестікке бейім.

III. Агрессивті

13–16 ұпай – Айналасындағыларға қатынасы қатал және дұшпандық сипатта. Өткір, қатал, агрессиясы кейде әлеуметтік қарсы мінез-құлыққа дейін барады. 9–12 ұпай – Талапшыл, турашыл, ашық, басқаларды бағалауда қатал және өткір, ымырасыз, өзге адамдарды кінәлауға бейім, мысқылшыл, ирониялы, ашуланшақ. 0–8 ұпай – Қырсық, табанды, қайсар және жігерлі.

IV. Күдікшіл

13–16 ұпай – Дүниені жаулықпен қабылдайды, айналасындағы адамдарға жат, сенімсіз, ренжігіш, әр нәрсеге күдікпен қарайды, кекшіл, үнемі шағым айтып жүреді, барлығына көңілі толмайды (шизоидты мінез типі). 9–12 ұпай – Сыншыл, тұйық, адамдармен қарым-қатынаста өзін сенімсіз сезінеді, күдікшіл және басқалардың теріс бағалауынан қорқады, скептик, адамдардан көңілі қалған, жасырын. 0–8 ұпай – Әлеуметтік құбылыстар мен адамдарға сын көзбен қарайды.

V. Бағынушы

13–16 ұпай – Көнгіш, ерік-жігері әлсіз, барлық жағдайда бәріне жол береді. Өзін соңғы орынға қояды, өзін кінәлайды, пассивті, үнемі өзінен мықты адамнан сүйеніш іздейді. 9–12 ұпай – Ұялшақ, момын, тез қысылатын, күшті адамдарға жағдайға қарамай бағынады. 0–8 ұпай – Кішіпейіл, ұяң, көнгіш, сабырлы, бағынғыш, өз пікірін сирек білдіреді, адал әрі тәртіпті орындаушы.

VI. Тәуелді

13–16 ұпай – Өзіне мүлде сенімсіз, түрлі қорқыныш пен мазасыздыққа бейім, кез келген жағдайға уайымдайды, сондықтан өзгелерге және олардың пікіріне тәуелді. 9–12 ұпай – Тілалғыш, қорқақ, дәрменсіз, қарсылық көрсете алмайды, шын жүректен өзгелер әрқашан дұрыс деп сенеді. 0–8 ұпай – Конформды, жұмсақ мінезді, көмек пен кеңес күтеді, сенгіш, басқаларға тамсаңа қарайды, сыпайы.

VII. Жылы шырайлы

9–16 ұпай – Барлығымен жылы шырайлы, сыпайы, әлеуметтік қолдауға және басқалар тарапынан мақұлдауға бағытталған. Барлығына ұнауға тырысады, кез келген жағдайда «жақсы адам» болуға ұмтылады. Топтың мақсаттарын қолдайды, эмоционалды-лабильді (истероидты мінез типі).

0–8 ұпай – Ынтымақтастыққа, өзара көмекке бейім, ымырашыл, жанжалдарды шешуде икемді. Айналасындағылардың пікірін ескеріп, «жақсы қарым-қатынас» қағидаларын ұстанады. Топ мақсатына жетуде белсенді, көмек беруге дайын, назарда болуды, мойындалуды және махабатты қажет етеді. Ашық, жылы ниетті.

VIII. Альтруистік

9–16 ұпай – Өте жауапты, өз мүддесін өзгелер үшін құрбан етеді. Барлығына көмектесуге және жанашыр болуға ұмтылады, кейде көмегін тықпалап, тым белсенді болады, өзгелердің жауапкершілігін өз мойнына алады (кейде бұл сыртқы «бетперде» ғана, ал шын мәнінде қарама-қарсы мінезді адам болуы мүмкін). 0–8 ұпай – Адамдарға жауапкершілікпен қарайды, әдепті, жұмсақ, мейірімді. Эмоциялық қарым-қатынасын жанашырлық, симпатия, қамқорлық, жылы сөз арқылы білдіреді, басқаларды жұбата алады, жігерлендіре біледі, риясыз және қайырымды.