Түркі халықтарының мәдениеті мен өркениетке қосқан үлесі

Кіріспе

Түркі халықтары – Еуразия кеңістігінің тарихында айрықша із қалдырған, мыңдаған жылдар бойы саяси, мәдени және әлеуметтік дамуға елеулі үлес қосқан этностық қауымдастық. Түркілердің арғы ата-бабалары Алтайдан бастап Каспий теңізіне дейінгі ұлан-ғайыр далада мекендеп, көшпелі және жартылай отырықшы тұрмыс кешкен. Түркі әлемінің мәдениеті – тек қана бір этностың шеңберіндегі құбылыс емес, ол күллі адамзат өркениетіне ықпал еткен рухани мұра болып саналады. Түркілердің дүниетанымы, жазу жүйесі, құқықтық дәстүрлері, әскери тәжірибесі, музыкасы мен сәулеті әлемдік мәдениеттің дамуына өз таңбасын қалдырды.

Негізгі бөлім

Түркі халықтарының саяси-мәдени тарихтағы рөлі

Түркілер VI ғасырда құрылған Түрік қағанатынан бастап біртіндеп ірі мемлекеттік құрылымдар жасақтай білді. Олардың басқару жүйесінде «құт» ұғымы, яғни биліктің Тәңірден берілуі ерекше орын алды. Түркі билеушілері өз мемлекетін тек әскери күшпен ғана емес, рухани бірлік арқылы да нығайтып отырды. Түркі халықтары ұлан-ғайыр территорияны игеріп қана қоймай, әртүрлі этностармен мәдени байланыс орнатып, жаңа өркениеттік тоғысуларға жол ашты. Олар Жібек жолының бойында орналасып, Шығыс пен Батыстың арасындағы сауда мен мәдени алмасудың басты дәнекершісі болды.

Түркі жазба ескерткіштері

Түркі мәдениетінің ең жарқын үлгілерінің бірі – Орхон-Енисей жазба ескерткіштері. Күлтегін, Білге қаған және Тоныкөк құрметіне қойылған тас жазулар VIII ғасырда дүниеге келді. Бұл жазбаларда түркі халқының тарихы, ел басқару дәстүрі, әскери жорықтары, тәуелсіздік үшін күресі көрініс тапқан. Түркі бітік жазуы тек саяси оқиғаларды ғана емес, халықтың дүниетанымын, моральдық қағидаларын да жеткізді. Ондағы «Түркі халқы үшін түн ұйықтамадым, күндіз отырмадым» деген жолдар елге қызмет ету идеясын айқын көрсетеді. Бұл мұра қазіргі түркі халықтарының ортақ тарихының бастауы ретінде ерекше құнды.

Түркі халықтарының тұрмыстық мәдениеті

Түркілердің тұрмыс-тіршілігі табиғатпен етене байланыста дамыды. Олар киіз үйде өмір сүріп, жылқыны көлік қана емес, тұрмыс пен шаруашылықтың өзегіне айналдырды. Киіз үй – инженерлік тұрғыдан мінсіз құрылыс, ол жылдам жиналып, тез тігіледі, қыста жылы, жазда салқын болады. Музыка өнерінде түркілердің қобыз, домбыра секілді аспаптары терең философиялық ойды жеткізетін құралға айналды. Ән мен күй – түркілердің рухани дүниесін танытатын ерекше өнер туындысы болды. Сонымен қатар олардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері ұрпаққа өнеге беріп, қоғамдағы тәртіп пен бірлікті нығайтты.

Дін саласында түркілердің көне сенімі – Тәңіршілдік ерекше орын алды. Тәңірге табыну дүниенің тұтастығын, табиғат пен адам арасындағы үйлесімдікті дәріптеді. Кейінірек ислам діні түркілердің мәдениетіне еніп, сәулет өнері мен ғылымның дамуына үлкен ықпал жасады. Мысалы, Қарахан әулеті дәуірінде салынған Айша бибі, Қарахан, Бабаджа хатун кесенелері түркі-ислам сәулет өнерінің озық үлгілері болып табылады.

Әлем өркениетіне қосқан үлестері

Түркі халықтары тек өз аймағында ғана емес, жалпы әлем өркениетінің дамуына үлес қосты. Олардың әскери тәжірибесі ортағасырлық мемлекеттердің әскери құрылымына әсер етті. Түркілер енгізген «ондық жүйе» әскери басқарудың тиімділігін арттырды. Сонымен қатар түркі тілдері Еуразиядағы ірі халықтардың арасындағы қарым-қатынас тіліне айналды. Сауда, дипломатия, мәдени алмасу барысында түркілер әрқашан маңызды дәнекерші болды.

Әдебиет пен ғылым саласында да түркілердің орны ерекше. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі мемлекетті басқарудың қағидаларын түсіндірсе, Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрк» еңбегі түркі халықтарының тілі мен мәдениетін зерттеуде баға жетпес мұра болып табылады. Әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи сынды ойшылдар түркі дүниетанымын әлемдік философия мен руханият қазынасына қосты.

Қорытынды

Түркі халықтарының мәдениеті – тарихтың терең қойнауынан жеткен асыл қазына. Олар Еуразия кеңістігінде саяси, мәдени, рухани және ғылыми тұрғыдан үлкен із қалдырды. Түркілердің мәдениеті қазіргі заманға дейін жалғасып, бүгінгі түркі халықтарының рухани негізін құрайды. Киіз үй, қобыз үні, Орхон жазбалары, түркі ойшылдарының еңбектері – барлығы да әлемдік өркениеттің ажырамас бөлігі. Бүгінде түркі халықтарының бірлігі мен мәдени мұрасын зерттеу тәуелсіз Қазақстан үшін де ерекше маңызға ие. Өйткені ол ұлттық болмысымыздың, тарихи жадымыздың және болашақ дамуымыздың берік іргетасы болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. «Қазақстанның ежелгі тарихы». – Алматы, 1994.

2. Марғұлан Ә.Х. «Ежелгі жыр, аңыздар». – Алматы: Жазушы, 1985.

3. Келімбетов Н. «Ежелгі дәуір әдебиеті». – Алматы: Ана тілі, 1991.

4. Қойгелдиев М. «Ұлттық тарихқа көзқарас». – Алматы, 2013.

5. Қашқари М. «Диуани лұғат ат-түрк». – Түркістан баспасы, 2006.

6. Баласағұн Ж. «Құтты білік». – Алматы: Жазушы, 1986.