Тұрмыстық қатты қалдықтарды қайта өңдеу, кәдеге жарату жолдары

Кез келген қалдықты қайта өңдеу және жою үшін ең алдымен оның физикалық және химиялық немесе биологиялық құрамын білу керек. Құрамына байланысты қалдықтың уыттылық сыныбы анықталады. Сонан соң ғана қалдықты қайта өңдеу немесе жою тәсілі таңдалады.

ТҚҚ құрамында да минералды бөлігі болады. ТҚҚ минералды бөлігі кальций, магний, кремний, аллюминий және темір қосылыстарынан тұрады. Тұнбаларда кальций мөлшерінің көп болуы (50 %-ға жуық) вакуум-сүзгілерінде әк және хлор темірін қосумен механикалық сусыздану технологиясымен шарттасады.

Көптеген зертханалық зерттеу нәтижелер ТҚҚ органикалық сипатын (оның құрамында органикалық көміртектің жалпы мөлшерінің 90 % бар, ал көміртектің азотақа қатынасының индексі орташа 14 құрайды) және оның тыңайтқыш ретінде өңдегеннен кейінгі қолданылуын анықтайды.

Мысалы, ТҚҚ полигонына тасталған күлдің химиялық құрамы жөнінде 2-кестеден көруге болады.

2-кесте. ТҚҚ полигонында күлдің химиялық құрамы, %.

3-кесте. ТҚҚ күліндегі биогендік элементтердің құрамы (құрғақ заттан, %)

Азот	Фосфор	Калий
1,9-3,4	0,9-2,5	0,1-0,3

4-кесте. ТҚҚ күліндегі негізгі микроэлементтер құрамы (%).

5-кесте. Улы органикалық заттар құрамы (ТҚҚ құрғақ затынан, %).

Ескерту. Фосфор-органикалық және хлоро-органикалық улы химикаттар топырақ құрамындағы мөлшерден аз болды.

Топыраққа енгізген соң ауылшаруашылық өніміне улы әсер тигізуге қабілетті улы органикалық заттар мен микроэлементтер құрамы 4- және 5- кестелерде көрсетілген. 4-кестеде көрсетілмеген микроэлементтер құрамы (мысалы, никель, кремний) зерттеу әдісімен қамтамсыз етілген сезімталдықтан төмен орналасқан.

Кез-келген тыңайтқыштың маңызды сипаты - миграция үрдістеріне максималды тартылатын және өсімдіктер жеңіл қабылдайтын суда ерігіш элементтер (калий ионы, натрий ионы, кальций ионы), 6-кесте.

6-кесте. Суда еритін элементтердің құрамы (құрғақ заттан, %)

7-кесте. ТҚҚ тыңайтқыш ретінде қолдану кезінде топырақтағы микроэлементтер құрамы ( құрғақ заттан, %).

Сілтілік ортада (pH 8-12) су тартпасына бұл элементтердің аз бөлігі өтетінін ескеру қажет, яғни ТҚҚ тыңайтқыштарын қосумен топырақта өсірілген өсімдіктер оларды жинамайды. Су тартпаларына мыс және мырыштан басқа микроэлементтер де түспейді. Сондықтан ТҚҚ тыңайтылған топырақта өсірілген өсімдіктерді тексеру қажет болды. 20-50 т/га қосу кезінде мыс және мырыш құрамы екі есе өсті, ал басқа микроэлементтер – анықтау сезімталдығының шегінде.

ТҚҚ қосумен топырақта өсірілген өнім талдауы тыңайтқышпен топыраққа түскен ауыр металлдар (мыс және мырыш) өсімдіктерге түспейді, ал хром және кадмий бойынша олардың тек іздері анықталды. Әр-түрлі ауылшаруашылық өнімдерінде мыс және мырыш құрамы бойынша айырмашылық байқалмайды. Бұл тұнба құрамындағы әк металдардың өсімдікке миграциясына кедергі келтіретінін көрсетеді. Сөйтіп, өсімдіктер өсу үшін ағынды сулардың термиялық кептірілген тұнбаларда негізгі элементтер және органикалық заттардың болуы жеткілікті екені туралы шешімге келуге болады. Сәйкесінше, ТҚҚ пайдаланудың мұндай әдісі жөнді болып табылады.

8-кесте. ТҚҚ қосылған топырақта өсірілген өсімдіктердегі ауыр металдар құрамы (құрғақ заттан, %)

8-кестеде келтірілген нәтижелер бойынша ТҚҚ қосылған топырақта өсірілген өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшері ШРК мөлшерінен аспайтынын көруге болады. Бұл өз кезегінде

9-кесте. Қалалық полигонға қабылданған ТҚҚ-ң морфологиялық құрамы

Қағаз, картон	25-30%	Шыны	5-8%
Тамақ қалдықтары	30-38%	Былғары,резенке	2-4%
Ағаш	1,5-3%	Тастар	1-3%
Қара металл	2-3,5%	Пласмасса	2-5%
Түсті металл	0,2-0,3%	Қалғаны	1-2%
Тоқыма	4-7%	Отсев(15мм)	7-13%
Сүйек	0,5-2%

Қызылорда қаласында қалдықтарды алдын-ала іріктеу дәстүрі болмағандықтан тағам қалдықтары, қара және түсті металлдар сынықтары, пластмасса сынықтары, құрылыс және өндіріс қалдықтары аралас жатады. Қалдықтардың жеке компоненттері бойынша пайыздық есептеу нәтижелері 10-кестеде көрсетілген.

Сондай-ақ, тұрмыстық қатты қалдықтардың жеке компонентерінің сипаттамалары (тығыздығы, ылғалдылығы және күлділігі) 11 кестеде көрсетілген.

10-кесте. Тұрмыстық қатты қалдықтардың жеке компонентерінің құрылымдық элементері

11-кесте. ТҚҚ жеке компоненттерінің сипаттамалары

ТҚҚ құрамының алуан түрлілігі өз кезегінде оларды қайта өңдеу, жою мәселелерін қиындата түседі. Мұндай қиындықты болдырмау үшін зерттеу жұмыстарын көптеп жүргізіп, нәтижелерді кең ауқымды көлемде пайдалану арқылы сынақтан өткізіп отыру маңызды. Қоршаған ортаны ТҚҚ-мен ластанудан қорғау, қалдықтарды тауарлы өнімге дейін өңдеу арқылы шикізаттарды тиімді пайдалану кезек күттірмейтін мәселе болғандықтан тұрғындарды, қабілетті білімі бар эколог-мамандарды осы жұмысқа жұмылдыра білу керек.