Түрік қағанаты

«МӘДЕНИ МҰРА» ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОБАСЫН
ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ КЕҢЕС

Майлыбаев Бағлан, кеңес төрағасы
Асқаров Әлібек, жауапты хатшы
Абдрахманов Сауытбек
Атабаев Қамбарбек
Аяған Бүркітбай
Әбжанов Хангелді
Әбусейітова Меруерт
Әжіғали Серік
Әлімбай Нұрсан
Байпақов Карл
Байтанаев Бауыржан
Балықбаев Тахир
Дүйсембаев Еркін
Есім Ғарифолла
Жақып Бауыржан
Жұмағалиев Асқар
Жұмағұлов Бақытжан
Қасқабасов Сейіт
Қозыбаев Ілияс
Құл-Мұхаммед Мұхтар
Құрманбайұлы Шерубай
Мұхамадиұлы Арыстанбек
Мыңбай Дархан
Нысанбаев Әбдімәлік
Салғараұлы Қойшығара
Самашев Зейнолла
Сұлтанов Қуаныш
Тұяқбаев Қанат
Шеңгелбаев Бақытжан

У
4 ДК 398
ББК 82.3
Б 12
Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі
Ақпарат және мұрағат комитетінің «Әдебиеттің әлеуметтік
маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша шығарылды

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының
Фольклортану, әдебиеттану және өнертану секциясының мүшелері:
Қасқабасов С.A. (төраға), Қорабай С.C. (төрағаның орынбасары),
Жұмасейітова Г.Т. (жауапты хатшы), Әзібаева Б.У., Әлбеков Т.,
Әлібекұлы А., Күзембаева С.А., Қалижанов У.,
Қосан С., Мамыраев Б.Б.

Томды басуға М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының
Ғылыми кеңесі ұсынған

Томның редакция алқасы:
Әлбеков Т. (жауапты редактор), Қалижанов У., Қасқабасов С.А.,
Пірәлиева Г.

Томды құрастырып, баспаға дайындағандар:
Әкімова Т. (жауапты шығарушы), Әлбеков Т.

Б 12  Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2013.

Т. 94: Түс жору және ырымдар.—432 бет.
ISBN 978-601-299-008-9
«Бабалар сөзі» сериясының 94-томына түс жорудың үлгілері мен
қазақтың ырымдары енді.
УДК 398
ББК 82.3
ISBN 978-601-299-008-9 (т. 94)
ISBN 9965-619-60-3

© Әдебиет және өнер институты, 2013
© «Фолиант» баспасы, көркемдеу, 2013

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Мәде­
ни мұра» Ұлттық стратегиялық жобасы аясында жарық көре­тін
«Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми ба­сылымын
әзірлеуді одан әрі жалғастырады.
Серияның бұған дейін баспаға ұсынылған тоқсан үш томы
ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді саласы
бо­
лып саналатын эпостық шығармаларға, ертегілерге, ше­
тел­­дердегі қазақ фольклорына, қара өлең, жұмбақтар мен ма­
қал-мәтелдер, аңыздар, шежірелер т.б. жанрларға арналды.
Дәлірек айтқанда, «Хикаялық дастандардың»—он үш, «Діни
дастандардың»—жеті, «Ғашықтық дастандардың»—он бір,
«Тарихи жырлардың»—он бір, «Батырлар жырының»—жиырма, «Мақал-мәтелдердің»—бес, «Қара өлеңнің»—екі,
«Ше­жі­релік жыр-аңыздардың»—үш, «Ертегілердің»—бес
то­­мы, «Тарихи аңыздардың»—төрт томы, «Ғұрыптық фольк­
лор­
дың»—екі томы, «Жұмбақтардың», «Балалар фольк­
ло­
ры­
ның», «Қазақ мифтерінің», «Моңғолиядағы қазақ фольк­­
ло­
ры­
ның», «Топонимдік аңыздардың», «Күй аңыздың»,
«Аңыз­­
дық шежірелердің», «Аңыздық жырлардың», «Өтірік
жә­не мысалдардың», «Магиялық фольклордың»—бір-бір томы
бас­
паға дайындалып, басылым көрді. Бұл жинақтардың он
екі томында Қытайдағы қазақтардың, бір томында Моңғолия
қазақтарының фольклорлық мұралары қамтылды.
Әлемнің өзге ұлттары сияқты халқымызбен бірге жасап,
қаймағы бұзылмай келе жатқан магиялық фольклордың бір
түрі—түс көру және оны жору. Қазақтың дәстүрлі мәдение­
тін­
де ерекше орын алған түс көру мен оны жорудағы түрлі

6

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

наным-сенімдер, ырымдар адамның ойлау табиғатын, оның
жан жүйесіндегі сан алуан сезімдік құбылыстарды танып бі­лу­
ге мүмкіндік беретін баға жетпес құнды деректер болып та­бы­­ла­
ды. Адамзат жаратылғалы бері өмір мен табиғат құбы­лыс­­та­­рын
танудың, оның құпия сырларына бойлаудың неше алуан талпыныстарын, қарапайым қағидаға сүйенген ізденісте­ріс­­те­рін
жүргізіп келеді. Түс көру адамның бүкіл жан жүйесін та­ныпбілуге ықпал ететіндіктен, ғалымдар бұл тылсым көрініс­­тер­­ді
психологиялық құбылыс ретінде қарастырады. Түсте адам санасы шеңберден шығып, шетсіз-шексіз әлемді игереді, кеңіс­тік
пен уақытқа тәуелді болмайды. Сондықтан түсті көруден гөрі,
оны жоруға ерекше мән беріліп отырған.
Қазақ дәстүрлі қоғамында да түс көруге бей-жай қарама­
ғанын, айрықша ден қойып, мағынасын жорығанын фольк­
лорлық мұраларынан, ырымдар мен жоралардан көруге болады. Түсті әрдайым жақсылыққа жорып, «Түс—балқыған
қорғасын», оны жақсылыққа жорысаң—жақсы ниет қабыл
болып, жақсылыққа айналады, жамандыққа жорысаң—жа­
мандыққа айналуы мүмкін деген ұғым қалыптасқан.
«Бабалар сөзі» жүзтомдық сериясының 94-томына фольк­
лорлық мұралардың бүкіл жанрлық түрлерінде көрініс тапқан
түс көру үлгілері мен оны жорудың мың-сан түрлері, оларға
қатысты сан алуан наным-сенімдердің барын ескере отырып,
олардың бәрін бір томдық жинаққа енгізу мүмкін еместігін,
сондықтан түс жорудың таңдаулы деген бірнеше ғана түрлері,
таңдамалы фольклорлық мұралардағы аздаған көркем үзін­
ділері, түс жоруға қатысты наным-сенімдердің бірнеше үл­
гілері ғана таңдалып, таразыланып, жүйеленіп жинақталды.
Нақтылап айтқанда, «Түс және оны жору», «Халық проза­
сындағы түс және түс жору», «Эпостық жырлардағы түс және
оны жору көріністері» аталған бөлімдерде халқымыздың бай
рухани қазынасында өзіндік орны бар түс көру мен жоруға
қатысты көріністер баяндалатын әдеби жәдігерлерден үзінді­
лер беріліп отыр. Түс көру, аян беру, оны жору, түс садақасы
т.б. секілді көптеген салт-дәстүр, ырым-нанымдары т.б. ұлттық
сөз өнеріміздің баға жетпес ұлттық құндылықтары, ол әлі де
терең зерттеуді талап ететін тақырып.

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

7

Ырым сөздер де—қазақтың дәстүрлі мәдениетінің, әсіресе
халық әдебиетінің ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, іргесі
сөгілмей келе жатқан құрамдас бөлігі. Кеңес кезеңінде
идеологиялық електерден өтіп, мардымсыз жиналған бұл
мұралар арқылы адамның тал бесіктен жер бесікке дейінгі
ғұмырындағы бүкіл болмысын, қоршаған ортамен қарымқатынасын, тұрмыс-тіршілікке, табиғатқа деген көзқарасын,
сенімдерін, философиялық-діни түсініктерін, психологиясын,
этнографиясын, этнопедагогикасын айқын аңғаруға болады.
Қазақ ырым сөздерінің түп-төркіні жалпы адамзатқа ортақ рухани қағидалармен тоғысып отырғанмен, өзіндік ұлттық ай­
шықтармен, салт-дәстүрмен, тәлім-тәрбиемен ерекшеленеді.
Ырым сөздер: табиғат, бала тәрбиесі, төрт-түлік, ғұрып, ас-су,
туыстық, саяткерлік т.б. сан-алуан тақырыптарды қамтиды.
Олар толық жиналып, жүйеленіп, жарияланбағандықтан,
ғылыми айналымға түскен емес. Сондықтан құрастырушы­
лар келешекте ырым сөздердің этнографиялық тұрғыдан да,
фольклорлық мұра ретінде де арнайы зерттелетіндігін ескеріп,
жинақтың екінші бөлімінде бұл жанрдың 802 мәтінін топтас­
тырды.
Томға енген мәтіндердің бір тобы ӘӨИ-дің сирек қорында
сақталған А.Сабалұлының, Ж.Шайхысламұлының, М.Ты­
ныш­тық­ұлының, М.Ж.Көпейұлының, Н.Нысанбайұлының,
Ш.Сұлтанбайұлының,
Р.Жүсіповтың,
К.Қаңтарбаевтың,
Е.Еші­
мовтің, А.Байтабынұлының, Е.Тілеумағамбетұлының,
А.Дүй­сенбінің, А.Мәмбетұлының, О.Оңғарбайұлының, Қ.Шо­
қа­
евтың, Ә.Шоқаманұлының, Ж.Бітімбайұлының, Мұрын,
Мұсабай жыраулардың, Қ.Байболұлының, А.Нұра­
линның
т.б. қолжазба мұраларының негізінде дайындалды. Сондай-ақ
Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, М.Тілеужанов, Т.Сыдықов, Б.Ыс­
қақов, Т.Бекқожина сияқты ғалымдар жинаған мәтіндер
кіргізілді.
Ж.Дәдебаевтың «Түс аяны» (1992), Ф.Танталиеваның «Қа­
зақша түс жору» (2005), «Түс жорудың төл кітабы» (2007) жи­
нақтары мен «Ой-таным» (2007) журналы да пайдаланылды.
Көптомдықтың принциптеріне сай, беріліп отырған мәтін­­­­дер
ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, жанрлар рим са-

8­

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

нымен, шығармалардың нұсқалары реттік санмен нөмір­ленді.
Томның ғылыми қосымшаларын: томға енген мәтіндерді жа­­зып
алушылар мен жариялаушылар және басылымдар, рулар туралы мәліметтер, томға енген мәтіндерге ғылыми түсініктеме,
сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлға­
лар мен діни есімдер туралы деректер, пайдаланылған әдебиет­
тер тізімі мен томның орыс, ағылшын тілдерінде жазылған
түйіндері құрайды.
Томның жалпы көлемі—27,0 б.т.

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ, АЯН БЕРУ
МЕН ОЛАРҒА ҚАТЫСТЫ НАНЫМ-СЕНІМ
ҮЛГІЛЕРІ
Адамзат санасында еріксіз түрде жүзеге асатын психо­
логиялық процесс—әдеби түстің көркем мәтіндердегі көрініс­
тері, оны жорудың символикасы, этнографиялық маңызы т.б.
қа­зақ әдебиеттану ғылымында арнайы зерттелмеген.
Адамның ішкі дүниесіне үңілу сондайлық қажеттілік тудыра қоймаған фольклорлық туындыларда бірінші кезекте оқиға
және сыртқы құбылыс, оқиғаға қатысты кейіпкердің тағды­ры
тұрды. Олардың көңіл-күйін, себеп-салдарын жан-жақты талдап, зерттеуге талпыныс жасалмады.
Мұндай сыртқы бейнелеу факторлары бүкіл фольклорлық
туындыларға, ондағы көркемдік ойлау жүйемізге тән құбылыс
болды. Романтикалық сарындағы ескі жыр-дастандарда жеке
адамнан гөрі, елді қорғау, жұрт намысы т.б. ұлттық мүдде,
халықтық мұрат басты орында еді. Сондықтан да эпостық жырларда жеке тұлғаның тағдыры, тыныс-тіршілігі, көңіл-күйі,
адамдық болмысынан гөрі, оның ел үшін еткен ерлігі басым
түсіп жатты, оларды идеализациялау бірінші кезекте тұрды.
Жеке адам тағдырына деген қызығушылық, оның жан
дүниесін зерттеуге, олардың өздерінің ішкі ойларына ерік
беріп, сезімдік құбылыстарын талдауға талпыныс туған кезде
ғана жаңа мәдениет қалыптасып, әдебиетте психологизм дамыды.
Бірінші, ол эпикалық және лиро-эпостық жырлардағы ға­
шықтық сезімдер, кейіпкердің күйініш-сүйініші, толғанысы,
ел-жұрттың, ата-анасының көңіл-күйлері арқылы көрінді.
Алайда олар қарапайым бейнеленіп, ішкі сөз-ойлары тек қана
баяндаушының көзқарасы, әңгімесі арқылы берілді. Сондық­
тан да біздің эпикалық жырларымызда сырттан бақылау ба­сым

10

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

болып кетеді де, кейіпкердің көңіл-күйлері, жеке бастың жан
сезімдері соның көлеңкесінде қалып қояды.
Бертін келе психологизмнің көркемдік бейнелеу құралда­
ры жан-жақты дами бастады. Мәселен, ішкі әлемді бейнелеу­
дің өнімді тәсілдері мен түрлері, авторлық баяндау, көркемдік
деталь, көркем мәтінде қолданылған әдеби түс көруді талдау мен оны жору мен жорытуға қатысты наным-сенімдер­дің
көптеген композициялық-баяндау түрлері, психологиялық
пейзаж, кейіпкердің сезімдік көңіл-күйін табиғатпен теңестіре
суреттеу кеңінен қолданыла бастады. Осылардың нәтижесінде
күрделі ішкі әлемді, жан қозғалысын ашу, ой мен іс-әрекеттегі
қайшылықтардың себеп-салдарын, сана астарын талдауға, игеруге деген алғашқы баспалдақтар жасалды.
Бір сөзбен айтқанда, психологизм сана астарындағы сфе­
раларды игере бастады. Психологизмнің арнайы ком­
по­
зи­
ция­
лық-баяндау түрінің бірі-көркем әдебиеттегі сюжетке
кейіпкердің түс көру эпизодын енгізу болып табылады. Түс кө­
ру фольклорда таза информациялық және сәуегейлік қызмет
атқарса, жазба әдебиетте кейіпкердің ішкі рухани әлемі мен
сана сфераларын қазбалай бейнелеудің ең күрделі психология­
лық бейнелеу құралы екендігі белгілі. Әдеби туындыдағы
кейіпкердің түс көруі, оның көркемдік әлеміне талдау жаса­мас
бұрын адамзатқа тән психологиялық құбылыс-түстің табиға­
тын танып, оның көңіл-күйді, сезімдік-эмоциялық түзілістер­
ді нанымды бейнелеудегі табиғи көріністерінен ғылыми мәлі­
меттер бере кетелік.
Негізінен түс—адамның күндізгі өмірінің табиғи тәмәм­
далуы, жан мен тәннің келесі күнгі жаңаруына дайындығы де­сек
те болады. Енді осы түстің табиғи болмысын сана астарын­дағы
психологиялық үдеріс екендігін жантану ғылымы тұрғы­сынан
зерттеген Ж.Аймауытов былай түсіндіреді: «Адамның есі бүтін
болмайтын күйлері болады. Сондай күйдің бірі—түс көру. Ұйқы
дегеніміз—мерзімді демалыс, тыныс алыс. Ұйықтаған адамда сана не мүлдем болмайды, не кем болады... Шырт ұй­қыда
жатқанда адам түк сезбейді. Бірер ұйықтап алған соң, ұйқы
сергек бола бастайды, ұйқылы-ояу деген күйге келеді. Сон­дай
кезде санамыз кіресілі-шығасылы болып, түс көрсек керек. Түс
дегеніміз ояуда көретін нәрселердің пернесі болады. Түсі­мізде
сол пернелерді өңіміздегі екен деп ойлаймыз» [1, 192].

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

11

Шығыстың орта ғасырдағы атақты ойшылы әл-Фараби да
адам баласының түс көру себебін күндізгі саналы түрдегі ойлау процесі тоқтаған кезде жүзеге асатын табиғи құбылыс деп
қарайды [2, 210].
Ойлау процесі тоқтап, сана саябыр тапқан сәтте өзге сезімдік
құбылыстар, әсіресе қиял қанаттана түседі. Шындығында да
барлық жан жүйедегі сезімдердің ішінде қиял еркіндікке ие.
Сол қиялдың қорытындысы түнде түс болып адам санасына саяхат шегеді.
Жоғарыда келтірілген психологиялық сөздік пен мұ­
сыл­
мандық күнтізбе-анықтамасында және Ж.Аймауытовтың
«Пси­­­хология» атты пән оқулығында түс көру процесінің таза
та­
биғи, биологиялық және психологиялық қызметі анықта­
лып көрсетілсе, енді түс көрудің адамның ойлау жүйесінде
атқаратын қызметіне де бір сәт зер сала кетейік. Өйткені түс
адам өмірінің әрбір құпия қалтарысын қалт жібермей бүкіл тарихын бейнелейтін аппарат тәрізді. Сондықтан түс көруді ұйқы
кездегі мидың фантазиясы деуге әбден болады. Ол қиялдың ең
жоғарғы түрі болып табылады.
Адамзатпен бірге туып, бірге қалыптасқан ойлау үрдісін­де,
іс-әрекеттерінде ерікті және еріксіз түрде жүзе­ге асырылып жататын психологиялық, биологиялық, табиғи құбылыс-түс туралы ойлану, оның құпия қалтарыстарын ашу, зерттеу әлі де ұзақ
үдерісті құрары хақ.
Негізі, адамның түс көруі туралы алғашқы ұғым-түсінік­
тер ежелгі діни наным-сенім негізінде қалыптасқан. Өйткені
ешқандай информация, хат-хабар жоқ кездерде түс солардың
қызметін атқарғаны аян. Кез келген кезеңнің айнасы, ойлау
жүйесінің сәулесі болып табылатын халық танымы, мифология, халық әдебиеті туындыларында т.б. түс көрудің алдың­
ғы орынға шығуы, соған елдің имандай сенуі, сол арқылы ке­
лешекті де сәуегейлікпен сезінуі, болашақты болжауы, келер
қауіптерден қорғануы т.б. соның бірден-бір дәлелі болса керекті. Айталық, жаман түс көрсе, шошынып, құдайы беруші­лік,
оны жұртты жиып отырып жору, яғни түске талдау жасау, сол
арқылы түрлі қауіп-қатерден қорғану немесе жақсы түстен
бір жақсылық күту т.б. сол балаң кезеңдегі бірден-бір информация түрінің бет-бейнесін береді. Оның сан алуан көркем­дік
көріністері біздің төл әдебиетімізде, әсіресе көне эпостарда

12

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

кестелі бейнеленген. Және оны ақын-жыраулар өз ойларын
айшықтау үшін қолданған. Әсіресе түс жорудың символи­
ка­
сы, этнографиялық маңызы, өзіндік қалыптасқан дәстүртағлы­
мы, сән-салтанатының өзі қойнауы құпия-сырға толы
ғажап дүние.
З.Фрейд түсті жору мен оны талдау арқылы адамның өзіне де
беймәлім жасырын жәйттерді, құпия ойларды, жұмбақ сырларды ашуға болатынын дәлелдеп берді [3,С 52]. Оның «түс көруді
мидың аса маңызды, ерекше тілі» деп қабылдауы тегін емес-ті.
Дәл қазіргі кезде батыс елдерінде, бір ғана Америкада түс
көру, оның адам денсаулығына қатысты мәселелерін зерттей­
тін 240 арнаулы ғылыми орталық жұмыс істейді екен. Керек
десеңіз, адам ұйықтап жатқан кездегі қимыл-әрекетін, жатысын (поза—дене қалпы, кейіп) зерттеп, көптеген ғылыми
жаңалықтар ашқан психотерапевттер Ф.Перлз пен Самюэль
Данкелдің «Язык жестов» деген еңбегі—бүкіл Еуропада ең көп
тараған атышулы кітап [4].
Мұндай мысалдар әлем халықтары тарихында мың-мың­дап
кездеседі.
Енді қазақтың ұлттық этнопсихологиясындағы түс көру,
түс сатып алу /бұған «Түс сатқан Тазша» атты ертегі мысал
бола алады/, түс садақасы, түс құдайысы деген ұғымдардың қа­­
лып­тасу жайына зер салар болсақ, олардың ел өмірінде белгілі
бір рухани сұранысқа, табиғи талап-тілекке орай дүниеге кел­­
ген­дігі байқалады. Әсіресе түс садақасына қатысты оқиғалар
қа­зақ хандарының, батырларының өмірлерінде жиі ұшырас­
қан. Мысалы, Абылайханның өз сарбазы Жәнібектің түсін оңға
жорып, түс садақасын жасау арқылы жеңіске жеткені жай­лы
аңыз-әңгіме кімді болса да қызықтырары хақ. Бұл аңызда түс
жорудың екі түрлі шарты ескерілген. Бірі—қандай түсті де
жақсылыққа жору, екіншісі—келер қауіпті құдайы, садақа
беру арқылы болдырмау.
Абылай ханның осы түс көру мен жорудағы көрегенділігі
аңызға айналған. Әсіресе атты түс садақасына шалып, қан
шығарту арқылы болғалы тұрған ауыр жағдайды өзгертіп,
әскерінің пайдасына жеңісті аударып жібергені—аса сиқырлы
құбылыс. Атақты қолбасшы Абылай хан тағдырындағы түстің
философиялық танымдық маңызы керемет рухани байлық­ты
құрайды. Өркениетті мемлекеттердің өзінде де түс көру мен

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

13

оған сену, оны ел болып жору жоралғысына жоғары баға бері­
ліп отырған.
Көрген түсті міндетті түрде талдап, жору—қай халықта да
берік сақталған салт-дәстүр. Әдебиетші ғалым Х.Досмұхамед­
ұлы бұл жөнінде былай дейді: «Түс жорудың (снотолкова­­ние)
қазақтар арасында да үлкен мәні бар екені ежелден белгілі,
сол себепті де ел ішінде арнайы мамандар—түс жорушылар да
ұшырасады. Бұрынғылардың айтуынша, түс жору Перғауын­
ның (Фараон) түсін болжаған Жүсіп пайғамбардан бастала­ды.
Әрбір қазақ түсін біреуге жорытуға тырысады және осы жору
сөзге әрдайым сенеді. «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш» және т.б.
жырларда түс көру мен оны жорудың поэтикалық суретте­ме­
лері баршылық» [5,25]. Х.Досмұхамедұлының айтып отырған
түс жорушы мамандары әлі де кездеседі. Олардың небір үлгілері
халық прозасы мен көркем туындыларда көрініс тапқан.
Түстің этнографиялық сипаты, түс жорудың көптеген нұс­
қалары жинақталған тағы бір танымды еңбек—Ә.Диваевтың
«Түс баяны». Бұл үлгілерді Ә.Диваев1 «Түс баяны»деген ат­
пен 1901 жылы қазақ және орыс тілдерінде жариялаған болатын. Бұл үлгілердің көбі жалпы мұсылман халықтарына
ортақ. Оларды ХІХ ғасырда белгілі этнограф ғалым Э.Б.Тайлор2
жария­ла­ған болатын. Осы мазмұндас тағы тағы бір топ түс жору
үлгі­лерін 1901 жылы шығыстанушы Н.Н.Пантусов3 «Таран­шы­
лар­дың түс жоруын» екі тілде (ұйғыр және қазақ) жария­лаған.
Осы еңбектердегі түс жорудың кейбір үлгілерін жинақ­
тап, алғы сөзі мен түсініктерін жазған белгілі ғалым Ж.Дәде­
баев­тың «Түс аяны» (Алматы: Ғылым, Замандас,1992) деген
еңбе­гі­нен мысалдар келтіре кетсек [5].
Егер кісі түсінде түйеге мініп жүрсе, онда о жақсы. Өйт­
кені түйе—ұлық жануар. Түсінде түйеге мінген кісіні ұлы
әулиелердің өзі желеп-жебейді. Жалпы, түсте көлікке мініп,
құламай жүру—жақсы.
Түсте биікке немесе тауға шығу—жақсы: ондай түс көрген
кісі өңінде үлкен дәрежеге жетеді.
1
Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской области.—Таш­
кент,1901. —48-53; 63-65-б.б.
2
Первобытная культура. Перевод с английского Д.А.Кропчевского.
—М.,1989. – С.98.
3
Материалы к изучению наречия таранчей Илийского округа. Таранчинсий
снотолкователь.Текст и перевод. –Казань,1901. – С.1-40.

14

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Егер кісі түсінде таза суға сүңгитін болса, онда ол өңінде
ақталып, ел қатарына қосылады. Егер кісі лай суға түсетін болса, онда ол өңінде қайғылы күйге душар болады.
Егер жолаушылап келе жатқан кісі түсінде түлкі көретін
болса, онда өңінде оның жолы болмайды, ал егер ол түсінде
қасқыр көретін болса, онда өңінде сапары сәтті болады.
Егер кісі түсінде қызыл түсті киім кисе, онда ол өңінде ел
билеген бастық болады.
Егер кісіні түсінде ит қапса, онда ол өңінде кішігірім шы­
ғынға ұшырайды.
Егер кісі түсінде биіктен құласа, онда ол өңінде табысқа
жетеді т.б. Түс жору нұсқалары мұнан да көп екені белгілі.
Алайда, бұл жинақта олардың бәрін жүйелеп, жинау мақсат
болмағандықтан, түс жору салты тек үлгі ретінде ғана кел­
тірілген.
Тегінде, түс жору салты, оған байланысты наным-сенім­
дер­—халықтардың өмір танымын танытатын құндылықтар.
Тарих­та болған белгілі адамдардың өңінде шындыққа айнал­
ған түс­тері де баршылық. Және олардың бәрі де адамзаттың
алдағы күннен күтер үміті тек жақсылық, қуаныш, бақыт
екенін байқататын баға жетпес құнды деректер.
«Түс көру» атты тақырыптағы араб тілінен аударылған бір
дәптерді 1971 жылы Әдебиет және өнер институтының қол­жаз­
ба қорына А.Барлыбаев деген кісі тапсырған. Бұл қолжазба 734бумада сақтаулы [6]. Ол 12 оқушы дәптерінен тұрады. Біз­­дің­
ше, бұл мұсылмандардың түс жоруға байланысты тұрмыс­­тық
энциклопедиясынан алынған үзінділер болса керек. Мұнда да
түс жорудың бірнеше нұсқалары берілген. Әсіресе мұсыл­ман­
дық түс жоруға байланысты алуан түрлі қызықты деректер мол
кездеседі. Түсті қалай жорудың техникасы, оның дайын жо­
ру-дәйектемесі, көптеген нұсқалары бар. Олар тарихи, ғылыми
құнды материал екені сөзсіз. Қазіргі кезде түс жоруға байланысты орыс және қазақ тілінде көптеген томдарды құрайтын
энциклопедиялар кітап дүкендерінде қаптап кетті. Олардың
түрлі тақырыптағы, алуан сала-салаға бөлініп, жиі-жиі жарияланулары әлі де болса оқырмандар сұранысына ие екендікте­­рін,
жалпы жұртшылықты қызықтыратынын дәлелдесе керек.
Әдебиетші Б.Сағындықұлы Мүсірбай-телеу «Ғаламның ға­
жайып сырлары» атты ғылыми еңбегінде: «.../Малакки түс/

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

15

періштелер көрсететін түстің белгілері: таң алдында көрінеді,
өте қысқа болады, ап-айқын болғандықтан өмірбақи ұмытыл­
майды. Келешекте жақсылыққа, яки жамандыққа жолығаты­
ны жөнінде ишарат етіледі. Расында түсте көргендері өңінде
іске асады. Мұндай түс кәпірлерге көрінбейді. Өйткені періш­те
оларға жоламайды»,—деп түсіндіреді [7, 27].
Түстің адамға ену мерзіміне байланысты этнопсихология­
лық ұғым-түсінік жалғыз түркі елдері емес, бүкіл әлем ха­лық­
тарының көркемдік танымдарында бар табиғи құбылыс. Оны
орыс ғалымы И.П.Сахаров «Сказания русского народа» атты
ғылыми еңбегінде былайша түсіндіреді: «...наши старушки
различали сны по времени их появления. У них сны бывали: вечерние, полуночные, утренние. Вечерний сон не имел никакой
важности; ему мало верили, об нем даже не ворожили. Сон полуночный почитался важным; об нем-то заботились более всего» [8, 131].
Бұл жайлар халықтың өмірі мен санасында біте қайнасып
жатқан түс көрудің тамыры тереңде, оны жору дәстүрінің
аясы да ұшан-теңіз екендігін аңғартады. Фольклорлық ғы­
лыми еңбектерде түс—мотив саналғанымен, әдебиеттанушы
ғалымдар оны көркемдік бейнелеу құралы деп түсіндіреді.
Әсіресе адам жанын терең танып, ішкі құпия сезімдерді
тереңдей талдап, зерттеуге зер салғысы келетін қаламгерлер
өмір шындықтарын эстетикалық, көркемдік деңгейге жеткізу
барысында осы кейіпкердің түс көру көрінісіне көп көңіл
бөлетіні күмәнсіз. Өйткені адам санасына еніп, оның рухани
әлемімен біте қайнасып кеткен халық танымындағы түс көру
ішкі психологиялық үдерістерді нанымды беруде орасан зор
қызмет атқарады. Мәселен, қарапайым халықтың өмірлік
тәжірибелерінен тұжырымдалып, қалыптасқан «өмір-түс» де­
ген түсінік бертін келе көптеген ақындарда (Пушкинде) сол
күйінде адам өмірінің универсалды моделі ретінде терең фило­
софиялық астарды, әлемтануды құрайды.
Түсті поэтикалық образдық теңеу сапасында «өңім түгіл
түсімде көрмеген», «түс көргендей болдым», «түсім секілді» т.б.
сияқты тіркес-түсініктердің өмірден өз орнын ойып алғанын,
түс көрудің көркемдік ойлау жүйесінде, көркем мәтіндерде
тұрақты құбылыс болып, етене еніп кеткенін ескермеу мүмкін
емес. Бүгінгі кемелденген, өркениетті көркем прозамызда түс

16

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

көру тәсілінің қол жеткізген көркемдік жетістігі—тап сол көне
мәдениетте, ауыз әдебиетінде, фольклорлық мұраларда, ұлт­
тық мәдениет мәйегінде әбден-пісіп жетілгендіктің жемісі десек, артық айтқандық емес.
Әдебиеттанушы, жазушы А.Ремизовтың түсінігінше, «түс
көру—әдеби тәсіл. Орыс әдебиетінде бұл тәсілсіз көркем шы­
ғарма жазылмайды»[9]. Десек те біздің ұлттық әдебиеттану
ғылымында түс көру тәсілінің көркемдік-бейнелегіштік қа­сие­
ті мен қызметі әлі күнге дейін зерттелінбей келеді. Оның бас­
ты себебі—фольклортанушы ғалымдардың түс көруді мифоло­
гиялық ой-сананың сәулесі деп, таза көркемдік бейнелеуіштік
қасиетіне мән бермегендігінен болса керек.
Мәселен, белгілі фольклортанушы ғалым С.Садырбаев:
«Тегінде түс көру арқылы ғашық болу салты араб, парсы, үнді
аңыздары (Бозжігіт, Сейфул-Мәлік, Иранғайып-Шах-Ғаббас,
Жүсіп-Зылиха) сияқты шығыс қиссаларына тән құбылыс»
[10, 51],—десе, профессор Ш.Ыбыраев: «Мұның себебін дәл
ба­сып айту қиын. Бәлкім, ата-бабаларымыз түс көруге және
оның жоруына айрықша мән беріп, оны тылсым күштің
құдіретімен сабақтастырып, оған шексіз сенуі де ғажап емес.
Бұған халқымыздың тарихынан, наным-сенімінен мысалдарды тізе беруге болар. Әрі түсті жорудың символикасы, белгінышандары да жинақтауға, жүйелеуге болатын құбылыстар,—
дейді [11, 115].
Бұл, әрине, фольклортанушы ғалымдарымыздың түс көру­
ді көркемдік бейнелеу құралы деуден гөрі, анимистік на­нымтүсінік, шығармалардағы символика, «мотив» деп қарай­тын­
дығын аңғартса керек.
Енді кейіпкердің түс көру эпизодын талдаудың, оның арнайы психологиялық бейнелеу құралы ретінде зерттелу жайына тоқталар болсақ, әлемдік және орыс, түркі тектес халықтар
әдебиеттануында да оған терең мән бермеушілік аңғарылады.
Мәселен, орыс әдебиеттану ғылымында әдеби түс көруді талдау
жөнінде 1990 жылы Самарқандта қорғалған Ж.М.Степаньянц­
тың «О роли сновидений в романах Достоевского» атты кан­
дидаттық және Д.А.Нечаенконың «Художественная природа литературных сновидений (русская проза ХІХ века)» атты
докторлық диссертациялық еңбектері бар. Бұл тақырыпты
зерттеуде орыс әдебиеттану ғылымында бір жүйелілік бар.

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

17

Белгілі теоретик әрі әдебиеттанушы ғалым М.Бахтиннің
айтуынша, көркем шығармадағы түс көру эпизоды тұңғыш
рет еуропа әдебиетіне «Мениппея» атты көне сатира жанрында
енгізіліп, көркемдік таным болып қалыптасты. Мениппея—
негізі қара сөз бен өлең сөздің еркін араласуынан туған
әдебиет жанры. Бұл жанрдың аты б.з.д ІІІ ғасырда өмір сүр­
ген Мениппа—деген ойшылдың шығармашылығымен тікелей
байланысты. Бұл терминді әдебиеттану ғылымына М.Бахтин
ендірген. Мениппея жанры әр кезеңдегі әдебиет құбылыста­
рына өз әсерін тигізіп отырды.
Бұл жанрдың әдебиетке психологизмнің алғашқы эле­
менттерін енгізген үлкен жаңалығы М.М.Бахтиннің баға­
лауында, алғаш рет моральдық психологиялық сынақ
жаса­­­
лып, сананың екіге жарылуы, әдеттегіден тыс түстер,
ақылсыз­­­
дыққа, өзін-өзі өлтіруге дейін алып келетін психо­
логиялық жағдайды бейнелеу арқылы жүзеге асты [12, 183].
Мениппеяның көркем әдебиеттегі көрінісін М.Бахтин
Достоевскийдің полифониялық романымен тікелей байла­
ныс­
тырады. Б.з.д. І ғасырдағы римдік ғалым Варрон­
ның
«Би­
маркус» («Двойной Марк») атты мениппеясындағы
Марк деген кейіпкер санасындағы екі дауысты айтыс-диалог
М.Достоевскийдің суреткерлік шеберлігінің нәтижесінде бү­
тіндей өзгеріп, түрлік, құрылымдық, көркемдік жағынан күр­
деленіп, полифониялық роман жанрының тууына себеп бола­­ды.
Оның дәлелі—М.Достоевскийдің «Двойник», «Братья Ка­
ра­
мазовы» атты шығармалары.
Әдебиеттанушы-жазушы Алексей Ремизов (1877-1957)
бү­кіл өмір бойы көркем шығармадағы түстердің табиғатын
зерт­те­­ген. Түстегі драма мен шындық оның «Огонь вещей»,
«Мар­тын Задека», «Сны и предсонье» атты көркем шығарма­
лары­
ның өзегі де болды. Ол үшін түс—өзге әлеммен бұл
өмірдегі не­бір құ­­пия сырларды ашатын және өзге әлеммен
бізді бай­ла­ныс­тыра­тын бірден-бір байланыс жолы.
Әлемге әйгілі жазушы әрі әдебиетші Карлос Кастанеданың
«Искусство сновидения», «Учение Дон Хуана…» атты таным­
дық ғылыми зерттеу еңбектерінде көне Мексика еліндегі ма­
гия­лық өнер, оның ірі өкілдері шамандардың кемеңгерлігі мен
көріпкелдігі, түс жорудағы таңғажайып қасиеттері туралы талданып, зерделенеді. К.Кастанеданың 9 кітаптан тұратын бұл
2-0185

18

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

еңбегі жарық көрісімен дүние жүзі елдерінің тілдеріне аударылып, рухани өмірде үлкен ренессанс тудырды. К.Кастанеда­
ның осы еңбегімен танысқан әлем әдебиеттанушылары мен жазушылары адам табиғатына тән түс көру құбылысының небір
тылсым сырларына терең мән беріп, бетбұрыс жасағаны бел­
гілі. К.Кастанеданың осы еңбектеріндегі ой-пікірлері белгілі
фольклорист ғалым Е.Тұрсыновтың «Древние типы носителей
казахского фольклора (генезис и типология)» атты докторлық
диссертациясындағы көне замандағы шамандардың этимологиясын түс жорушы деп тануымен үндес келеді.
Қазақ сөз өнерінің ескерткіштерінде түс көру мотиві фольк­
лор мен авторлық ауыз әдебиетінде, әсіресе Пайғамбарлар туралы аңыз-әңгімелерде көп кездеседі. Бұларда адам «санасынан тыс» көрінетін таңғажайып күштердің, Пайғамбарлар­дың,
Қыдыр аталардың, әруақты бабалардың түске еніп, аян
берулері—дәстүрге енген, бүкіл адамзаттың көркемдік ойлау
жүйесінде мойындалған құбылыстар. Қыдыр ата, әруақтар т.б.
секілді көріпкел кейіпкерлер VІІ-VІІІ ғасырлар әдебиетінде,
яғни ислам дінінің дүниеге келіп, ел арасында кеңінен наси­
хаттала басталған тұсында көптеп көрінген.
Міне, осынау мол рухани құндылықтарымыздың әдебиет­
тану ғылымындағы зерттелу барысына көз салар болсақ, әде­
биетіміздегі діни дәуір мен оның жанрлық түрлері ха­қындағы
алғашқы ғылыми пікірді А.Байтұрсыновтың «Әдебиет та­ныт­
қышындағы» «Діндар дәуірі» атты тарауда діни әдебиеттің
жанрлары айқындалған.
А.Байтұрсынов: « Бастапқы жазба әдебиеттің басты мақ­
саты—дінді жаю, дінді күшейту болса, соңғы әдебиеттің бас
мақсаты—тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту болады. Сөйтіп, жазба әдебиеттің өзі екі дәуірге бөлінеді: 1) діндар
дәуір, 2) ділмар дәуір. Діндар—діншіл деген мағынада, діл­
мар—тілшең деген мағынадағы сөздер.
…Діндар дәуір—ауыз әдебиет түріне түр қосып жарытқан
жоқ. Анайы әдебиеттегі /миф/ шығармалардың түрлерінен
діншілдігімен ғана айрылмаса, айрықша түр-тұрпатымен айрыла қоймайды. Діндар жағының басымдығымен айрылатын
түрлері мынау: қисса, хикаят, мысал, насихат (үгіт), міна­жат,
мақтау, даттау, айтыс, толғау, терме»,—деген тұжырым жа­­сап,
діндар әдебиеттің жанрлық ерекшеліктерін, оларды құрай­­тын

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

19

тоғыз жанрлық түрді алғаш рет анықтап, ғылыми айна­лымға
енгізген [13, 178].
Фольклортанушы, филология ғылымдарының докторы,
про­фессор Б.Әзібаева: «Қазақтың діни дастандары» атты ең­
бе­
гінде діни дастандарды мынадай жанрлық түрлерге бөліп
қа­растырады: «1. Діни дастандар; 2. Хикаялық (новеллалық)
дастандар; 3. Романдық (ғашықтық) дастандар; 4. Қаһарман­
дық-романдық дастандар; 5. Қаһармандық-хикаялық дастандар» [14, 27].
Осы ретте дастандардағы түс көруші кейіпкерлерге тоқ­та­
лып өткен жөн сияқты. Өйткені әлем халықтарының, со­ның
ішінде қазақ, түркі халықтарының фольклоры мен автор­
лық ауыз әдебиетінде, діни дастандарында жиі кездесетін
Пайғамбарлар, Әулие-әмбиелер, Қыдыр, Қызыр ата бейнелері,
Ғайып ерен, Қырық шілтен, Ғайып ана т.б. сынды кейіпкерлер
көбімізге етене таныс. Алайда олар туралы мағлұматтар мардымсыз.
Діни дастандардағы көркемдік образға айналған Ғайып ана,
Қызыр Ілияс, Ғайып ерен, Қырық шілтен сияқты ұғымдар өз­
ара мәндес атаулар. Атап айтсақ:
Ғайып ана—сырттай қамқорлық ету, жоқ жерден жолығып,
қол ұшын беруші, жасырын сырт көз т.б. секілді мәндерге ие.
Қызыр (Қыдыр)—көптеген шығыс халықтарының, әсіресе
мұсылман әдебиетінде жиі ұшырасатын ертегілік, тіпті, жартылай мифтік тұлғалардың есімі. Әдетте олардың аты Ілияс
Пайғамбармен бірге қосақталып атала береді. Хизр, Қызыр
араб тілінде—Қидр: араб тіліндегі «дад» әрпінің иран тілінде
«зад» болып оқылуына байланысты парсыша бұл сөз Хезр
түрінде [15, 118], қазақ тілінде Қызыр, Қыдыр болып айтылады. Мұсылмандардың аңызы бойынша, Қызыр әулие жасыл киім киіп жүрген (қызыр—арабша жасыл). Бұл әулиенің
бейнесі, шығу тегі әр халықта әртүрлі.
Қыдыр—ел аралап жүретін бейнелі «әулие», адамға «бақыт»,
«дәулет» беруші [16, 542]. Қазақ фольклорында да Қызыр
адамдарға әулие түрінде көрініп, әртүрлі жамандықтан қорғап
жүреді. Қызыр Ілиястың жанында әдебиетте «шілтендері» болады. Қазақтардағы Ғайып-ерен, Қырық шілтен, Баба Түкті
Шашты Әзиз, Қызыр әулие секілді тіркестердің бәрі де осы
кейіпкерлерге байланысты туған. Сондай-ақ «Қыдыр дары-

20

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

сын», «Қырықтың бірі—Қыдыр» деген бата, мәтел сөздер де
«Қызыр Атаның» халқымыздың рухани кеңістігінде терең із
қалдырғанын аңғартса керек. Олар кейде Пайғамбар, кейде
Пір, кейде Қыдыр, кейде Әулие болып өзгере берді.
Негізі, періштелермен түсінде тілдесуді «Аян» деп атайды. Осы орайда және бір ескерер жәйт—осы кейіпкерлердің
бәрі түс жорушы, аян берушілердің аттары әр жерде әртүрлі
айтыла береді. Аян беруші кейіпкерлер: «Мұңлық-Зарлықта»
ақсақалды кісі аян беріп бір ұл, бір қыз беретінін хабарлайды.
«Құбығұлда» Уәли ханға Баба Түкті әулиенің мейірімі түсіп,
рақым етуі суреттелген. Әзірет сұлтанға бала тілеп аттану «Алпамыс батыр» жырында Баба Түкті Шашты Әзиз әулиеге сапар
шегуі арқылы баяндалады. Мұнда ақ сәлделі, қолында асасы
бар дуана аян береді. Сондай-ақ атақты Ақсақ Темірдің түсінде
Қожа Ахмет Яссауи аян береді.
Түс жорушы кейіпкерлер: Оғызнамада Түсімел (Түсімел—
түсінде көретін, түс жоритын), «Батырлар жырында» мыстан
кемпірлер, Қызыр әулие, Пірлер, әулие бабалар т.б. түс жориды. Тарихи жырларда, мысалы, Абылай ханның кеңесшісі
Бұқар жырау түс жорушысы ретінде көрініс береді.
Енді сол пайғамбарлардың жеке өмірлеріне үңілер бол­
сақ, олардың түстерінде аян берілмегені кемде-кем. Тәңір мен
пенденің екі ортадағы байланыстарында түс керемет қызмет
атқарады. Тіпті, Жаратқан иенің кейбір пайғамбарлармен
келісім жасауында да түс ерекше орын алған.
Ия, адам тағдырын түс аян арқылы болжап сезіну—Ислам
дәстүріне тән құбылыс. Сондай-ақ «Діни дастандарға» жататын
«Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақи­
ға рихлат (рихлат—саяхат ету, жолға шығу, алыс жол) еткен
мәселесі», «Мұхаммед пайғамбар» т.б. дастандардың бәрінде
түс көру мотиві бар және олар ұзақ баяндалған. Мұхаммед
пайғамбардың дүниеден өтетінін ең жақын деген сегіз туысына Аян беру арқылы көрінуі, ол түстерін әрқайсысының талдап, жорулары бүкіл шығарманың басты өзегі болады. Әсіресе
мұнда фольклордағы өлімге байланысты символдық нышандар этнографиялық мән-маңызымен түс көру арқылы беріледі
[17,432].
Пайғамбарлар туралы әңгімелердегі түс көру, аян беру, оны
жорудың бірнеше үлгілерін мифтік әңгімелерден көруге бола-

ФОЛЬКЛОРДАҒЫ ТҮС КӨРУ, ЖОРУ...

21

ды. Атап айтсақ, «Қазақтың мифтік әңгімелері» жинағының
«Жасаған Алла-тағала, Пайғамбарлар, Әзірейіл, алдашы,
ажал», «Арыстан баб мазары туралы, Ақсақ Темір, Қожа Ахмет
Яссауи», «Көріпкел, әулие, киелі, бақсы адамдар» атты тарауларында ерекше қасиеті бар әулие, көріпкел, Пайғамбарлар­­дың
сәуегей түстері, түс жору, аян беруге байланысты қызғы­лық­ты
тарихи уақиғаларды