Түркілер мен корейлердің тарихи өзара байланысы

Аңдатпа. Бұл мақалада Ұлы дала мен Корей түбегі тұрғындарының тарихи және мәдени өзара байланыстары қарастырылады. Автор қазақ және кәріс халықтарының салт-дәстүрлері арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды зерттеп, олардың маңыздылығын айқындайды. Мақалада тарихи кезеңдерде екі халықтың мәдениеттерінің өзара әсері мен дамуы, сондай-ақ олардың рухани және тұрмыстық салттарының ұқсас жақтары көрсетіледі. Мысалы, Корей түбегінің Когуре мемлекеті мен Түркі қағанатының қытайдың Тан империясына қарсы одақ құруы сияқты маңызды тарихи оқиғалар арқылы екі халықтың дипломатиялық және әскери байланыстары айқындалады. Зерттеу нәтижелері қазақ және кәріс халықтарының мәдениеттерінің байлығы мен өзара ықпалының терең маңыздылығын және тарихи оқиғалардың осы процестердегі рөлін көрсетеді.

Annotation. This article examines the historical and cultural connections between the inhabitants of the Great Steppe and the Korean Peninsula. The author explores the similarities and differences in the customs and traditions of the Kazakh and Korean peoples, highlighting their significance. The article also demonstrates how, in different historical periods, the cultures of the two peoples influenced each other and developed, as well as revealing the similarities in their spiritual and everyday traditions. For example, important historical events, such as the alliance between the Goguryeo Kingdom on the Korean Peninsula and the Turkic Khaganate against the Chinese Tang Empire, illustrate the diplomatic and military relations between the two peoples. The research findings demonstrate the deep significance of cultural exchange and mutual influence between the Kazakh and Korean peoples, as well as the role of historical events in these processes.

Аннотация. В этой статье рассматриваются исторические и культурные взаимосвязи между жителями Великой степи и Корейского полуострова. Автор исследует сходства и различия в обычаях и традициях казахского и корейского народов, подчеркивая их значимость. В статье также показано, как в разные исторические эпохи культуры двух народов взаимно влияли друг на друга и развивались, а также раскрываются сходства в их духовных и бытовых традициях. Например, важные исторические события, такие как союз государства Когурё на Корейском полуострове и Тюркского каганата против китайской Танской империи, иллюстрируют дипломатические и военные связи между двумя народами. Результаты исследования демонстрируют глубинную значимость культурного обмена и взаимного влияния казахского и корейского народов, а также роль исторических событий в этих процессах.

Кілтті сөздер: Түрік қағанаты, Когуре, Тан империясы, Ұлы дала, Корей түбегі, Силла, Пэкче, мохэ, самгук саги, салт-дәстүр, тіл.

Keywords: Turkic Khaganate, Goguryeo, Tang Dynasty, Great Steppe, Korean Peninsula, Silla, Baekje, Mohe, Samguk Sagi, customs, language.

Ключевые слова: Тюркский каганат, Когурё, Танская империя, Великая степь, Корейский полуостров, Силла, Пэкче, Мохэ, Самгук саги, обычаи, язык.

Ұлы дала және Корей түбегі халықтарының тарихи өзара байланыстары ежелгі дәуірде орнады.

Корей түбегінің тұрғындарының этногенезі туралы түрлі корейлік және кеңестік зерттеулерге сүйене отырып, корей этносының қалыптасуының Алтай мен Алтайдың көшпенді халықтарымен тығыз байланыста болғаны дәлелденеді. Бұл зерттеулер көрсеткендей, корей халқының қалыптасу кезеңінде Орталық Азия халықтарымен, оның ішінде түркі тілдес халықтармен мәдени және этникалық элементтер алмасуы жүріп, бұл процесс корей этносының дамуына және оның мәдени дәстүрлерінің қалыптасуына айтарлықтай ықпал етті.»

Аталған тақырып бойынша қызығушылық тудыратын еңбектердің бірі – «Самгук Саги» - бұл корей тарихшысы және қоғамдық қайраткері Ким Бусик жазған үш патшалық кезеңінің хроникасы, Корей тарихы бойынша сақталған ежелгі тарихи дерек болып табылады. Еңбек ХII ғасырдың басында жазылғанмен, оған Корей түбегінде құрылған алғашқы мемлекет кезеңінен бастап тарихи оқиғалар туралы мәліметтер енгізілген [1].

Зерттеген ғалымдардың ішінен корейтанушылар Мионг Сун Ок [2], Чвэ Хан У. [3], Noh Tae-Don [4], Ли Ги Бэк [5] еңбектерін атап өтуге болады. Мысалы, корей ғалымы Ли Ги Бэк «История Кореи: новая трактовка» кітабында ортағасырларда корейлердің Тан империясының саясатына қарсы күресу үшін түркілермен одақтасқаны туралы ақпар береді.

Сонымен бірге Л. Гумилев және кеңес корейтанушысы Р.Ш. Джарылгасинованың зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады. Кеңес және ресейлік түркітанушы Л. Гумилев өз тұжырымында когурёлықтар мен түркілер арасында байланыстардың орнауы мүмкіндігі туралы жазса [6], Р.Ш. Джарылгасинова өзінің «Ежелгі когурелықтар» еңбегінде когурелықтар ата-бабаларының Орталық Азия көшпенділерімен өзара байланысын көрсетіп, көшпенділердің дала аумағынан Корей түбегінің солтүстігіндегі Чхончхон және Тэдон өзендерінің аңғарларына көшіп, дамыған ер-тоқым және ат әбзелдерін жасау ісіне үлес қосқандарын хабарлайды [7]. Дамыған ат әбзелдерін 1-cуреттен көруге болады [8].

Р.Ш. Джарылгасинованың Ұлы даламен тарихи байланыстар туралы болжамын кеңес археологі А.П. Деревянко одан әрі дамытты. А.П. Деревянко тұңғыс-манчжур тайпаларының этногенезіндегі Мохе тайпаларының маңыздылығын зерттей отырып, археологиялық деректер, шежірелік мәліметтер мен этнографиялық параллельдер негізінде мохенің түркілер, корейлер және қытайлар сияқты көрші халықтармен байланыс жасағанын анықтайды. [1975, С. 187]. Оңтүстіккорейлік тарихнамада Мохэ тайпалар одағының атауы (корей тілінде Мальгаль) кеңінен таралған.

1-сурет. Дамыған ер-тоқым және ат әбзелдері

Ежелгі корей халқының қозғалыс жолдарын және оның іздерін зерттей отырып, корей ұлтының шығу тегін, бірлігін және оның іздерінің Еуразия көшпенділерінің мәдениетімен байланысын айқындауды мақсат етеді. Бұл корей ұлтының ұмытылған тарихының негізгі ағымын түсінуге негіз болады. Батыс логикасымен қалыптасқан ұлт түсінігі корей ұлтының шынайы мәнінен алшақ жатыр. Корей ұлты – бұл ешқандай сыртқы мақсатпен құрылған әлеуметтік құрылым емес, ұзақ тарихи даму барысында табиғи түрде қалыптасқан бірлік, оның өзегі – қандастық және туыстық байланыстар. Бұл ұлт көптеген ғасырлар бойы үздіксіз өзгерістер мен дамудың нәтижесінде пайда болған. Қазіргі корейлер моноұлт деп аталады. Алайда, әлемде таза қанды ұлттар жоқ екенін ескерсек, бұл пікір корей ұлтына да жараспайды. Ежелгі корей халықтарының қалыптасуы да табиғи түрде, түрлі топтардың бірігуі арқылы жүзеге асты. Бұл процесс соғыстар, климаттық өзгерістер және халық санының күрт артуы сияқты факторлардың әсерінен үздіксіз қайталанып отырды. Ақырында, бұл үдеріс Кочосон — алғашқы корей мемлекетін қалыптастыруға ықпал етті (2333 - б. з. д. 108 ж.). Тарихқа енген көптеген тайпалар — е, мэк, хань, хунну, моңғолдар, когуре, донгье, октьо, донгхо, буё, қарақытай (қидан), йодин, суксин — корей ұлтының қалыптасуымен тығыз байланысты. Бұл топтар жалпы Алтай мәдени кеңістігінде әрекет етті. [Мионг Сун Ок].

Мэк тайпалары мен ежелгі Алтайдағы біріккен мемлекет туралы гипотеза. Шамамен б.з.д. 4000 жылдары «палеоазиялық» деп аталатын тайпалар, Сібірдің солтүстігінде мекендеп, тарақ түріндегі өрнекпен безендірілген керамикалық ыдыстарды пайдаланған, Манчжурия мен Корей түбегіне қоныс аударды. Алтай тауларында және Моңғолияның солтүстігінде тұратын топтар Манчжурия мен Корей түбегіне таралып, онда бұрыннан қоныстанған мэк тайпаларымен кездесіп, нәтижесінде корей халқы қалыптасты. Бұл гипотезаны өз еңбегінде «Центральный Алтай» Чхвэ Хан У шығарған. [Мионг Сун Ок].

Алтай халықтары туралы гипотеза. Алтай тауларының маңында қалыптасқан олар батысқа қарай Орталық Азия арқылы Шығыс Еуропаға дейін жетіп, ал солтүстікте Сібірдің Лена өзені арқылы Манчжурияға, Корей түбегіне және Жапонияға дейін жетіп, түркі, моңғол, маньчжур, корей халықтарын қалыптастырып, қытайдың хань тұрғындарына қарсы күшті бәсекелестік көрсетті. Үш тайпа туралы гипотеза. Қытайлар «туньи» (шығыс варварлары) деп атаған халық, ал этнологтар оларды алғашқы тұңғыс тайпалары деп таниды, және бұл халық — корейлер. Олар біртұтас сары нәсілге жатса да, қытай-хань және моңғол халықтарынан айрықша ерекшеленеді. Бұл корей ұлтының қалыптасуына негіз болғандар — Фан Унг, Буё және Сақтар, олар әртүрлі уақыт кезеңдерінде Қытайдың солтүстігі арқылы шығысқа қоныс аударған. Корей түбегі, Евразия далаларының шығыс шекарасы ретінде, дала өңіріндегі өзгерістерге айтарлықтай ықпал етті. Хунну, сяньби, қарақытай (қидан), йодин, моңғолдар және басқа да солтүстік көшпелі халықтар Корей түбегіне қоныс аударып отырды. Үш патшалық кезеңі (Когурё, Силла, Пэкче) басталмай тұрып, бұл қоныс аудару әртүрлі жолдармен жүзеге асқан болуы ықтимал. [Мионг Сун Ок].

Оңтүстік корей ғалымдарының корей ұлтының шығу тегін Алтай теориясы арқылы зерттеуге қызығушылығы, көп жағдайда, Қытайдың Чосон мемлекетінің пайда болуы туралы нұсқасына күмән келтіруге ұмтылуымен түсіндіріледі. Қытай нұсқасы бойынша, алғашқы ежелгі корей мемлекеті Чосонды Қытайдың жоғары лауазымды адамы Инь Киджа құрған. Инь әулеті құлағаннан кейін, жаңа Чжоу әулетінің билеушілеріне қызмет етуден бас тартып, шығыста жаңа Чосон патшалығын құрған (б.д.д. 1121 ж.), кейінірек оны Чжоу әулеті мойындаған. [Мионг Сун Ок]

Осылайша, корейлердің протоалтайлық шығу тегі, хунну мен түркілердің мохэ тайпалары арқылы Кореяның ерте мемлекеттік құрылымдарына ықпалы, түркілерден белгілі бір корей тайпаларының жебенің ұштары мен жерлеу элементтерін жасау техникасын қабылдауы — VI және VII ғасырларда түркілер мен корейлер арасындағы өзара әрекеттесу үшін негіз қалады.

Қосымша инвентарь өте қарапайым және біртекті, алайда ол ерте темір дәуірінің сақ мәдениетімен және ортағасырлық түрік мәдениетімен ұқсастықтарды көрсетеді: қылыш, найза, темір пышақ, жебенің ұштары ерлердің зираттарында, ал әшекейлер мен керамика әйелдер зираттарында кездеседі. Егер ауқатты бай адамдарды тас құрылыспен жерлейтін болса, онда мұндай жерлеу меңгірдің тұрғызумен сүйемелденетін. Кейін, ауқатты адамдарды қорғандарға жерлейтін болған. Амноккан және Тэдонган өзендерінің алабында, архаикалық (когурелық) қорғандар белгілі, ал кейінгі осындай құрылыстар Лолан қорғандарының және аз дәрежеде Моңғолияның ықпалымен салынған болатын. [Мионг Сун Ок].

Кеңес және ресейлік түркітанушылар Түрік қағанатының гүлдену кезеңінде оның ықпалының шекарасы шығыста Корей түбегіне дейін жеткенін атап өтеді. Л.Н. Гумилевтің байқауы бойынша, Жужан қағанатының амандығын сақтап қалу үшін билеуші Чеуни қолынан келгеннің бәрін жасады. Телеуіттерді талқандаған соң, ол батыстағы соғысты соза бермей, эфталиттермен бітім шартын жасады. Бұл одақ жужан ханшалары мен эфталит бекзаттарының некелесуімен бекітіледі. Шығыс жақта жужандар бірлесе отырып, маньчжурия тайпаларының бірі дидэуганді талқандап, Вэй үйінің Маньчжуриядағы позициясын әлсірету үшін Кореямен (Гао-Гюйли) байланыс жасайды. Осы кезеңде Когурё, қытай фонетикасы бойынша Гао Гюйли деп аталған, Корей түбегінің солтүстігіндегі аумақтарды қамтып, Маньчжурияның кең аймақтарын алған болатын. Сондықтан, когурёлықтар мен түркілер арасында байланыстар орнаған болуы мүмкін, түркілер жужандарға темірді балқытып темір бұйымдарын жеткізіп отырған. [6, 19 б.].

Өкінішке орай, орыс тілді түркітанушылардың зерттеулерінде Түрік қағанаты мен Корей түбегі халықтарының арасындағы байланыстар туралы мәліметтер тек жартылай қамтылған және олардың қорытындылары Түрік қағанатының ықпалы Орталық Азиядан сыртқа шығып, ортағасырлық корей мемлекеттерінің шекараларына дейін жеткеніне қатысты жалпы пікірлермен ғана шектеледі.

Түркітанушылардың еңбектерімен қатар, кеңес корейтанушылардың еңбектері де үлкен қызығушылық тудырады. 1960 жылғы кеңестік Корей тарихы басылымында, ортағасырлық Когурё корей мемлекетінің 598 жылы Қытайдың Суй әулетімен қарсыласуы контекстінде, Когуре Суй әулетіне қарсы одақ ұйымдастыру үшін қандай да бір торктермен дипломатиялық қатынастар орнатуға ұмтылуы туралы айтылады. Торктер деп Түрік қағанатын немесе түріктерді сипаттайды. "Торк" сөзінің қолданылуын былай түсіндіруге болады: солтүстіккорей тілінде фонетикалық ерекшеліктерге байланысты "түрік" сөзі айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Бәлкім, 1960 жылдары аталған жұмыста түркітанушылар қатыспаған. Сол басылымда авторлар Когурё Ваны, Мальгаль тайпасынан жиналған (Мохэ) 10-мыңдық атты әскер жасағын Суй әскеріне қарсы Ляосида аттандырғанын жазады. Мүмкін, маньчжур-тұңғыс тайпаларының бірі көшпелі мальгаль тайпалық одағы, мекендеген Корей түбегінің бір бөлігін және Маньчжурияның бір бөлігін қамтыған, түркілер мен корей халықтарының арасындағы байланыстар мен дипломатиялық қарым-қатынастардың орнауында маңызды рөл атқарған болар.

Ресей корейтанушысы С.О. Курбанов өзінің «История Кореи: с древности до начала XXI века» атты еңбегінде Когуре мен Пэкче қытайдың Суй әулетіне қарсы күштердің теңгерімін өз пайдасына өзгерту үшін Түрік қағанатымен достық қарым-қатынастарын сақтап қалғанын, ал Силла Суй әулетімен жақсы қарым-қатынаста болғанын атап көрсетеді. Мысалы, 607 жылы Когуре Шығыс Түрік қағанатына өз елшілерін жіберіп отырған. Суй әулеті Когуреға қарсы жаңа жорыққа дайындала бастады. 608 жылы император Ян-ди (605-616) 100 мың арбаны салу туралы жарлық шығарды, ал 611 жылы — Когурёға жорық жасау туралы жарлық шығарды. Когуре, Түрік қағанатымен бірге Қытайдың Суй әулетіне қарсы әскери одақ құруды көздеді. [8, б 69].

Оңтүстік кореялық тарихшы Ли Ги Бэк өзінің "История Кореи: новая трактовка " атты кітабында VI-шы ғасырдың ортасындағы геосаяси жағдайды тек Корей түбегінде ғана емес, сондай-ақ көршілес елдерде де қарастырды. Қытайда Суй әулеті ақырында елді біріктіруін аяқтады (589 ж.) бұл оқиғаға автор айрықша назар аударады. Дәл осы уақытта солтүстік дала өңірлерінде тайпалар күшейе бастады, олар Суй әулетіне нақты қауіп төндірді. Когуре туцзюэмен одақтасып, Суй әулетіне қарсы тұруға ұмтылды, ал Пэкче, Когуремен одақтас қатынастарға ие болып, жапондармен байланыс орнатты. "Туцзюэ" сөзімен түрік деген сөзі түсіндіріледі. [5, б 75]. Қызық, корей тілінен (Сеул стандарттының корей тілі) орыс тіліне аударушылар қытайша "туцзюэ" нұсқасын қолданған, ал корей тілінде бұл сөз "тольгуоль" немесе "дольгуоль" деп айтылады.

Ресейдің корейтанушысы В.М. Тихоновтың «История Кореи: с древнейших времен до 1867 года» еңбегінде түркілер мен когурелықтар арасындағы қарым-қатынастардың ертерек кезеңі келтіріледі. В.М. Тихонов, Шығыс Солтүстік Азиядағы қалыптасқан геосаяси жағдайды талдай отырып, Когуренің әлсіреуінің сыртқы факторлармен байланысты екенін жазады. Оларға, Тихонов 530 жылы басталған солтүстіктқытайлық Вэй мемлекетінің екіге бөлінуінен туындаған азаматтық соғысты жатқызады. Бір-бірімен жауласып жатқан Батыс және Шығыс Вэй арасындағы әскери қимылдар сол кездегі Когуре шекараларының қауіпсіздігін бұзды. Сонымен қатар, Когуреге қосымша қауіп 552 жылы халықаралық аренада Түрік қағанатының пайда болуы болды, ол одақтастарымен (қидан мен мохэ) бірге 583 жылға дейін Когуреның солтүстік шекараларына үнемі шабуылдар жасап отырды. [16, 113 б].

Кейінгі уақытта түркілердің Корей түбегімен өзара байланыстары корейдің орта ғасырлық Пархэ (қытайша Бохай) мемлекетімен байланысты. Оңтүстіккореялық тарихшы Хан Енъу өз кітабында "Корей тарихы: жаңа көзқарас" Пархэ мемлекетінің солтүстіктегі түріктермен (туцзюэ) және кейіннен оңтүстіктегі Жапониямен VIII ғасырдың бірінші жартысында жақындасуын түсіндіреді. Бұл жақындасу Қытайдың "бөліп ал да, биле" саясатын жүзеге асыруымен түсіндіріледі, 732-733 жылдары Қытай Силланы Пархэге қарсы қою арқылы өз саясатының мақсатын көрсетті.

Оңтүстік Корея тарихнамасы. «Үш мемлекет тарихы» деген кітапта (корей тіліндегі атауы — Самгуг саги) ерте орта ғасырлардағы корей мемлекеті Когуре мен Түрік қағанаты арасындағы байланыстардың мысалдары келтіріледі. Самгук сагидің бөлімінде «Когуре жылнамаларында» 551 жылы, Янгвон ванның билігінің жетінші жылында Түрік қағанаты мен Когуре арасындағы алғаш рет тіркелген байланыстар сипатталады. Самгук саги жылнамаларында бұл кездесуге қатысты кішкентай үзінді:

Тоғызыншы айда Түрік қағанаты Шинсонгты басып алып, қоршауға алды. Жеңілістен кейін олар алға шығып, Пэкамнсонгқа шабуыл жасады. Корей ваны өзінің қолбасшысы Кохылды он мың әскерімен Түрік қағанатының әскерін талқандау үшін қарсы шабуыл жасауға жібереді. Адам шығындары мен тұтқындар саны 1000 адамнан асты.

2-сурет Самгук саги

Оңтүстіккореялық тарихшы Но Тэ Донның тұжырымы бойынша, бұл үзінді Самгук сагидегі Когуре мен Түрік қағанаты арасындағы байланыс туралы жалғыз дерек болғандықтан, үлкен құнды дереккөз болып табылады. Дегенмен, осы үзіндінің уақыты қате болуы мүмкін. 552 жылдың екінші айында Түрік қағанаты Аварларға қарсы шабуыл жасады, қазіргі Қытайдың Ішкі Моңғолиясының, Чжанбэй ауданының солтүстігіндегі Чжанцзякоу қаласының солтүстігінде орналасқан жерде. Кейін олар Синьганьлин тау жотасын кесіп өтіп, Маньчжурия жазығына кірді. Демек, 552 жылға дейін Түрік қағанатының әскері Когуре мемлекетінің Шинсонг (қазіргі Фушунь) немесе Пэкамсонг (қазіргі Ляояң) қалаларына шабуыл жасауы мүмкін емес еді, себебі бұл қалалар Ляо өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Мүмкін, кейінірек болған оқиға 551 жылға жатқызылып, жазбалар жинақталған кезде қате жазылған болуы мүмкін. [4, 362 б].

Когуре мен Түрік қағанаты арасындағы қатынастар осы кезеңнен бастап белсенді жүргізілді. Бұл факт Түрік қағанатының екі тас ескерткішіндегі жазбаларда көрініс табады, олар Орхон өзенінің бойында, Моңғолия жазығында орналасқан Кошо-Цайдамда орнатылған. Бұл тас ескерткіштерде екі бауырдың, белгілі Бильге Қаған мен оның 731 жылы қайтыс болған кіші бауыры Күлтегіннің есімдері жазылған. Тас ескерткіштерде олардың тарихи баянында Түрік қағанатының негізін қалаушы Бумын Қағанның (552 ж. қайтыс болған) және Істеми Қағанның жерлеу рәсіміне қатысушылар туралы айтылады: «Боклиден шығысқа қарай күн шыққан жер». Ежелгі Түрік тілінде "Б" және "М" дыбыстары алмастырылып қолданылған, сондықтан Бокли сөзі Мокли деп оқылуы мүмкін, ол Мэкгурё (Мэк адамдарынан тұратын Когуре) дегенді білдіреді. «Боклиге күн шығыстан шығатын жер» деген жерге дейін шабуыл жасау үшін арнайы дайындық басталды. Бұл оқиға Түрік қағанаты Суй және Тан Қытайларына бағындырылғаннан кейін, Когуреге қарсы әскери әрекеттер үшін Суй мен Тан әскерлерінде Түрік қағанатының жауынгерлерінің қатысқанын растайтын тарихи деректермен сәйкес келеді

Басқа оңтүстіккореялық тарихшы Кан Сонг, өзінің «Война Тюркского каганата с Когуре» атты мақаласында, Но Тэ Донның Самгук сагидегі түркілердің когурелықтармен алғашқы байланыстарының уақытын қате белгілегенін қолдайды. Ол Ұлы далада күшті жинап отырған және үстемдік ететін күшейіп келе жатқан түріктердің иеленуі тиіс екенін айтады. Келе жатқан Жужан қағанатымен Ұлы даладағы үстемдік үшін соғыста түріктерге жужандықтарды олардың одақтасы Когуреден әскери және экономикалық көмек алудан айыру қажет болды. Кан Сон түріктердің Когуреге басып кірер алдында теле (корейше джольлык) тайпасын жеңгені туралы жазады. [4, 160 б].

Ким Джи Енг Солтүстік халықтар, соның ішінде түркілер мен Когуренің арасында VII ғасырдың екінші жартысында, Тан әулеті елді біріктіргеннен кейін, Қытай агрессиясынан қорғану мақсатында өзара көмек болғанын көрсетеді. Тан әулетінің солтүстік халықтарымен байланыстары, Тан әулеті құрылған кезден бастап 668 жылы Когуренің құлауы кезеңіне дейін, Когуре мен солтүстік халықтар арасындағы қарым-қатынастар туралы жанама түрде мәлімет алуға мүмкіндік береді. Әсіресе 630 жылдан (Шығыс Түрік қағанаты құлағаннан) кейін, Когуре мен Тан арасындағы екі қуатты елдің қақтығысы күшейген. Бұл қақтығыс солтүстік-шығыс аймағында солтүстік халықтар үшін аса маңызды мәселе болды, және олардың тағдыры, мүмкін, қай жақты қолдауларымен байланысты болды.

Ким Джи Енг, Ен Кэсомун билікке келуінен кейін, Тан әулетімен қарым-қатынасты ушықтырудан басқа жол болмады, себебі Тан әулетінің қатал саясаты мен Когурені жаулап алу ұмтылысы болды. Ұйғыр мемлекеті Сеяньтоның көтерілісі Тан әскерінің Когурені жаулап алуды едәуір қиындатқанын атап көрсетеді.

3-сурет Ен Кэсомун

Тағы бір дәлел, Түрік қағанаты мен корейлік ортағасырлық мемлекеттер арасындағы екіжақты қатынастардың бар екендігі туралы, Афрасиаб патшалық сарайының қабырға суреттері болып табылады. Ол 1965 жылы Өзбекстанның Самарқанд қаласы маңында табылған. Батыс қабырға суреттерінде екі адамның пішіні бейнеленген, олар көне корей тұрғындары деп есептеледі. Бұл сурет VII-ғасырдың соңы кезеңіне жатады, араб әскерлерінің басып кіруіне дейін. Онда Самарқандтың билеушісі Бахманның сарайында шетелдік елшілердің бейнелері суреттелген. Екі елшіні корейлер деп қабылдаған жөн, себебі олардың сыртқы ерекшеліктері мен киімдерінің атрибуттары сол уақыттағы корейлердің киімдеріне сәйкес келеді. Ең алдымен, олар моңғолоидтық типке жатады, өйткені олардың шаштары қара, ал беттері ашық қоңыр түсті. Сонымен қатар, олардың киген киімдері сол дәуірдің корейлердің киімдеріне өте ұқсас. Олардың шаштары өрілген, үстінен олар бас киім киіп, оған қауырсындар таққан. Ұзын сары кафтан, тізелеріне дейін жететін, белінде қара белдік, кең шалбар, ұштары сүйір аяқ киімдер киіп, қолдарын айқастырып тұрған бейнелер. [15]

2-сурет

Тілдік ұқсастықтары. Қазақ тілі мен корей тілі сөзсіз әр түрлі тілдер тобына жатады және әртүрлі тілдер отбасы мүшелері болып табылады. Қазақ тілі түркі тілдер отбасына жатса, корей тілі корей-алтай тілдер отбасының мүшесі болып табылады. Алайда, бұған қарамастан, олардың арасында назар аударуға тұрарлық бірнеше қызықты ұқсастықтар бар.

Біріншіден, екі тілде де сөйлем құрылымы ұқсас, яғни ол бастауыш-объект-етістік тәртібіне негізделген. Бұл екі тілдегі сөйлемдердегі сөз тәртібі ұқсас болуы мүмкін дегенді білдіреді. Сонымен қатар, екі тіл де постфиксацияны қолданады, яғни сөз түбіріне жалғаулар қосу арқылы грамматикалық мағыналық ерекшеліктерді білдіреді.

Мысалы, қарапайым сөйлем «Я люблю яблоки» қазақ тілінде «Мен алма жақсы көремін», ал корей тілінде «저는 사과를 좋아해요» [Чонын сагуарыль чуахэё] деп айтылады. Бұл екі тілде де сөзбе-сөз «Мен алма жақсы көремін» немесе «Я яблоки люблю» деген мағынада болады. Яғни, екі тілдің құрылымы бірдей, ал орыс тілінен ерекшеленеді.

Мысалдар:

1. «Я читаю книгу» — корей тілінде: 저는 책을 읽어요 (Чонын чегыль ильгоё), қазақ тілінде: Мен кітап оқимын.

Бұл сөйлемдерде де сөздердің тәртібі ұқсас: бірінші орынға бастауыш, екінші орынға объект, үшінші орынға етістік қойылады. Бұл құрылым орыс тілінен ерекшеленіп, қазақ және корей тілдерінде бірдей тәртіппен айтылады.

2. «Они говорят по-английски» — корей тілінде: 그들은 영어로 말해요 (Кыдырын ёноро мархэё), қазақ тілінде: Олар ағылшынша сөйлейді.

3. 3) Мы путешествуем на машине -> 우리는 차로 여행해요. (Уринын чаро ёханхэё) / Біз көлiкпен саяхат жасаймыз.

4. Я готовлю еду -> 나는 음식을 요리해요. (Нанын ымщигыль ёрихэё) / Мен тамақ пісіремін.

5. Мы пошли в парк и купили мороженое -> 우리는 공원에 가서 아이스크림을 사먹었다 (Уринын гонуонэ касо айсыкыримыль самоготта) / Бiз саябаққа барып, балмұздақ сатып алдық.

Сонымен қатар, екі тілде де «Сәлеметсіз бе?» деген сәлемдесу сөзі сөзбе-сөз «Сіз амансыз ба?» немесе «Сіздер жақсысыздар ма?» деген сұрақты білдіреді.

안녕하세요? (аннён хасэё) - Сәлеметсiз бе?

Дәл сол сияқты, қоштасу сөзі «Қош болыңыз!» сөзбе-сөз «Сау болыңыз!» немесе «Денсаулығыңыз жақсы болсын!» деп аударылады.

안녕히 계세요 (аннёни кесэё) - Сау болыңыз!

Ақырында, екі тілде де дыбысталуы мен мағыналық сәйкестіктері бар бірқатар сөздер бар, олар тарихи және мәдени ықпалдардың нәтижесі болуы мүмкін. Бұл сөздер сауда, мәдени алмасу және өткен кезеңдердегі басқа да өзара байланыстармен байланысты болуы мүмкін.

1. Слово "маленький" на корейском будет: 자근 (чагын), ал казақшасы шағын.

2. 2) Месяц апрель на корейском будет 사월 (сауоль), қазақшасы сәуiр.

3. Қарлы ауа райында күшті желді қалай атаймыз? Дұрыс боран!

4. Боран кәріс тілінде - 눈보라 (нун бора), ал казақшасы - боран!

5.  큰 (кын) корей тілінде «үлкен» дегенді білдіреді, ал қазақ тілінде ұқсас сөз кен бар, ол «кең» немесе «ширек» деген мағынаны білдіреді.

6. Ақырында, қазақтар мен корейлердің сүйікті сусындарын аударсақ – шай. Қазақ тілінде бұл шәй, ал корей тілінде 차 (ча) болады. Рас, ұқсас па?

Бұл тек қана ұқсас сөздердің аздаған тізімі ғана!

Осылайша, қазақ тілі мен корей тілі әртүрлі тілдік түптамырлар мен шығу тегіне ие болғанымен, олардың арасында кейбір тілдік және мәдени ұқсастықтар бар, бұл екі халықтың арасында ықтимал тарихи өзара әрекеттесу мен мәдени алмасулардың болғанын көрсетуі мүмкін.

Сонымен қатар, Е.М. Мелетинскийдің "Мифологический словарь" еңбегін қолдана отырып, екі халықтың мифологиялық жүйелеріндегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды зерттеу мүмкіндігі артады. Бұл жұмыс мифология, халықтық сенімдер және символизмнің мәдениеттер арасындағы байланысын түсінуге көмектеседі. Асадаль — корей мифологиясындағы қасиетті тау, оның жанында Тангун ежелгі Чосонның астанасын құрған деп айтылады. Бұл тау Пхеньянға жақын Пэгаксан тауы мен Пэкчудегі Кувольсан тауымен байланыстырылады (қазіргі Пэчхон, Хванхэ-Намдо провинциясында). Асадаль сөзі қазақ тіліндегі аса-дала деген сөзге өте ұқсас, бұл да қызықты тілдік ұқсастықты көрсетеді, әсіресе екі халықтың мәдениеттеріндегі географиялық және мифологиялық ұғымдардың арасындағы байланыс тұрғысынан. [13, 5]

Салт-дәстүрлердің ұқсастығы. Ертеден бастап бүгінгі күнге дейін қазақ және корей халықтары балаларды тәрбиелеуге көп көңіл бөлгені бізге белгілі. Тұсаукесер — тәңіршілдік заманынан бастауын алған ежелгі қазақ дәстүрлерінің бірі болып табылады. Әдетте осы рәсім баланың алғашқы қадамдарын жасауы басталғанда өткізіледі. Көбіне бұл рәсім баланың бір жасқа толған кезінде орындалады. Қазақтың ата-бабалары егер тұсаукесер рәсімін өткізбесе, баланың болашағы сәтсіз болып, өмір жолында сүрініп-қателесетіндігіне сенген. Ал егер осы әдет-ғұрыпты орындаса, балаға сәттілік серік болып, жарқын өмір күтіп тұр деп санаған. Сондықтан тұсаукесер — баланың ата-анасы үшін де, өзі үшін де маңызды күн болып табылады және ол әсем салтанатпен өтеді.

Тұсаукесер рәсімі кезінде балаға түсті жіптермен аяқтарын сегіздік түрінде байлайды — бұл шексіздік нышаны. Тұсауды алдын ала отбасы таңдаған адам (кесуші) — жақсы, жігерлі, оң қасиеттері мен үлкен өмір жетістіктері бар адам. Баланың болашақ жолы сол адамдай табысты болады деп саналады. Кесуші жіптерді кесіп болғаннан кейін, баланы екі қолынан ұстап, ақ жолақпен алып барады, оның соңында бірнеше заттар болады. Әдетте олар — алма, кітап, ақша және домбыра. Ежелден қазақтар баланың таңдаған затын оның болашақ тағдырына әсер ететінін есептеген. Егер бала алма таңдаса, ол әрқашан тоқ болады. Егер кітапты таңдаса, ол ақылды әрі қызығушылығы жоғары болады, егер ақшаны таңдаса, бай болады, ал егер домбыраны таңдаса, шығармашылық адам болады.

Кәрістердің Толь немесе Тольджанчхи (1 жасқа толуы) тойы міндетті түрде өткізіледі, тіпті отбасыда қайғы-қасірет болса да. Бұл өте маңызды және салтанатты күн, себебі бұл баланың өміріндегі алғашқы мереке. Ата-бабалар бала туған күннен бастап оның болашағы анықталады деп санаған. Таңертең баланы жарқын ұлттық киім ханбокқа киіндіреді де, оны әжесі немесе атасымен бірге дастарханға отырғызады. Дастарханға күріш, күріш нан — тток, қызыл бұршақ, қайшы, жіп пен ине салынған катушка, қалам, кітап және ақша қойылады, оларды қонақтар қояды, баланың тольчаби рәсімін көруге келгендер. Қазақтар сияқты әрбір заттың өз мағынасы бар. Күріш пен нан үйдегі берекені, қызыл бұршақ — денсаулықты, қайшы мен жіп пен инені қолданбалы өнерге деген қабілетті, кітап пен қалам — білімді, ақша — байлықты білдіреді.

Ертеден бері ата-бабаларымыз неғұрлым көп тамақ таратылып, қонақтар неғұрлым көп жесе, соғұрлым той иелері үшін жақсы болады деп есептеген. Сыйлық ретінде келген қонақтар ақша әкеледі, ал баланың жақын туыстары оған алтын әшекейлер сыйлайды, бұл баланың болашағына деген өз үлестерін қосу сияқты.

Балаларға деген махаббат, үлкендерді құрметтеу, ата-бабаларды қастерлеу және біздің отбасылық құндылықтарымыз бен халықтық дәстүрлерімізді сақтау ұмтылысы – міне, біздің халықтарымызды ғасырлар бойы біріктіретін нәрсе.

Қорытынды: Кеңестік және оңтүстіккореялық тарихнаманы зерттеу нәтижесінде Ұлы дала мен Корей түбегі арасындағы ертедегі байланыстардың болғаны айқындалды. Мысалы, Оңтүстік Кореяда жүргізілген археологиялық қазбалар екі аймақтың халықтары арасындағы мәдени алмасуларды растайды. Сонымен қатар, корей вандары мен басқа да мемлекеттік тұлғалардың атқарған маңызды істері туралы жазылған шежірелер түркілер мен ортағасырлық корей мемлекеттері арасындағы тарихи қарым-қатынастарды түсінуге мүмкіндік береді. Оңтүстіккореялық зерттеулер түркі-корейлік қатынастардың кейбір зерттелмеген аспектілері туралы жаңа деректерді аша отырып, толықтырулар жасайды. Түркі тілдес және корей тілдес халықтардың этногенезі Алтай аймағымен байланысты екені, сондай-ақ олардың тілдік және мәдени ұқсастықтары көп екені байқалады. Бұл екі халықтың арасындағы терең тарихи мұра мен өзара ықпалдың қазіргі күнге дейін сақталғандығын көрсетеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Назаркулова Н. Образ корейских женщин в «Самгук Саги» и «Самгук Юса» // Oriental Reinessance: Innovative, educational, natural and social sciemces. Vol. 2, Issue 6. P. 1055-1068.

2. Мионг Сун Ок. Генезис древней корейской народности и ее кочевая культура [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://articlekz.com/article/8334 (дата обращения: 28.02.2025)

3. Чвэ Хан У. Центральный Алтай. Пхьонэги, 1993. Общ.кол-во стр.книг

4. Noh Tae-Don. Contacts between Koguryŏ and Turkic Khaganate // Seoul Journal of Korean Studies 29, no. 2, 2016: 361–369.

5. Ли Ги Бэк. История Кореи: новая трактовка – М.: ООО «Русское слово – РС», 2000. – 464 с.

6. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. Көне түріктер = Древние тюрки : оқу құралы көпшілік оқырман қауымға арналған / Л. Н. Гумилев. - Алматы : Білім, 1994. - 478 б. : кесте. 

7. Джарылгасинова Р.Ш. Древние когуресцы. – Москва., 1972. – 201 с. – Текст: непосредственный.

8. Жесткие седла и стремена [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://museum.satbayev.university/ru/muzey-razvitiya-tekhnologiy/tyurkskaya-epokha/zhestkie-sedla-i-stremena (дата обращения: 19.03.2025)

9. Курбанов С. О. К93 История Кореи: с древности до начала XXI в. — СПб.: Изд-во С.-Петерб. унта, 2009. — 680 с.

10. Деревянко Е.И. Мохэские памятники среднего Амура. - Новосибирск, 1975. – 250 с.

11. 7. Хан В.С. История Кореи / В. С. Хан. – Ташкент: «Baktria press», 2013. 128 с. с илл.

12. Оспанов Н.М. Исторические контакты Тюркского каганата со средневековыми корейскими государствами // The Journal of direction and development of Korean studies in Russia https://cyberleninka.ru/article/n/istoricheskie-kontakty-tyurkskogo-kaganata-so-srednevekovymi-koreyskimi-gosudarstvami/viewer

13. Мифологический словарь/Гл.ред. Е.М. Мелетинский - М.:'Советская энциклопедия', 1990 г.- 672 с.

14.https://koreilbo.com/news/traditsii-kotorye-nas-sblizhayut/?utm_source=chatgpt.com автор Татьяна Пак

15. Восстановленная фреска свидетельствует о 1300 годах взаимоотношений между Когурё и Самаркандом https://russian.korea.net/NewsFocus/Culture/view?articleId=124178 (дата обращения: 27.03.2025)

16. Тихонов В.М. История Кореи с древнейших времен до 1904 г. – Москва., 2011. – 533 с.

17. Самгук саги [Электронныйресурс]. https://en.wikipedia.org/wiki/Samguk_sagi (дата обращения 18.02.2025)

18. Ён Кэсомун [Электронныйресурс]. https://dzen.ru/a/Z8U82knHpQ-qp3np (дата обращения 18.02.2025)