Эссе

Тақырып: “Туынды: тұжырымдамасы, негізгі теоремелер мен қолданылуы”

Туынды деген ұғым математиканың негізгі және көп қолданылатын құралдарының бірі болып табылады. Оның пайда болуы ғылымдағы қозғалыс пен өзгеріс мәселелерін есептеуге деген қажеттіліктен туған; XVII ғасырда Исаак Ньютон мен Готфрид Вильгельм Лейбниц тәуелсіз түрде туынды мен интегралды енгізіп, есептеу теориясының негізін қалаған. Туындының мәні — функцияның бір нүктедегі өзгерісінің шапшаңдығын (жылдамдығын) сипаттау; дәлірегі, функцияның локальды сызықтық шамасына ауысудағы градиентін беру. Бұл түсінік физикада қозғалыс теңдеулерін жазуда, экономикада шекті тиімділікті бағалауда, инженерияда оптимизацияда және көптеген басқа қолданбаларда шешуші рөл атқарады.

Туындыны аналитикалық түрде анықтау үшін негізгі анықтама шек арқылы беріледі: берілген функция

үшін нүктедегі туынды былайша жазылады:

Бұл шектің болуы функцияның сәйкес нүктеде дифференциаланатындығын білдіреді. Одан шыға келетін бірнеше негізгі ереже мен формула есептеулерді оңайлатады: мысалы, қуат ережесі

және тригонометриялық функциялар үшін

Сонымен қатар, қосу және көбейту операциялары үшін өнім және қатынас ережелері қолданылады:

ал күрделі композициялық функциялар үшін тізбектелген ереже (chain rule) мына түрде жазылады:

Туынды ұғымының маңыздылығы оның беретін аналитикалық мүмкіндіктерінде: туынды арқылы функцияның өсіп-өспеуін, экстремумдарының (максимум, минимум) болуын анықтауға, қисықтың жанындағы тік бұрышты емес бағытты шамалауға (тығыздықтағы шамалар, жылдамдық, үдеулер) және локальды сызықтық апроксимациялар құруға болады. Мысалы, функцияның критикалық нүктелерінде

не анықталмаған кезде экстремумдар ізделеді; одан әрі екінші туынды арқылы экстремумның түрі айқындалады: егер

болса — минимум, егер

болса — максимум.

Дегенмен туындының да шектеулері бар. Біріншіден, әрбір үздіксіз функция дифференциаланатын емес: мысалы, абсолюттық мән функциясы

нүктесінде (x=0) үздіксіз болса да, ол жерде туынды жоқ, өйткені сол жақ және оң жақ шектер тең емес. Екіншіден, нақты модельдерде бірқатар функциялар физикалық немесе есептеу шамаcында жыртылған не шулы болуы мүмкін, сол кезде классикалық туынды орнына әлсіз туынды (weak derivative) немесе таралымдар теориясы (distribution theory) сияқты жалпыластырылған тұжырымдамалар қажет болады. Сонымен қатар, сандық есептеуде шектерді жуықтау және кесінділік айырмашылықтарды пайдалану арқылы алынатын туындылар белгілі бір қатеге (мысалы, машиналық дәлдік шегі) ұшырайды, сондықтан практикалық қолдануда мұқияттық талап етіледі.

Қолданбалы мысалдар туындының әмбебаптығын көрсетеді. Физикада дененің орын ауыстыру функциясының туындысы — оның жылдамдығы, ал жылдамдықтың туындысы — үдеу. Экономикада табыс функциясының туындысы шекті пайда (marginal profit) ретінде түсіндіріледі, бұл өндірісті кеңейту жөніндегі шешімдерге негіз болады. Инженерияда оптимизация тапсырмалары мен басқару жүйелерінде туынды арқылы локальдық максимум/минимум табу, кривизна мен сенімділік интервалдарын бағалау жүзеге асырылатын практикалық қадамдар болып табылады.

Жекелеген ғылыми бағыттарда туындының түрлері мен жалпылаулары кеңейтілді: көпөзілдірлі (multivariable) функциялар үшін градиент, Яковиан және Гессиан матрицалары енгізіледі; ал функционалдық кеңістіктар мен вариациялық есептерде фреше туындысы (Fréchet derivative) және гато туындысы (Gâteaux derivative) қолданылуы мүмкін. Осылайша туынды — математикалық анализдің орталық элементі және теориялық негізден практикалық есептерге дейінгі көп қабатты құрал.

Қорытындылай келе, туынды — өзгерістің локальды шапшаңдығын сипаттайтын қуатты математикалық құрал. Оның тарихы ғылыми ойлаудың өзгеруін бейнелейді; негізгі теоремелері және ережелері студенттерге функционалдық мінез-құлықты түсіну мен модельдеуде нақты мүмкіндік береді. Әрине, классикалық анықтаманың шектері мен сандық мәселелерін ескеру қажет, алайда жалпыластырылған тұжырымдамалар туындыны қазіргі заманғы ғылым мен техниканың көптеген салаларында тиімді қолдануға мүмкіндік береді.

Қосымша: Практикалық тапсырмалар (1-курс деңгейі)

1. Тапсырма: Функцияның туындысын табыңыз:

• 
  Жауабы:

2. Тапсырма:

• үшін туындыны анықтаңыз.
  Жауабы (өнім ережесі):

3. Тапсырма: Композицияны қолданып есептеңіз:

• 
  Жауабы (тізбек ережесі):

4. Тапсырма: Тамағылық нүктеде сызықтық жақындауды табыңыз. Функция

• үшін нүкте

• -де жанама түзу теңдеуін табыңыз.
  Жауабы:

• , сондықтан

• ; жанама түзу:

5. Тапсырма: Қай функциялар

• -де дифференциаланады: (а)

• , (б)

• ?
  Жауабы: (а) жоқ (сол- және оң- жақ шектер әртүрлі), (б) иә, себебі

• және

• .

6. Тапсырма: Оптимизация: фабрикада өнімнің пайдасы

• түрінде берілген (мұндағы

• — өндірілетін бірлік саны, оң мәндер). Максималды пайда болатын

• -ті табыңыз.
  Жауабы:

• . Теңестіру:

• . Сонда максимум пайда болады.

7. Тапсырма (қосымша): Шектеу арасындағы туындының анықталуын тексеріңіз:

• мәнін табыңыз (бұл

• үшін

• -дегі туындыға сәйкес).
  Жауабы: Рационализация арқылы:

• , демек туынды

• .

8. Тапсырма: Имплиситтік туынды: теңдеумен берілген қисық үшін

• ,

• -ның

• бойынша туындысын табыңыз.
  Жауабы: Теңдеуді x бойынша дифференциялап:

Барлық тапсырмаларды орындағанда формулалар мен шектерді анық көрсетіп, қадамдарды логикалық түрде түсіндіріңіз. Қажет болса, әр тапсырма үшін толық шешу нұсқасын жібере аламын.