Түркілердің әскери өнері

БҚО Тасқала ауданы

Достық ауылы

ҒЫЛЫМИ ЖОБА

Тақырыбы: «Түркілердің әскери өнері».

Орындаған: Ұпағали Үміт, 8 сынып оқушысы

Жоба жетекшісі: Аубакова Алмагуль О

2023-2024 оқу жылы

Мазмұны

І.Кіріспе

II.Негізгі бөлім

2.1 Қазақ елі – түркі әлемінің орталығы

ІІІ. Зерттеу бөлім

3.1 Түркілерден аспан асты елінің үрейленуі

3.2 Түркілердің қарулары

3.3 Түркілердің әскери өнері

ІV. Қортынды бөлім

V. Қолданылған әдебиеттер тізімі

«Түркілердің әскери өнері» тақырыбы

бойынша зерттеу жұмысына

Пікір

Шығармашылық - ізденіс жұмысты жазу барысында оқушы мектеп оқушылары арасында Түрік халқының ұлттық киімдері туралы ақпараттар мен танысып, зерттеу жұмыстарын жүргізді. Зерттеу жұмысында: тақырыпты жан-жақты зерттеп ашуға тырысқан.

Оқушы бұл шығармашылық ізденіс жұмысты жазу барысында көп ізденгені байқалды. Оқушы осы жобаны жазарда көп ізденді, сабақтан тыс уақытта жеке компьютерде отырып , мақалаларды қарап, газет журналдардан біраз ақпарат қарап, ізденді. Жұмыс кіріспе, негізгі бөлім, зерттеу бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшадан тұрады. Жұмыста баяндалған мәселелер әр тақырыпшаға сай іріктелген, мысалдары жеткілікті.

Осы жұмыс бойынша оқушымен оқу, тәжірибе алмасу жұмыстарын жүргіздім.

Болашақта шәкіртімнің жан-жақты, туған жерін, елін бағалап, қорғайтын, ұлтжанды, басқа жасөспірімдерге үлгі болатындай еліміздің біртуар, білімді ел басқарар азаматша болатынына сенім білдіремін. Жалпы алғанда жұмыс өз дәрежесінде жасалынған деуге болады. Зерттеу жұмысының мазмұндылығы мен мәнділігін ескере отырып, жоғары дәрежеде бағалауға ұсынамын.

Жоба жетекшісі: Аубакова Алмагуль О

Аннотация

Түркі әлемі тарих бойында әлемдік тарихтың, мәдениет пен өркениеттің барысы мен дамуына орасан зор ықпалы мен ықпалы болған қуатты мәдениеттер мен өркениеттер пайда болған және дамыған бірегей мекен болды. Бұл түркі әлемінің географиялық тұрғыдан Еуразия құрлығының орталық бөлігінде орналасқандықтан, әрқашан екі ұлы мәдениеттіТүркі жауынгерлері соғыс өнерін жастайынан үйренген. Алты-жеті жасар ұлдар атқа мінген шабандоздардан кем түспейтін. Қолында қаруы жоқ адамды ер деуге болмайды, сондықтан 12–14 жас аралығындағы ұлдар қаруды жақсы меңгерген. Ең бастысы: түркілер балаларын ұрыста өлімнен қорықпауға үйреткен.

Аннотация

На протяжении всей истории тюркский мир был уникальным местом, где возникали и развивались мощные культуры и цивилизации, оказавшие огромное влияние и влияние на ход и развитие мировой истории, культуры и цивилизации. Поскольку этот тюркский мир географически расположен в центральной части Евразийского континента, тюркские воины двух великих культур всегда с раннего возраста обучались военному искусству. Шести- и семилетние мальчики не уступали всадникам на лошадях. Мужчину без оружия мужчиной не назовешь, поэтому мальчики 12-14 лет хорошо владеют оружием. Самое главное: турки учили своих детей не бояться смерти в бою.

Аnnotation

Throughout history, the Turkic world has been a unique place where powerful cultures and civilizations arose and developed, which had a huge impact and influence on the course and development of world history, culture and civilization. Since this Turkic world is geographically located in the central part of the Eurasian continent, the Turkic warriors of the two great cultures have always been trained in the art of war from an early age. Six- and seven-year-old boys were as good as the horse riders. A man without a weapon cannot be called a man, so boys 12-14 years old are good at wielding weapons. The most important thing: the Turks taught their children not to be afraid of death in battle.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі:

Ежелден түркі халқы тектілігімен дараланып келе жатыр. Түркілер үнемі басқыншылыққа тойтарыс беру үшін әскери тәртіпті жақсартуға, әскери өнерді дамытуға түрткі болды. Түркілердің әскери өнерінің өзіндік тарихи негізі, философиясы, дәстүр мен сенімге негізделген руханилығы (тәңіршілдік), өзіндік тактикасы болды. Түркілер негізінен мал шаруашылығымен айналысқан, сондықтан олардың азық-түліктері мол болды.

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Түркілердің әскери өнері тарих бетінде мәңгілікке қалды. Күштілер алға ұмтылса, әлсіздер тартынса жасырынып, жауды қажытып, күтпеген жерден шабуыл жасайды. Қытайлықтар олар туралы былай деп жазды: «Оларды қуу оңай, жеңу қиын, жою мүмкін емес». Соғыстардың бұл ерекше тактикасы соғыс өнеріне де еніп, бүйірге қарай жылжып бара жатқанда шабуылды, қарсыластың және өзінің келе жатқан қозғалысын пайдаланады.

Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:

Түріктер қытайлардан айырмашылығы негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Олар мал етін жеп, жылқы сүтін ішіп, тері мен теріден киім киген. Малдары үлкен болғандықтан, олардың азық-түліктері мол болды. Қарапайым түріктің бейбіт уақыттағы өмірі көші-қон (жылына 2-4 рет), әскери жаттығулар мен көктемгі және күзгі кезіндегі демалыстан тұрды. Тынымсыз еңбектің болмауы, үнемі аң аулау, атқа міну және садақ ату дененің дамуына және жауынгерлік өнердің жетілдірілуіне ықпал етті.

Зерттеудің болжамы.

Түркілердің ой өрісі кең даланың кеңдігіне ұқсайды.

Зерттеудің маңызы:

Тәуелсіздік алғаннан бері көптеген зерттеулер жасалып, рухани мұрамыз қайтарылды. Көптеген тарихи құндылықтар зерттеліп, ғылымға енгізілді. Дегенмен кемшін тұстары да жоқ емес. Ғасырлар қойнауынан келе жатқан, әлі де зерттеуді қажет ететіндері де баршылық.

Зерттеу әдістері:

Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен жинақтау, жүйелеу және оны түсіндіру әдістері қолданылды

Жұмыстың құрылымы:

 Зерттеу жұмысының мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, нысаны, мақсаты мен міндеті сөз болады. Негізгі бөлімде зерттеу жұмысының көтерген мәселелері жан-жақты ашылып, өзекті ойлар қорытынды бөлімдегі соңғы тұжырымдармен жалғасады.

І. Кіріспе бөлім

Өлкеде көшпенділердің жекпе-жек өнері дамыды, ол оны мекендеген халықтардың мәдениеттері бір-бірімен байланысып, бірін-бірі байыта түсуімен сипатталады. Еуразия даласының (соның ішінде Қазақстан кеңістігінің де) жауынгерлік өнері сақ дәуірінде елеулі таңға жетті. 1 мыңжылдықта. Еуразияның этникалық ортасының біртіндеп өзгеруі басталды. Мұндағы басымдық түркі тілдес тайпаларға көбірек өтті. Территориялық-саяси топтасу процестерінің жеделдеуі 551 жылы Түркі қағанатының құрылуына әкелді [1]. Оның құрамына үйсін, (ашина), қарлұқтар, түргештер, қыпшақтар, қимақтар, ұйғырлар, оғыздар сияқты түркі және түркі тілдес тайпалар, дамыған орта ғасырлар дәуірінде арабтар кірді. Аварлар, наймандар, керейлер, арғындар, моңғолдар. Түрік қағанаты Қара теңіз аймағына, Енисейдің басынан Иран шекарасына дейін. Жоғары даму кезеңінде Корлыдан Қара теңіз аймағына дейінгі кеңістік. 6-ғасырдың 60-жылдарына қарай Түркі қағанаты сол кездегі ірі мемлекеттер – Иран, Византия және эфталиттердің саяси-экономикалық қатынастар жүйесіне араласып, олардың иелігі Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейін созылды. Бұл жағдайда Шығыс пен Батыс арасындағы керуен жолында орналасқан жерлер үлкен рөл атқарды [2].

Көне түркілердің Еуразия тарихынан алар орнын академик А.П.Окладников былай деп түйіндейді: “Сібірдегі көне түркілер Шығыстан гөрі Батыспен тығыз байланыста болды. Оның мәдениеті бұрын ойлағаннан да әлдеқайда бай әрі жарқын еді. Ертедегі Шығыс пен Батыстың мәдениеттері Байкалдың жағасы, Ангара мен Ленада сол кездегі өзіндік төл мәдениеттің орталығы бірде қосылып, бірде ажырап тұрды. Оны білмей тұрып Еуразияның тарихын толық түсіну мүмкін емес. Археологиялық қазбалардан көргеніміздей Байкал өңіріндегі түркі қорғандарындағы қазба байлықтардың жолы Дон мен Дунайға дейін жетіп жатты”. Түркілер жаулап алған жерлерінде қоғамдық қатынастарды өзгертіп, қалыптастыруға септігін тигізді. Сонымен қатар шет жерліктерді мойындай бермейтін еуропалықтардың Цезарь мен Македонскийді емес, ғұн патшасы Аттиланы “Құдайдың қамшысы” деп атауы, оларға ренжіген Тәңір жіберген түркілердің қосыны деп қарау керек. Белгілі жазушы Е.Зарубин де өзінің Атиллаға арнаған романында осындай қорытындыға келеді. Түркілердің тағы бір ерекшелігі – олар ағылшындар мен голландтықтар және испан конкистадорлары сияқты өздері жаулап алған жердегі халықтарды жаппай қырып-жойып, геноцид жасаған жоқ. Себебі, түркілер алдымен үлкенді сыйлап, аруаққа тағзым еткен және зұлымдық дегенді білмейтін табиғат діні Тәңірге табынса, соңынан адамды ұлты мен нәсіліне бөлмей, барлығын ағайын деп қарайтын мұсылман дінін ұстанды.

«Қазақстан – күллі түркі халықтары­ның қасиетті қара шаңырағы. Бүгінгі қазақтың сайын даласынан әлемнің әр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты».

II.Негізгі бөлім

2.1 Қазақ елі – түркі әлемінің орталығы

Расында да, Қазақстан географиялық жағынан Түркі әлемінің қақ ортасында орналасқан. Қазақ елінің кең-байтақ даласы көшпенді өмір салтының және сол салт негізінде қалыптасқан түркі өркениетінің төл бесігі. Бүгін түркітек­тес елдердің көпшілігінде жоғалып бара жатқан ұлы бабаларымыздың құндылықтары әлі күнге дейін қазақ ортасында сабақты жалғасын тауып келеді. Ендеше, «Қазақ елі – түркі әлемінің орталығы» деген пікір тек қазақтың ұлттық болмысының күшеюіне ғана себеп болмайды, оған қоса өзіміз­бен бауырлас елдердің де рухани жаңғыруына септігін тигізбек. Басқаша айтқанда, тағдырдың өзі Қазақ еліне маңызды жауапкершілік жүктеп отыр. Қазақтардың өздерінің шежірелі тарихын зерделеп, оған ие болып, ұлттық бірегейлік қалыптастыруы – түркі өркениетінің жиырма бірінші ғасырда жаңа белеске көтерілуінің алғышарты. Сондықтан Қазақ елінің түркі әлеміндегі орнына жан-жақты талдау жасалып, насихатталуы керек.

Түркілердің ата қонысы, шыққан жері, төркіні қай жер екендігі – ғалымдардың арасында осы уақытқа дейін талқыланып келе жатқан мәселе. Жалпы қабылданған түсінік түркілердің Алтай тауынан шыққандығы болса да, басқаша пікірлерді қолдайтын ғалымдар да аз емес. Кейбір ғалымдар түркілердің негізгі қонысы Еділ мен Жайықтың арасы десе, кейбіреулер Тәңір тау мен Арал теңізінің арасы деп айтады. Енді кейбіреулері Орал тауын көрсетсе, түркілердің атақонысы, қара шаңырағы қазіргі Моңғолия аумағы деген пікір де кеңінен тараған.

Бұл мәселеге тың көзқарас ұсынған татар ғалымы Зәкиев түркілер бір жерден шығып, бүкіл Еуразия аумағына тарады деген пікір еуроцентристік идеологияны қолдау үшін ортаға тасталған түсінік деп есептейді. Еуроцентристердің мақсаты – түркілердің Орталық Азия, Кавказ аймағы және Шығыс Еуропаға кейіннен келген келімсектер екендігін дәлелдеу және шын мәнінде бұл жерлердің үнді-еуропалық тайпалардың атақонысы екендігін дәйектеу. Бұл арқылы еуропалықтардың осы аталған жерлерді билеуге құқығы бар екендігіне дәйек қалыптастыру. Зәкиевтің пікірінше, түркілер атам заманнан бері қазіргі тұрған жерлерін мекендеген. Түркі руларының бір жерден басқа жерге барып, онда өз мемлекеттерін құруы ол жерде одан бұрын түркілер болмады деген мағынаға келмеуі тиіс.

ІІІ. Зерттеу бөлім

3.1 Түркілерден аспан асты елінің үрейленуі

Шынында да солтүстік-батыс және батыс шекараларымызды жауласатын көшпелі тайпалардың бітпейтін шапқыншылықтарынан қорғау ғана ма? Әсіресе, түркі тайпалары мекендеген мега кеңістік жатқан батыстан – алты мың шақырымға созылып жатқан Дешті Қыпшақ: Сырдарияның төменгі ағысы, Жоңғар қақпасы мен Алтайдан Дунай сағасына дейін. Қытайдың көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі елу ғасырға жуық тарихына назар аударсаңыз, Аэроғарыш күштері тек қорғаныс үшін ғана емес, сонымен қатар көршілес халықтарды жаулап алу үшін де сенімді трамплин ретінде жасалған алып бекініс болып табылады. болашақ, бүкіл Азия және мүмкін әлем. Иә, көшпелілер Аспан империясын үнемі шапқыншылықтарымен алаңдатып, оның шетінде тонау, тонау әрекеттерін жасап отырды, ал егер ұлан-ғайыр далада көшпелілердің бір орталықтандырылған қуатты мемлекеті пайда болса, бұл мемлекет аз ғана уақыт болса да Қытайдың өзін жаулап алуы мүмкін еді. Бірақ империяның өзі жауап соққысын дайындап қана қойған жоқ, ал оның үлкен армиясы тек шекара мен әскери шерулерді қорғау үшін ғана болған жоқ. Оның озық жасақтары бай көшпелілердің бейбіт тұрғындарын басып алу және сансыз малын айдап кету үшін даланың тереңіне жиі еніп отырды. Рас, қытай шежірешілерінің өздері бұл туралы үндемей қалуды жөн көрді.

3 ғасырдағы Плано Карпини түркілер туралы былай деп сипаттады: «Байлардың қылыштары ұшы өткір, тек бір жағын кесетін және біршама қисық; оларда қарулы ат, жіліншік, дулыға және сауыт бар. Кейбіреулерінің сауыт-саймандары, сондай-ақ былғарыдан жасалған ат жамылғылары бар». Ал, 14 ғасырда сауда керуенін серік еткен қытай ғалымы Вэй Чжанды былайша суреттейді: «Біздің далада жүріп өткен жолымыздың бойында сыпайы, епті түркілер кенеттен зақым сияқты пайда болады. Олардың жүйрік аттары соншалық, керуеніңіз жау жасағы емес, ниетіңіз түзу екенін көрсе, кенет даланың бұлыңғыр тұманына сіңіп кетеді. Ал олардың барлығында мұндай жақсы ниет жоқ. Біз өз билеушілерінің шекарасын күзетіп тұрған бөлек қарауыл отрядтарын көрдік. Олардың тасжолшы емес, нағыз жауынгер екенін қаруларынан-ақ аңғаруға болады. Ал олар кейде біздің керуен күзетшілерінен де жақсы қаруланған. Олардың ер-тұрманға бекінген ұзын шашы бар, ал белдіктің астына найза бекітілген. Олардың арқаларына садақ пен жебе ілініп тұр. Белдікке қанжарлар ілінеді, белдік астына жауынгерлік балталар тығылады. Ұзын юбкалы халаттардың астынан торлы шынжыр көрінеді. Кейбіреулерінің сүйектей жылтыратылған ұзын әрі ауыр сойылдары бар, жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша, бір соққымен адамды қатты мүгедек етеді. Олардың бүйірінде әдемі безендірілген қыналардағы ұзын қисық қылыштар мен талдың бұтақтарынан жасалған қалқан ілулі болды.

Осы жобаны жазу барысында түркілердің әскери өнерінің дамуына куә болдым. Түркілердің әскери өнері дамып тұрған уақытта,аспан асты елінде ондай мүмкіншілік болмаған.Қытай мемлекеті қазіргі замандағыдай дамыған болса соғысар еді.

Түркілер қытайлықтардан өзгеше болды, өйткені қытайлар мен түркілердің мінез-құлық үлгілері мен менталитеті өте бөлек болды. Қытайлықтар негізінен егіншілікпен айналысқан және сүт өнімдерін мүлде тұтынбаған – түркілердің негізгі тамағы. Қытайлар егістіктер мен қолөнер шеберханаларында үнемі шаршаған, кедейлік салдарынан Қытайдың негізгі халқының әскери және жауынгерлік өнеріне уақыты болмады. Бұл мәселе бойынша тұрақты әскери қызметке алынған артықшылықты шенеуніктер ғана оқытылды.

Түркілердің қытайлардан айырмашылығы негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Олар мал етін жеп, жылқы сүтін ішіп, тері мен теріден киім киген. Малдары үлкен болғандықтан, олардың азық-түліктері мол болды. Қарапайым түркілердің бейбіт уақыттағы өмірі көші-қон (жылына 2-4 рет), әскери жаттығулар мен көктемгі және күзгі кезіндегі демалыстан тұрды. Тынымсыз еңбек пен үнемі аң аулау, атқа міну және садақ ату дененің дамуына және жауынгерлік өнердің жетілдірілуіне ықпал етті. Әрбір түркі жауынгер болған, сондықтан соғыс өнерін жастайынан үйренген. Алты-жеті жасар ұлдар атқа мінген шабандоздардан кем түспейтін. Қолында қаруы жоқ адамды ер деуге болмайды, сондықтан 12-14 жасқа толған ұлдар қаруды жақсы меңгерген. Ең бастысы: түркілер балаларын ұрыста өлімнен қорықпауға үйреткен.

3.2 Түркілердің қарулары

Түркілердің қырлы қару саласындағы ең маңызды өнертабыстарының бірі қылыш. Бұл жерде еш күмән жоқ, өйткені «сабыр» сөзінің өзі түркі тіліндегі «шабу» - шабу және «сап», «сабылы» - тұтқалы деген сөзден шыққан. Қылышты «қылыш» деп те атайды, бұл кескіш жүзді қарудың алуан түрлілігін көрсетеді. Ұзындығы 80–90 см болатын иілген болат жүзі дөңес жағында жүзі және ойыс жағында бөксесі және қабықшаға салынған тұтқасы (ұясы) тұрады. Жеңіл бұл жүзді қарудың пайда болуы кейбір деректер бойынша 4–5 ғасырларға, ал кейбіреулерге сәйкес 6–7 ғасырларға жатады. Ұлы Совет энциклопедиясында қылыш венгр «сабни» сөзінің туындысы болып саналады, бұл да шындыққа қайшы келмейді, өйткені бұл қару пайда болған кезде мадиярлар Каспий даласында қоныстанған. тек Х ғасырдың аяғында, Л.Гумилев жазғандай, олар қазіргі Венгрия аумағына қоныс аударып, «Еуропаның қақ ортасындағы Ұлы далаға» айналды. Қылшықтың тиімділігі пышақтың қисықтығы мен ауырлық центрінің орналасуының үйлесімімен анықталады, бұл кезде кесу бұрышы төмендейді және соққы күші артады. 6-7-13 ғасырлар аралығында қытайлардың найзалар мен көлемді қылыштардан басқа, ат пен жаяу шайқаста тиімдірек кез келген нәрсеге қарсы тұруы екіталай.

Қытайлықтар қылыштарды әлдеқайда кейінірек иеленді және осы уақыт ішінде түркілер қылыштармен соғысу («иықтан кесу») өнеріне жан-жақты шебер болды, бұл қаруды шебер қолданады, бұл сол жылдардың (соның ішінде қытайлықтардың) хроникасы дәлелдейді. .

Кез-келген жылқышыда, кез келген көшпелі мал өсірушіде әрқашан қолында болатын қаруды пайдалана алатын және оның жасы бес мың жылдай болған. Бұл қаруды салт аттылар жылқы айдауда және жайылымдағы мал баққанда пайдаланған. Ал ұрыс кезінде ол қорқынышты қаруға айналды. Күшті және икемді шалғынды діңінен жасалған), ұзындығы 20 см-ден жарты метрге дейін болатын, оған қышқыл сүтке иленген жануарлар терісінің ұзын жолақтарынан тоқылған белбеу бекітілген. Атқа мінген жауынгердің құрал-жабдықтарының ерекше атрибуты ретінде қамшы орта ғасырдың соңына дейін сақталды. Оның үстіне қамшы қазақтар, қалмақтар, тувалар, қырғыздар арасында ат пен жаяу жекпе-жектердің, жарыстардың, аңшылықтың төл қаруы ретінде бүгінгі күнге дерлік жеткен.

Түркі тілдес тайпалар өздерінің ұсталық өнерімен танымал болды.Орталық Азияның көшпелі жағдайында түріктер «балқытушылар» деген атаққа ие болды, өйткені олар темірді өндіру мен өңдеуді жетік меңгерген. . Олар үзеңгі өндірісін кеңінен жолға қойып, VI ғасырда үзеңгі Қытайдан Шығыс

Еуропа далаларына тарады.

Түркілердің қару-жарақтары.

3.3 Түркілердің әскери өнері

Сонымен қатар, түркілердің жауынгерлік рухтары мен соғыс өнеріне ыңғайласатын, ұлттық сыртқы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін өмір сүру салттарының бірі - көшпенділік те өз кезегінде, жауынгерлікті қамтамасыз етуге түйісетін өмір салтына өздігінен-ақ айналған. Көшпенділік өмірдің динамикасы ғана емес, Ұлттық жауынгерлік pyx тұрғысынан алғанда, біріншіден, саяси қауіпсіздікті сақтау, екіншіден, ішкі Елдік тұтастықты қамтамасыз ету, үшіншіден, мемлекеттік шекараны өзгелерге үнемі көрсетіп беру және оны күзету т.б. Сөзіміз дәлірек болу үшін біз оның тек қана біреуін, қауіпсіздікті сақтауды, мысалға алып сараптап көрсете кетейік, көшпенді өмір салты басқыншыларға төтеп беретін жасырын, қазіргіше айтқанда, «партизандық» ұрыс қимылдарын жүргізуге, жанұя мен отбасын, бейбіт халықты басқа жаққа көшіріп, қазіргіше айтқанда төтенше жағдайлар жариялап, қорғап қалуға мүмкіндіктер беретін т.б. тиімді тұрмыс кешу үрдісі. Сақ-Парсы соғыстарындағы парсы әскерлерінің құмда адасып кетуінен бастап, жоңғарлардан аман қалуымызға осы көшпенділіктің айтарлықтай септігі тиген деп тұжырымдауымызға болады. Нақтырақ айтқанда, ешқандай тұрақты мекені жоқ халықпен соғысу, оның бейбіт тұрғындарын қырыпжою оңайға түспейді, басып кірген әскерлер сайын далада адасып, шаршап-шалдығып, объектіні таба алмай сарсаң болады. Сол сәтте, өз даласын жетік меңгерген шағын түркі әскерлері тұтқиылдан шабуылдайды. Демек, егер түркі халықтары, әсіресе, оның ішінде қазақ халқы, жартылай көшпелі болмаған жағдайда, бүгінгі күні тарих сахнасында болуы да, болмауы да екіталай еді. Олай болса, құрастырмалы киіз үй түркі ұлысының болмысының өміршеңдігінің материалдық алғышарттарының бірі. Мерекелік немесе сән-салтанатты ақ шаңқай үйлер болмаса, жалпы бұқара қолданатын бозғылт, сары, қоңырқай киіз үйлер қар қалың жауған уақытта болмаса, алыстан байқатпас үшін арнайы жерт түстес қорғаныш тетікті болған сыңайлы деп болжамдаймыз.

Көшпенділік, тіпті ішкі тайпалық, рулық т.б. қақтығыстар үшін қорғанудың тиімді тәсілі болған. Үнемі көшіп жүру, түптеп келгенде, жоғарыда айтқандай, арнайы Ала Жол Тәңіріні тудырудан бастап, Қыдыр Атамен (Жортқанда жолың болсын, Қыдыр Ата жолдасың болсын) сабақтасып, «Жолаушы», «Көш», «Қоныс» сияқты концепттерді өмір мәнділік құндылықтарға шығаруға дейін алып келді. Демек, жол – жай ғана жүріп өтетін, көлбеу кеңістікте мақсатқа жету үшін қолданылатын белгілі бір қашықтык қана емес, түркілердің «жарты өмірін» өткізетін шынайы ғұмырмәнділік жазылып койылған тұрмыс қалпы, қауіпсіздігі демек «жолмен экзистенция» деп те атауымызға болады. Бүгінгі күнге дейін қазақ халқында, алыс сапарға аттанар сәтте жасалатын дәстүрлер, оған бата беру, ақ жол тілеу т.б. осы көне салттардың сарқыншақтары. Кентавр, Өлмес Кащей т.б. қаруланған аттылы арғы түркі жауынгерінің образдык бейнесі болса, Жалмауыз кемпір де (Баба Яга) біздіңше, осы көшпеліліктін арғы түп рәмізі болған сыңайлы. Мифологиялық бейнеде, оның үйінің аяғы болады, оп-оңай-ақ үй қозғалып кете барады, ал сырттая Караганда, таңертең басқа жерде, кешке дәл сол калпында басқа жерде тұрған киіз үйді шындығында да мүмкін, өзгелер, сол тым көне дәуірлер түрғысынан қарағанда, үйдің аяғы бар деп түсінуі әбден мүмкін..

Түркі әскері Таң Қытай шежіресі бойынша оң және сол қанат болып екіге бөлінген. Әр қанат өз кезегінде жеке отрядтардан тұрды. Олардың сандық күші он, 10 000, 1000, 100, 10 жауынгер болды. Зерттеушілер мұндай әрбір отряд әлі де тәуелсіз жауынгерлік тапсырмаларды орындайтын екі қанатқа бөлінген деп болжайды.. Атты әскерлер түркі әскеріне және бағынышты тайпалардың жауынгерлерінен алынды. Олар бірдей ондық, мақсат бойынша құрылды, бірақ шайқаста олар әдетте қосалқы рөлдерде қалды.

IV.Қорытынды

Түркілер ғұндардың ұрпағы ретінде өздеріне дейін жиналған соғыс өнерінің бай тәжірибесін дамытып қана қоймай, жаңа соғыс доктринасын жасап шығарды. Соның нәтижесінде Түркілер Еуразияның Ұлы даласында өмір сүрген барлық тайпаларды біріктірген ең күшті қағанат құрып, Еуразияның этникалық, саяси-экономикалық жағдайына тікелей әсер етті. Түркі қағанаты көп уақытқа дейін шығысында Қытайды тәуелді етіп, батысында Иран мен Византияны өзіне мүдделі қылды. Бұл да түркілердің әскери ісі мен соғыс өнерінің, қолбасшылық мектебінің озық үлгісінің дәлелі болып табылады. Ұлы дала көшпелілерінің соғыс өнерін жетік меңгергені сондай, олардың қолбасшылық мектебі тағы да халықаралық деңгейге шықты. Әсіресе, Х-ХІІ ғасырларда қыпшақтан шыққан қолбасшылар барлық көрші елдерде әскери қызмет атқарып, соғыс өнерін қаншалықты жетік игергенін көрсетті. Қытай императоры, Грузия патшалары, Рим папасы, орыс княздері, Хорезм шахтары түгел қыпшақтардан тұратын ұлан ұстаса, Мысыр елінде Мәмлүк сұлтаны Бейбарыс қарапайым сарбаздан биліктің шырқау шыңына дейін жетті. Жалпы сол кездегі түркілердің әскери ісі мен соғыс өнері, қолбасшылық дарынына байланысты мәліметтерді түркі жазбаларынан, араб-парсы деректерінен көптеп табуға болады.

IV.Пайдаланған әдебиеттер

1.Кенжебаев Б.Түрік қағанатының бүгінге дейін. 2004жыл

2. Гумелев Л. Көне түріктер. 2014жыл

4. В. А. Иванов ВООРУЖЕНИЕ СРЕДНЕВЕКОВЫХ КОЧЕВНИКОВ ЮЖНОГО УРАЛА И ПРИУРАЛЬЯ (VII—XIV вв.)

5. Горелик М.В. «Армии монголо-татар X-XIV веков. Воинское искусство, снаряжение, оружие»

6. Шарко В.А. Доспехи, оружие, и другое военное снаряжение воинов Тюркского Каганата

7.Б.Жаниев «Түріктің тарихы» 1989жыл