ҰРПАҚ ТӘРБИЕЛЕУ ЖОЛЫНДАҒЫ

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫ

Қазақ ұлтының белгілі ағартушысы Ахмет Байтұрсынұлын білмейтін қазақ жоқ шығар?! Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық идеялары бүгінгі таңда өзекті болып табылады, өйткені Қазақстан Республикасында әлемдік білім беру кеңістігіне бағдарланған жаңа білім беру жүйесі қалыптасуда.

Ахмет Байтұрсынұлы өз халқының нағыз патриоты бола отырып, қазақ халқын еуропа халықтарының мәдени құндылықтарымен таныстырып, сонымен бірге орыс және шетелдік педагогика қайраткерлерінің озық тәжірибесін алу, білімді, ғылымды дамыта отырып кітап шығару, халық ағартушылығын дамыту жолымен айналысты.

«Ғылым мен практикалық білімнің негіздерін бойына сіңірген халық ақылды, бай және күшті болады» [1,1-бет]. Қазір дүние жүзіндегі елдердің орта білім беру жүйелері ХХІ ғасырда табысты болу үшін балаларға қалай және не үйрену керек деген сұрақтар қойылып отыр?

Ахмет Байтұрсынұлы туған халқының ғылым – білімге ұмтылуын, әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. «Адамға тіл, құлақ қандай

керек болса, бастауыш мектепте үйрететін білім де сондай керек» - деп жазды ол. Осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл – күйі оның қабырғасына қатты батты.

Белгілі орыс педагогы, ағартушысы К.Д.Ушинский сияқты, білім берудегі ұлт идеясының жақтаушысы Ахмет Байтұрсынұлы өз Отанының нағыз азаматын тәрбиелеуге лайықты, ана тілінде оқытатын мектеп құруға шақырады. Мысалы,

«Қазақ тілінде оқыту» мақаласында біз «халықтың өмірін жақсарту балаларды оқыту ісінен басталуы керек, өйткені билік, басқару, халық тек біліммен түзетіледі» деп оқимыз [2, 84-бет]. Оның сөздері ұрпақтарға ескерту ретінде естіледі: «білімге ұмтылмайтын халық қанша байлыққа ие болса да, біраз уақыттан кейін оның байлығы өркениетті халықтардың қолына өтеді» [2,85-бет]. Мектепте оқуға қажетті пәндердің тізімін – оқу, жазу, ана тілі, тарих, математика, география, сурет салу және басқаларын саралай отырып, ол ана тілінде оқуды міндетті деп санады. Ахмет Байтұрсынұлының әдеби іс-әрекетін бақылаған замандастары өмір бойы оның ойларын, білім туралы идеяларын, олардың халықтың қажеттіліктеріне қаншалықты жауап беретінін бағалай алды.

Ол өз еңбектерінде қол жетімділік пен гуманизм, патриотизм принципін қолданады, бұл оның жұмысын бүгінгі күнге дейін сұранысқа ие етеді.

Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық мәні мен ерекшелігіне терең енуін атап өткен жөн. Білім берудің педагогикалық жүйесін негізге ала отырып, Ахмет Байтұрсынұлы ондағы мұғалімнің рөліне үлкен мән берді. Оның пікірінше, «мектеп үшін ең маңыздысы-кәсіби педагогика, әдістемелік әдістер, балаларды оқытуды білетін мұғалім» - ұлы ағартушының бұл сөздері бүгінде ерекше маңызға ие [3,19-бет]. Өйткені, Қазақстан Республикасында білім беру мазмұнын жаңартудың басты мақсаты: мұғалімдердің педагогикалық шеберлігін жетілдіру және критериалды бағалау жүйесін енгізу.

Ахмет Байтұрсынұлы мұғалімдердің рухани өсуіне күнделікті қамқорлық көрсетіп, олардың мәдени деңгейін арттыруға және әдістемелік даярлығын жақсартуға жан-жақты ықпал етті. Мұғалім уақытпен қатар жүруі керек, жаңа технологияларды меңгеруі керек, олардан ең жақсы және өнімді алуы керек, сонымен қатар озық ғалымдардың, ағартушылардың, педагогтардың, психологтардың тәжірибесіне сүйенуі керек. Мұғалім – өз оқушыларына, олардың ата-аналарына үлгі. Ол толеранттылықты, өзін-өзі тәрбиелеуге деген ұмтылысты және осы қасиеттерге ие болмай, оқушылардан жеке дамуды талап ете алмайды.

Ахмет Байтұрсынұлы «Мұғалім – мектептің жаны» деп бағалаған. Мұғалім қандай болса, мектеп сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім.

Сапалы оқулықтар мен әдістемелік әдебиеттер қанша болса да, білім беру стандарттары қалай жасалса да, мектептің материалдық базасы қандай болса да, мұғалім білім беру жүйесінде басты орын алады. Көптеген мұғалімдер бар, бірақ олардың ерекше кәсіби қабілеттерімен бар адамдар аз. Мұның құпиясы неде? Шынымды айтсам, бұл өте қарапайым және екі принциптен тұрады: біріншіден,

балаларды жанқиярлықпен сүю керек, әр баланы құрметке лайық адам деп санау керек. Екіншіден, сіз балаларды тәрбиелеудегі моральдық принциптердің маңыздылығын түсінетін, білім берудегі мәдениеттің маңыздылығын түсінетін, яғни педагогикалық технологиялар мен әдістердің артында адамның бет-әлпетін жоғалтпайтын жеке қасиеттерге ие болу керек. Педагогикалық қызметтің принциптерін қарастыра отырып Ахмет Байтұрсынұлының мұғалімнің күнделікті жұмысында іске асырылуы қажет үш бағытты бөліп көрсетуге болады Бірінші бағыт-мұғалімнің өзі. Оның жеке қасиеттері біртұтас мақсатқа – халықтың өзіндік ерекшелігін сақтауға, ар-намыс пен қадір-қасиетті жариялауға, білімге бағынуы керек. Бұл жаңа адамды, адал, мәдениетті, жан- жақты дамыған, адамгершілікті тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Мұғалім балаға бір нәрсені үйрете алады. Ахмет Байтұрсынұлы: өзін, бостандығын, тіпті өмірін аямай, туған Қазақстанда әділдікті қалпына келтіруге ұмтылды. Мұғалімнің іс- әрекетінің негізі психологиялық және әдістемелік негіздерді білу керек, өйткені ол әр балаға интуитивті көзқарасын тауып қана қоймай, педагогика мен психологияны білуге негізделген.

Ахмет Байтұрсынұлының бұл салада балаларды оқытпас бұрын мұғалім

«бәрін өзі үйренуі керек» деген сөзін қарастыруға болады. «Бүкіл оқу процесін меңгермей мұғалім балаларға сабақты дұрыс үйрете алмайды» деп айтқан болатын.

Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық қызметінің екінші бағыты сапалы оқулықтар мен дидактикалық материалсыз білім беру мүмкін еместігіне бағытталған. Дәл осы қағидаға сүйене отырып, өзінің алғашқы «қырық мысал» кітабын жасады, онда белгілі дәстүрлі тақырыптар қайта түсіндіріліп, ХХ ғасырдың басындағы шындыққа ең сәйкес келетін түрде ұсынылды [6,17-бет]. Екінші кітабында Ахмет Байтұрсынұлының ұлттық өзін-өзі тануды, мәдени мұраны сақтау қажеттілігі туралы идеяларды жариялады; шағын нұсқаулық мәтіндер арқылы ол еңбекқорлықты, адалдықты, мәдениетті сақтауды дамытуға шақырды, немқұрайлылық пен өтірікті айыптады. Осы кітаптарды оқи отырып, оқушы қоғамдағы өмірдің негізгі принциптерін үйрене алады.

Қазақ тілін оқытудағы Ахмет Байтұрсынұлы жасаған реформа – қазақ тілінің өзіндік табиғатын терең танудан, оның ғаламдық біліктілікпен саралаудан туған іргелі ізденістер жемісі. Бұған жоғарыдағы мақалады айтылған мына ойлар куә: «Тәртіпті жазу деп айтамыз, тілдегі бар дыбыстың бас-басына арнаған белгісі бар болса. Осы күнгі жазуымызда дыбыс басына арнаған белгіміз жоқ. Бір белгімен әлденеше түрлі дыбыстарды жазамыз. Бірдей жазылған сөзді қалай әртүрлі оқысам дұрыс болады деп бала қиналмай ма? Сондықтан әуелі оқу құралын сайлаудан бұрын, жазуымыздың тәртібін түзетіп, жөнге салуымыз керек»(“Айқап”, 1912, №4). [1, 43-бет]

Көріп отырғанымыздай, Ахмет Байтұрсынұлы ең алдымен жазуды, хат тануды бір тәртіпке, жалпыға ортақ бір қалыпқа түсіруді ұсынған. Содан соң барып, осынау қалыпқа түскен жүйе бойынша оқулық жасау қажет деп табады.

Ахмет Байтұрсынұлы басқа да әдеби шығармаларды («Ер Сайын» және «23 жоқтау») жасады, ол «жаңа орфографияда» баяндалған әліпби жүйесін құра отырып, халықтың дамуына одан да көп үлес қосты [5,173-бет].

Ахмет Байтұрсынұлының осы және басқа да еңбектері оқу процесінде маңызы өте зор, ал мұғалім-психолог пен әдіскер мұғалімнің жеке басына мұғалім-жазушы да қосылуы керек дейді. Сонымен, үшінші бағыт – мұғалім, оқушы және оқулық арасындағы байланыс дамыған педагогикалық технология болуы керек

Мұны ескермей, біз өз қызметімізді бытыраңқылыққа айыптаймыз: өз принциптері мен білімі бар мұғалім, мүмкіндіктері мен қабілеттері бар оқушылар және қалай пайдалану керектігі түсініксіз оқулықтар.

Мектеп балаларын қазақша сауаттандыратын оқу құралын жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулық «Тіл құралы» деген атпен алғаш рет жарық көрген.

Тіл құралы – қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соңғы құбылыс. Ол осы оқулықта қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әр қайсысына тұңғыш қазақша терминдер ұсынады. Оқулық үш жылдыққа арналған. Әр жылғы cынaптaрғa жeкe-жeкe жaзылғaн. Бірінші кітaп – Дыбыc жүйecі мeн түрлeрі (1914), eкіншіcі – Cөздің жүйecі мeн түрлeрі (1914-1915), үшіншіcі – Cөйлeм жүйecі мeн түрлeрі (1923). Үш кітaп тa Орынбордa жaрық көргeн. Бірінші кітaптa әріптeр, буындaр, әріптeр турaлы eрeжeлeр оқытылca, eкінші, үшінші кітaптaрдa оқулықтa қолдaнылуғa тиіcті әдіc-тәcілдeрдің қaндaй жолмeн оқытылуы кeрeктігін түcіндірeді. «Тіл – құрaлдың» бірінші бөлімі – 7 рeт, eкінші бөлімі – 8 рeт, үшінші бөлімі – 6 рeт бacылғaн.

«Дүниеде ешбір тіл өз-өзінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарған жоқ та, шығара алмайды да. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп дүниеге келеді. Сонан соң ғана шешендер, «тіл көсемдері» бұл тілді безеп, жолға-жөңге салып, жүйесін айырып елге естіртеді. Сондықтан, әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, ол әдебиет адасып кетуі ғажап емес.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілін оқыту әдістемесінің ірге тасын қалаушы. Ол қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде Қазан қаласында «Баяншы» деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда мұғалімдерге «Әліппені» пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол – жобасын көрсетіп берді.

Ахмет Байтұрсынұлы–өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық көзқарастары арқылы халықтық идеяны кеңінен насихаттады, оны нақты іске асыру жолында бар өмірін сарп еткен ғұлама ұстаз, халық педагогы, «ұлттық тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға».

Еңбек ете білген адам ерте болсын кеш болсын өз еңбегінің жемісін алары хақ. Сол сияқты сонау уақыттан бізге мұра болып қалып отырған Ахмет Байтұрсынұлының осынау мұрасы сол кездегі жастардың ғана емес, біздің де ой- санамызды өсірері анық. Енді атамыздан осы қалған мол мұраларды жалғастырып алып жүру біздің ең басты міндеттеріміздің бірі болып қала бермек. Осы мол мұрамен сусындап одан нәр алу оның нәтижесін көрсетіп, алда еліміздің біртуар осындай азаматтарының бірі болу – біздің алдағы басты мақсатымыз.