Ұлттың ұлы ұстазы -А.Байтұрсынұлының қоғам қайраткерлігі

Түркістан облысы

Ордабасы ауданы

«Қарақұм» жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Юлдашев Ерсұлтан

10 сынып оқушысы

Тақырыбы: Ұлттың ұлы ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлының қоғам қайраткерлігі

Секциясы: тарих

Ғылыми жетекшісі: тарих пәні мұғалімі Дабысов Ерсейт Сейтжанович

Қарақұм елді мекені 2022ж

«Қарақұм» жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі 10сынып оқушысы Юлдашев Ерсұлтанның Ұлттың ұлы ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлының қоғам қайраткерлігі атты ғылыми жобасы

Пікір

Юлдашев Ерсұлтанның Ұлттың ұлы ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлының қоғам қайраткерлігі атты ғылыми жұмысында мектеп бағдарламасында қарастырылмаған А.Байтұрсынұлының патша үкіметі және кеңес үкіметі кезінде атқарған қызметтері жайында жазылған.

Жұмыс авторы А.Байтұрсынұлының Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатына қарсы азаттық күресін, шығармаларында қазақ халқын оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырғандығын жұмыс орындау барысында көрсеткен.

Аннотация

XX ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы. Өз заманында ақын, аудармашы, ғалым, қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған, Алаш ұлттық қозғалысының ұйтқысы болған қазақ халқының һәм көзі, құлағы һәм тілі болып  маңызды жұмыс атқарған «Қазақ» газетін Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатұлымен бірге ұйымдастырушысы Ахмет Байтұрсынұлының қайраткерлігі жайында жоба жұмысы кітапханалардан, ғаламтордан ой-пікірлерді, түрлі басылымдарды, оқулықтардан мәліметтер алып жинақтап топтастырылды.

Мазмұны

Аннотация

1. Кіріспе

2. Зерттеу бөлімі

2.1 Патша үкіметі кезіндегі А. Байтұрсынұлының қайраткерлік қызметі.

2.2 Кеңес үкіметі кезіндегі А. Байтұрсынұлының қайраткерлік қызметі.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Байтұрсынұлы, Ахмет (1873—1938) — ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері. Автобиографиясы Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, ақын, публицист, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы.

Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Қостанай облысы, Жангелдин ауданына қарасты Сарытүбек елді мекенінде дүниеге келген. Атасы Шошақ немересі Ахмет өмірге келгенде ауыл ақсақалдарынан бата алып, азан шақырып атын қойған. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы еті тірі, намысты қолдан бермейтін, адал азамат болған екен. Руластарына қысым көрсеткен Торғай уезінің бастығы, полковник Яковлевті соққыға жығып, 15 жылға Сібірге айдалыпты. Әкеден тірідей айрылу бала Ахметтің жан дүниесіне қатты әсер етіп:

Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,

Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.

Алданып жегеніме оны ұмытсам,

Болғандай жегенімнің бәрі харам, –

деген алғашқы өлеңін шығарады. Патша әкімшілігінің әкесі мен туысқандарына көрсеткен қорлығы жанына жазылмастай жара салған ол өз өмірбаянында: «Осы бақытсыздық менің Торғай қаласындағы мектепке түсуіме себеп болды», - деп жазды. Әкесінің інісі Ерғазы Ахметті Торғайдағы 2 сыныптық орыс-қазақ мектебіне береді. Оны 1891 жылы бітіріп, Орынбордағы 4 жылдық мектепке оқуға түседі. 1895–1909 жылы Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі орыс-қазақ мектептерінде оқытушы, Қарқаралы қалалық училищесінде меңгеруші қызметін атқарады. Өзінің бүкіл саналы ғұмырында бар күш-жігерін қазақ балаларының сауатын ашу жұмысына арнайды. Істі ағартушылықтан бастау – халқын құлдықтан азаттыққа алып шығатын жол екенін жақсы түсінген

Ахмет Байтұрсынұлы ағартушылық қызметi жағынан Ыбырай Алтынсариннiң тiкелей мұрагерi болды. 1895–1909 жылдардың аралығында ол тек ұстаздық етiп қана қоймай, белсендi революциялық қызметке араласады. Ол ағартушылардың арасындағы оқу-бiлiмнiң пайдасы халыққа тек қоғамдық жағдайды түзегенде ғана пайдалы болмақ деп санағандардың бiрi болды. Өзi сан рет патшалық жүйенiң саясатына қарсы шығып, жергiлiктi шенеунiктердiң жүгенсiздiгiн әшкерелейдi. 1900 жылдың басында ол шын мәнiнде қазақ халқының тәуелсiздiк жолындағы күресi басшыларының және оған идеялық дем берушiлерiнiң бiрi болды.

ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыс жетекшілерінің бірі Ахмет Байтұрсынов ел мүддесі үшін аянбай еңбек етті. Қазақ халқына бостандық пен теңдік әперу жолында саяси майданға араласты.Талайлы тағдырында қоғам қайраткері жазықсыз жала арқалап бес рет сотталып, екі рет жер аударылып, сталиндік режимнің құрбаны болған.

Зерттеудің өзектілігі: Халқының азаттығын, елінің тәуелсіздігі мен ұлттық мемлекеттілігі үшін жан аямаған, Қазақ халқына адал қызмет еткен ірі қоғам қайраткері болған А.Байтұрсынұлының өмірі әр қазақ баласына үлгі, саяси қызметі, ұлт мүддесі жолында күресі, еңбектерін оқып, тәлім алып, іске қосуымыз үшін өте қажет.

Зерттеудің жаңалығы: Ахмет Байтұрсынұлы қазақтың ұлттық білім-ғылымының көшбастары. А.Байтұрсынұлы мектепте ана тілінде оқыту қажеттігіне ерекше ден қойғандығы, мектепте ана тілінде оқыту үшін алдымен қазақша жазу таңбаларын, әліппесін жасап, жазған оқулықтары бүгінгі күндеде қолданылып жүр.

Зерттеудің болжамы: Қазақ халқының білім мен мәдениет саласындағы баға жетпес қызметтері мен еңбектерін жасаған, өз заманында ақын, аудармашы, ғалым ретінде танылған Ахмет Байтұрсынұлының еңбектерін оқуға оқушылардың қызығушылығын арттырып, оларға жеткізу,

Жұмыстың мақсаты: қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы, жаңашыл ағартушы. Қазақ жазуының реформаторы, Қазақ әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші, тұңғыш филолог ғалым, қазақ ғылымын алғаш ұйымдастырушылардың бірі А. Байтұрсынұлының қазақтың мүддесі үшін қызмет еткенін жастарға жеткізу

Жұмыстың міндеттері: Оқушыларға тұтас буынның төлбасы, Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылық, демократтық бағытты жалғастырушы ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші, түрколог, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсынұлы болмысын ұмыттырмай, өмірін өнеге етіп түсіндіру

2.1 Патша үкіметі кезіндегі А. Байтұрсынұлының қайраткерлік қызметі.

Ахмет Байтұрсынұлының тұғырлы тұлғасын, ұлттың рухани ұстазы ретіндегі көшбасшы көсемдігін бәрінен бұрын оның қоғамдық-әлеуметтік қызметтері айқындайды. Оның қайраткерлік іс-әрекеті өткен ғасырдың басында басталып, өзі өмірден өткенге дейін еш толастаған емес. 1905 жылы Ж. Ақбаев екеуі қазақтың алғашқы құрылтайын өткізіп, патша өкіметіне талап-тілек жіберуді ұйымдастырса, одан кейінгі жылдары да отаршылдыққа қарсы астыртын түрде жүргізілген күресін тоқтатқан жоқ. А.Байтұрсынов өзінің еңбек жолын ағартушылықтан бастайды. 1895 жылдардан 1909 жылға дейін 13-14 жыл бойы ауылдық, болыстық мектептер мен екі сыныптық училищелерде мұғалім болып қызмет атқарады. Бұл жылдарда ол қазақ грамматикасын жазумен айналыса бастайды. Ол үшін қазақ тілі дыбыстарының жүйесін зерттеуге кіріседі. Қазақ балаларының сауатын ашатын «Әліп-би» мен ана тілін үйрететін «Тіл құралын» жазу мақсаты ең алдымен графиканы жөндеп алуды қажет етті. Ол әуелі қазақша сауат аштыруды мақсат еткен. Бұл үшін әліппе – «Оқу құралды» жазған; одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық кұрылымын ана тілінде талдап, пән ретінде оқытып үйретуді мақсат еткен, бұл үшін үш бөлімнен тұратын «Тіл-құралды» жазған; үшінші – дұрыс сөйлеп, дұрыс оқып, дұрыс жазуды үйретуге көмектесетін және бір құралды жазуды ойға алған. Бұл үшін «Тіл жұмсарды» жазған; төртінші – сауат аштыру, тілді оқыту методикасын жасауды міндетіне алған бұл үшін «Баяншыны» ,«Әліппе астарын» жазған; бесіншіден – балалардың тілін ұстартып, оларды көркем сөзге баулуды көздеген, бұл үшін Т. Ш. Шонановпен бірігіп, үлкен хрестоматия кұрастырған. Ғалымды ақындыққа алып келген – өзінің халыққа қызмет ету, қалың көпшілікті еңбекке, мәдениетке шақыру, сауаттарын ашып, дүниені таныту сияқты мақсаттары. Оның өлеңдері «Қырық мысал» (1909), «Маса» (1911) деген аттарымен 1912 жылдан 1922 жылға дейін бірнеше рет жарияланған. Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана ашуға рұқсат беру, күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды. Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсыновты қазақ облыстарынан тыс жерге жер аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда тұрды. Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Газет қазақ халқын өнер, білімді игеруге шақырды. Байтұрсыновтың Орынбордағы өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. 1917 жылдың 19 қазанында «Қазақ» газеті «Алаш» партиясы атынан учредительное собраниеге сайланатын депутат-кандидаттар туралы қысқаша анықтамалық береді. Сонда Торғай облысынан бірінші болып Ахмет Байтұрсынұлы аталған. Ол туралы былай деп жазылған: «Ахмет Байтұрсынұлы – «Қазақ» газетін шығарушы, қазақ әдебиетіне негіз салушы қазақ ақыны. Ескі үкіметтің қылышынан қан тамып тұрған заманда халыққа қызмет етіп, хүкіметке қарсы пікірде болғаны үшін 9 ай абақтыға отырып, одан кейін қазақ облыстарында тұрмау шартымен жер аударылған. «Қазақ» газеті үшін 4550 сом айып тартып, абақтыға отырып, соңғы 12-13 жылдың ішінде қуғын-сүргіннен көзі ашылмаған алаш азаматтарының бірі» А.Байтұрсынұлы халықты ояту, оның санасына, жүрегіне, сезіміне әсер ету жолдарын іздеген ақын айналып келгенде, ұлы Абай тапқан – орыс әдебиеті үлгілерін пайдалану, аударма жасау, яғни мысал жанры арқылы – жан-жануар өмірінен алынған шығармалармен әлеуметтік ойға ықпал ету мақсатымен И.А.Крылов туындыларын аударып, «Қырық мысал» деген атпен 1909 жылы Петербургте бастырып шығарады. Бұл қалың қазақ жұртының алғашқы естіген төңкеріс рухындағы сөзі болатын. Осы еңбегі үшін қуғынға түсіп, Семейде сегіз ай абақтыда отырған соң, бір жарым жылға айдалу ретімен Орынборға келген. Онда әуелгі ниетінен танбай, бұрынғыдан да ащырақ, күштірек тілмен 1911 жылы «Масаны» жазып, Орынборда бастырып шығарған. Бұл қазаққа естілген екінші елшілдік ұран болатын. Ахмет Байтұрсынов төл өлеңдерінің саны онша көп емес, жалпы көлемі сегіз жүз жол шамасындағы жиырма шақты ғана өлең. Бірақ осы шағын мұраның өзін қазақ өлеңінің тарихындағы өзіндік бір белес деп бағалауға болады. 1911 жылы "Айқап" газетінің 2-ші басылымында жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының "Қазақтың өкпесі" мақаласында қазақ халқының бірқатар өзекті мәселесі көтерілген.Ұлт жанашыры, ағартушы, көсемсөз шеберінің халық басындағы әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді өз еңбектерінде көтеріп, халыққа сол арқылы үн тастауы болашақты ойлаған көрегенділігінен еді. Халқының қамын жеген азамат аталмыш мақаласының кіріспесін қамсыз жатқан қазақтың кері кеткен ахуалы енді ғана қазақтың көңіліне кіріп, кірбің ұялатып, уайымдата бастағанымен ашады. Халықтың артқа кеткен жағдайы, басына түскен нәубеті өзінен, өзінің іс-әрекет, пейіл-берекетінен емес, өзгенің кесірінен, өзгенің ісінен деп түсініп, барлық кінәні айнала қоғамнан іздеп, өз басына шаң жуытпайтын қазақтың өзгеге өкпешіл келетініне Ахмет Байтұрсынұлы өз мақаласында көңіл толмаушылық білдіреді. "Қазақтың өкпесі" мақаласында көтерілген сондағы мәселе – қоғамның сауаттылық мәселесі мен жер дауы. Қазақ екі нәрсеге өкпелі екен: бірі – пайдаланып отырған жерін мұжыққа алып берген үкіметке өкпесі, екіншісі – қазақ жерін қазыналық етуге көнген өткендерге өкпесі. Ахмет Байтұрсынұлы қазақтың осы екі өкпесінің қаншалықты орынды не орынсыз екенін жілік-майын шағып талдап береді. Қазақ халқы әуелден байлық, пұл, ақша қумай, өнер-білім қуса, өз ішінде қырық пышақ болмай, тату-бірлікте болса, халық бірін-бірі кері тартпай өзге жұрттар секілді алға ұмтылса, орны толмас өкініштің талайы орын алмас еді дейді. Автор мақалада не ханы, не қарасы білімді қажетсінбей, өз басымен, өз мәселесімен әуейі болып жүріп, мұжықтарға амалсыздан қосылуға тура келгенін де тілге тиек етеді.  Бұл жерде кімді кінәлап, кімге назалану керегі де анық бола түседі. Ахмет Байтұрсынұлы қазақтың екінші өкпесіне де сын айтады. Жердің қазыналық болуын мұңдап, өкіну – білімсіздік дейді автор. Ахаң өз жеріне шаруа қылып, егін егіп, ие болудың орнына малға, пұлға, шүберекке сатудан тартынбайтын қазақтың надандығын тағы бір сынап алады. Ертеңгі күнін ойлайтын адам, бір күнімен өмір сүрмесі анық. Ұлт зиялысы да қазақтың бір күндігіне мәз болып, қарны тойып, уайымы сейілгеніне масаттануға болмайтынын ескертеді. Жүз жылдығын ойлайтын халық әуелі өнер-білімін, тәрбиесін толықтырар. Ахаңның да "Қазақтың өкпесі" мақаласында көздеген негізгі мақсаты – ел-жұртты сауатқа шақыру, өнер-білімге баулу болатын. «Ата жолдасы – надандық, өнерсіздік қазір қазақтан айрылатын емес. Надандықтың кесапаты əр жерде-ақ маңдайымызға тисе де, ата жолдасымыз болған соң, біз де қиып айрылмай-ақ келеміз. Олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз бəрі де надандықтың кесапаты», - деп күйіне жазған Ақаң қазақ халқының қамын жеп, надандықтың пердесін түріп, сауаттылық есігін ашуға шақырады. Мақалада көтерген негізгі мәселесі де халықты сауаттандырып, көзін ашып, көкірегін ояту болатын. «Дүниеде теңге теңдік, кемге кемдік, азды көпке теңгеретін ғылым мен өнерді, елсіздің елдігін теңгеретін, жоқты барға теңгеретін ғылым мен өнерді керек қылатын қазақ аз. Теңдікке қолы қалай жетсін?!» деген бір ауыз сөзі арқылы Ахмет Байтұрсынұлы білімнің алпауыт күшке ие екенін, жоқты барға, барды молға айналдыратын қуат көзін ашып айтады. Осы жерде надандық ұйқысында жатқан қалың қазақты білім нәрімен сусындату үшін дәл осы мақала арқылы оятып алуды өзіне міндет санаған Ахмет Байтұрсынұлы ұлт бағына туған асыл азамат екеніне тағы бір көз жеткіземіз. Қараңғы халықтың ішіне сәуле жарығындай нұрын шашқан Ахметтің бұл мақаласы түйінді мәселенің шиеленіскен тұсын тауып, тас түйін күрмеуді шешу жолында елеулі қызмет атқарды. "Қазақтың өкпесінде" келтірілген екі өкпенің де қисынсыз екені айтылып, халық бар қиындықтың салдарын өзгеден емес, тек өзінен ғана көру керегін айтқан автор ешкімге өкпе артудың қажеті жоғын айтып мақаласын қорытындылайды. Ахмет Байтұрсынұлы аталмыш мақаласы арқылы өз халқына шынайы жанашырлық танытып, өнер-білімге, әдебиет пен мәдениетке баулуды, сауаттылыққа шақыруды көздейді. "Қазақтың өкпесі" мақаласы – келелі мәселені қозғап, халықты сауаттандыру сынды маңызды тоқтамға келіп, халыққа түрткі болған асыл мұра. Патша үкіметіндегі чиновниктермен қақтығысқа келгені үшін әкесі мен ағасының сотталып, жер аударылуы, жазалаушы отрядтың елге жасаған зорлық-зомбылықтары жас Ахметтің жүрегіне жара боп түсті. Осы жара ұлғая келе, оны күрес жолына дайындады. Түрмеде жатып жас жүрекке түскен жараның үлкен азаматтық, адамдық дертке ұласты. Азамат ұл сол дерттің халық басына түспеуін, одан азат болуды армандайды. Алайда, Ахмет көрген ел әлі ұйқыдан оянып болмаған, сөз тыңдауға салғырт, берекесіздікке ұйыған қауым еді. Сондықтан ол өлеңін «Маса» етіп жұмсап, ел құлағына барып ызыңдап, ұйқыдан оятуға пайдаланды. Атақты «Маса» жинағы осылай туды. «Масаға» кірген өлеңдер, сол дәуірдің өзекті мәселелерін сөз етеді. Ақын сол кездегі қазақ қоғамының даму жағдайларына, жерлестерінің күн көріс, тіршілігіне сын көзбен қарайды. Ақынның ойшылдық, суреткерлік бейнесі оның «Қазақ салты», «Қазақ қалпы», «Жиған-терген» сияқты өлеңдерінде айрықша танылады. Сахараның көлге қонып салқындап, еркін ұшқан қазы өртке душар болып, тәнінде шарпылмаған жер қалмаған. Отаршылдықтың өрті ғой бұл. Осыған қарсы тұрар кім бар, өрт сөндіре алар қазақта күш бар ма? Ақынды осы ойландырады. Ол сол ортадан шығып, халқын ілгері бастауды армандайды, бірақ оны соңынан ерте алмай, күйінеді, оған ашу-ызасын арнайды, айналып кете алмай, орала береді. Күрес жолында кездескен қиындықтар, жазықсыз қамау түрме жағдайындағы өмір мен оның мәні, күрестің мазмұны мен мақсаты жөнінде ойландырмай қоймайды. Бір мезгіл ол жазықсыз жанды ұстатқан қара ниетті адамдарды еске алады. Бірақ олардың ісін кек тұтпайды, надандықтан көреді. Заманның әділетсіздігі, содан туатын көңіл-күй әсерлері Ахметтің «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» сияқты өлеңдерінде мейлінше шыншылдықпен, ойлы толғаммен суреттелген. Өмір өзгермелі, айнымалы. Бақ дегенде байлау жоқ. Пәле – аңдушыға, жала қабаған төбетке айналған. Айнала жемтік аңдыған сауысқан, қарға, қарақұс. Жұрттың бәрі осы заманда түп-тамырымен өзгерген. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларын ел қатарына қосылып, білім алуына 1896 жылдары көңіл бөле бастады. 1913 жылдары өзі редакторы болып «Қазақ» газетін шығарып, оның бетінде мәселелер көтеруінен, қазақ балаларын ана тілінде сауаттандырып, әрі ана тілінде оқыту үшін жүргізген күресінен, ең соңғысы сол ана тілінде оқытатын оқулықтар жазуынан, халық ағарту кадрларын дайындап, жас қазақ интелегенциясы өкілдерін баулуынан танылады. Ахмет Байтұрсынұлын қазақ қауымы көшінің рухани басшысы етіп танытқан – оның қазақ халқын «іргелі жұрт» қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол күресте ұстанған бір қаруы – ағартушылық идеясы болды. Оқу-ағарту идеясы – Ахмет Байтұрсынұлының әлеуметтік қызметінің арқауы, азаматтық борышының негізі, идеологиялық платформасының тіреуі. Бұл форманы мықтап ұстауға итермелеген – оның туған халқының тағдырын ойлағаны. ХХғасырдың басындағы қазақ қоғамы орыс отарындағы ел болатын. Халқы үшін сол кезде ойшылдардың көзімен көріп, сөзімен айтқанда, бұл тұстағы қазақ халқы «көгі қараңғы, көңілі ұйқылы, еспесі жоқ қайығы қалтылдақ, малы талауда, жаны қамауда» болған «қайран ел, қайран жұрт» еді. Қазақ халқын әлеуметтік теңдікке, азаматтық мәдениетке жеткізетін, амал- әрекеттің бастысы «түгел қазақты» сауатты етіп, көзін ашу, «надандық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз – бәрі надандық сипаты». Халықты ағарту мектептен, баладан басталады. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларының әйтеуір көзі ашылып, сауатты болуын ғана емес, тек ана тілінде сауаттануын, содан соң барып өзге ұлт мәдениетіне, тіліне қол созуды принципті талап етті. 1913 жылдың өзінде ол «Қазақ» газеті мінбесін пайдаланып, қазақ қоғамына оқу-білімнің қажеттігін халықтың экономикалық тұрмыс жағдайымен байланыстырып дәлелдейді. Патшалық Ресейдің қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенді-шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын сынады. Ақынның алғашқы өлеңдері «Қырық мысал» атты аударма жинағында 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған. Байтұрсынұлының екінші кітабы — «Маса» (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды. «Қазақ салты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т. б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді. Қазақ тілінің негізін қалаушы ретінде Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын алады. Сол 1911–1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаханаларында жарық көрген. Ағартушылық А. Байтұрсынұлы тұлғасын өзгелерден биіктетте түседі. Ахаңның алға қойған мақсаты – ұлт санасын ояту, халықты өнер-ғылымға үндеп, өркениетті елдердің қатарына қосуды көздеген ағартушылық, отаршылдыққа қарсы ымырасыз күрес. Осынау ұлы мақсаттарға оқусыз, білімсіз қол жетукізуге болмайтындығы бесенеден белгілі. Ал оқып, білім алу үшін халықтың өзіндік жазуы, қажетті оқу құралдары, ұлттық мектептері болуы керек. Ағартудың ақ жолына түскен сәтте бұның көбі жоқ болатын. Оларды жолға қою Ахаңды бәрінен бұрын ана тіліміздің мәселелерімен айналасуға, оны оқу пәні дәрежесіне көтеруге ден қойғызғанды. Өйткені тіл барлық істің бастауы екендігін, онсыз ешбір білім, ғылымның дамуы мүмкін еместігін ұлы ұстаз жақсы түсінді, жете білді. Ахаң атқарған ұшан-теңіз руханият істерінің ең зоры – тұңғыш тілші ғалым ретіндегі қазақ тіл білімін дамытуға қосқан үлесі. А. Байтұрсынұлы әу бастағы алған білімі, мамандық бағдары жағынан кәсіби тіл маманы емес болатын. Оны тіл біліміне алып келген –оқу-ағарту ісін жолға қою, оқу-білім арқылы қазақ халқын отарлық езгіден құтқару мақсаты. Бойында дарыны бар тілші-ғалым біліктілігінің арқасында туған тілінің табиғатын, оның құрылымдық категорияларын жете меңгергенді. Әрине, қазақ грамматикасының сыры мен қырын танудағы оның алғашқы сүйеніші орыс лингвистикалық мектебінің ілім-білімі болғандығын жоққа шығаруға болмайды. Бірақ ол ә дегенде-ақ, туыстығы жағынан ерекшеленетін түркі тілдерінің құрылымындағы орыс тілінен айрықшалайтын басты ерекшеліктерді тап басып тани алды. А.Байтұрсынұлы қазақ тілін оқыту мен зерттеуде белгілі бір жүйелі мақсат ұстанған. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды мұрат тұтып, бұл жолда тұңғыш әліппе – «Оқу құралды» жазды, А.Байтұрсынұлы қазақ тілін оқыту мен зерттеуде белгілі бір жүйелі мақсат ұстанған. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды мұрат тұтып, бұл жолда тұңғыш әліппе – «Оқу құралды» жазды, одан соң қазақ тілінің 18 фонетикасы мен грамматикалық құрылымын, ана тілінің төл заңдылықтарын талдап, пән ретінде оқытып, үйретуді жолға қойды, сөйтіп, үш бөлімнен тұратын «Тіл – құралды» дүниеге келтірді. Әрине, қазақ тілі туралы ой-пікірлердің Ахаңа дейін де айтылғаны, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап олардың жүйелі сипат алғаны да рас, мұны ешкім де жоққа шығара алмайды. Бірақ ескере кетер бір жайт: ол еңбектердің барлығы да ана тілімізде емес, зерттеліп отырған тіл табиғатына жат тілдерде жазылғандығы. Сондықтан да олардың бірде-бірінде туған тіліміздің өзіне тән табиғаты түбегейлі ашылған жоқ, олар өзге тілде жазылғандықтан да, қазақ халқының сауатын ашуға жолбасшы бола алмады. Ең бастысы – оларда қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық құрылымдары байырғы замандардан бері қарай бірден-бірге жалғасып келе жатқан үндіеуропалық тіл білімінде орныққан дәстүрлі ұғымға, үлгіге негізделді, лингвисталық терминдері де солардан алынды. Елдес Омаровтың «Ахмет Байтурсыновтың ғылыми қызметі» атты еңбегінен таба аламыз. Ол: «Ахмет Байтұрсынов өзінің оқу құралдары арқылы тамаша жаңалықтар ашты. Оның жаңалықтары Еуропа ғалымдары жазған қазақ тілі грамматикаларына қандай түзетулер, толықтырулар енгізгенін бұл еңбектерді салыстыра қараған адам бірден көреді», – деп, әділін айтқан болатын. Ахметтанудың бастау көзінің біріне саналатын осы зерттеуінде Е. Омаров Ахаңды «қазақ тіл білімінің теңдесі жоқ білімпазы» деп танып, ол жасаған әліппе, ол жазған грамматикаға қатысты еңбектерді өте жоғары бағалап, олардың қазақ тілі туралы жат жұрт ізденушілері жазған жұмыстардан артықшылығы ғалымның ана тілінің төл табиғатын терең тануында екендігін дәйекті деректермен дәлелдей алды. Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылығы – ел азаттығы жолындағы күрес идеясын әдебиетте көрініс табуының негізін қалап, азаттық сарынның дәстүрлік алтын арқауын жалғаған жалынды ақын, қарымды қаламгер. Қалай болғанда да, алашшылдардағы азаттық идеяның тұғырнамасын жасаған – Ахаң шығармалары екендігі дау туғыз