XXI ҒАСЫРДАҒЫ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ҮЙРЕТУДІҢ ЗАМАНАУИ ӘДІСТЕРІ

Карабалина Дильназ Аскаровна

karabalinadilnaz2005@gmail.com

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің филология факультетінің студенті.

Орал, Қазақстан

Аннотация: Бұл мақалада XXI ғасырдағы ағылшын тілін үйретудің заманауи әдістері жан-жақты қарастырылады. Коммуникативтік тәсіл, CLIL (Content and Language Integrated Learning), жобалық оқыту, gamification және цифрлық технологиялардың қолданылуы талданады. Әдістердің ғылыми-теориялық негіздері, Қазақстандағы тәжірибесі, дәстүрлі тәсілдермен салыстырылуы, тіл үйренушілер психологиясы тұрғысынан тиімділігі мен қиындықтары қарастырылады. Сонымен қатар ағылшын тілін оқытудың болашақтағы даму бағыттары да сөз болады.

Кілт сөздер: ағылшын тілі, оқыту әдістері, инновация, коммуникативтік тәсіл, CLIL, жобалық әдіс, gamification, цифрлық технология, тіл үйренуші психологиясы.

Кіріспе

XXI ғасырда ағылшын тілі әлемдік қарым-қатынас құралына айналды. Ол ғылымда, бизнесте, мәдениетте және халықаралық қатынаста негізгі тіл болып отыр. Сондықтан ағылшын тілін оқыту әдістерін жетілдіру өзекті мәселе болып табылады. Бұрынғы грамматика-аударма әдісі немесе аудиолингвалды әдістер тілдік дағдыларды дамытуға шектеу қойған болса, қазіргі инновациялық әдістер оқушының қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған. Заманауи білім алушылар үшін тілді өмірлік жағдаяттарда еркін қолдана алу маңызды, сондықтан оқыту әдістері де олардың қажеттілігіне сай өзгеруде.

Коммуникативтік әдіс – тіл үйренуді қарым-қатынас жасауға негіздейтін бағыт. Оның теориялық негізін Dell Hymes (1972) ұсынған «communicative competence» ұғымы құрайды. Бұл әдіс оқушыны тілдік құрылымдарды жаттаудан гөрі, шынайы жағдаяттарда еркін сөйлеуге үйретеді.

Мысал: «Ordering food in a restaurant» немесе «Job interview simulation» тақырыптарында студенттер рөлдік ойын ойнап, нақты өмірде кездесетін жағдаяттарды ағылшын тілінде шешеді.

Қазақстан тәжірибесінде бұл әдіс шетел тілдерін оқыту бағдарламаларында кеңінен қолданылады. Назарбаев Зияткерлік мектептерінде және көптеген ЖОО-да сабақтар коммуникативтік бағытта өтеді. Әдістің басты құндылығы – тілдік тосқауылдан арылту, дегенмен грамматика екінші орында қалып қоюы мүмкін.

CLIL әдісі

CLIL (Content and Language Integrated Learning) – пәнді ағылшын тілінде оқыту арқылы тіл меңгеру тәсілі. Оны алғаш ғылыми тұрғыда сипаттаған David Marsh (1994). Бұл әдіс студенттің әрі пәндік, әрі тілдік құзыреттілігін дамытады.

Мысал: Қазақстанда Назарбаев Зияткерлік мектептерінде физика, химия, биология пәндері ағылшын тілінде жүргізіледі. Мәселен, «Human body systems» тақырыбы биология сабағында ағылшын тілінде түсіндіріліп, оқушылар сол тілде сұрақтарға жауап береді.

Бұл тәсіл халықаралық білім стандарттарына сәйкес келеді, алайда оны жүзеге асыру үшін пән мұғалімдерінің тілдік дайындығы жоғары болуы қажет.

Жобалық әдіс

Жобалық әдіс (Project-based learning) студенттің шығармашылық қабілетін, зерттеу жүргізу дағдысын және топпен жұмыс істеу мүмкіндігін дамытады. John Dewey мен Kilpatrick еңбектерінен бастау алған бұл әдіс ХХІ ғасырда ерекше қарқын алды.

Мысал: «The Future of Energy» жобасы аясында студенттер баламалы энергия көздерін зерттеп, ағылшынша презентация жасайды. Бұл жұмыс олардың ғылыми ойлауын дамытып, ағылшын тілін нақты ғылыми мақсатта қолдануға мүмкіндік береді.

Қазақстан университеттерінде жобалық әдіс диплом алдындағы жұмыстарда, ағылшын тілінде конференцияларға қатысуда жиі қолданылады.

Gamification

Gamification – ойын элементтерін оқыту процесіне енгізу. Marc Prensky (2001) «digital natives» теориясында қазіргі жастардың ойын арқылы жақсы қабылдайтынын атап көрсеткен.

Мысал: Kahoot платформасында жаңа сөздер бойынша викторина өткізу немесе Quizlet арқылы флеш-карталармен жұмыс істеу. Кейбір мұғалімдер Minecraft немесе Roblox ойындарын қолдана отырып, студенттерге виртуалды ортада ағылшынша тапсырмалар береді.

Gamification оқушылардың қызығушылығын арттырады, алайда оны шамадан тыс пайдалану білімнің мазмұндық жағын әлсіретуі мүмкін.

Цифрлық технологиялар

Цифрлық құралдардың дамуы ағылшын тілін оқытуға мүлде жаңа мүмкіндіктер әкелді. Mark Warschauer еңбектерінде интернет пен онлайн платформалардың тіл үйренудегі рөлі кеңінен қарастырылған.

Мысал: Студент ағылшын тілінде эссе жазады, оны Grammarly тексереді; подкаст тыңдау арқылы listening дағдысын жетілдіреді; YouTube-тағы ағылшын тіліндегі арналардан сабақ алады. ChatGPT секілді жасанды интеллект құралдары сөйлем құрылымын түзетуге немесе эссе тақырыбын дамытуға көмектеседі.

Қазақстанда қашықтан оқыту кезінде Zoom, Google Classroom, Moodle платформалары арқылы ағылшын тілі сабақтары кеңінен жүргізілді. Бұл тәжірибе цифрлық әдістердің тиімділігін дәлелдеді.

Тіл үйренуші психологиясы

Ағылшын тілін үйретудің заманауи әдістерінің тиімділігі тек қолданылатын тәсілдерге ғана емес, сонымен бірге студенттердің психологиялық ерекшеліктеріне де байланысты. Тіл үйренушінің ішкі уәжі, эмоциясы, сенімділігі мен өзін-өзі бағалауы оқу процесінің сапасын айқындайды.

Мотивация – тіл үйренудің басты қозғаушы күші. Zoltán Dörnyei еңбектерінде тіл үйренушінің жетістігі көп жағдайда ішкі және сыртқы мотивацияға тәуелді екені көрсетілген. Ішкі мотивация студенттің шынайы қызығушылығынан туындаса, сыртқы мотивация емтихан тапсыру, грант алу, жұмысқа орналасу қажеттілігімен байланысты болады. Заманауи әдістер, әсіресе ойын элементтері мен жобалық жұмыстар, студенттің ішкі уәжін күшейтіп, оқуға деген қызығушылығын арттырады.

Тілдік қорқыныш (language anxiety) – тіл үйренушілер арасында жиі кездесетін психологиялық тосқауыл. Студенттер қате айтып қоямын, дұрыс түсінбей қаладым деген ойдан қысылып, сөйлеуге батылдық танытпайды. Бұл құбылыс көбіне ауызекі сөйлеу кезінде байқалады. Коммуникативтік әдіс пен рөлдік ойындар мұндай қорқынышты азайтып, студенттің сенімін арттырады. Ал мұғалімнің қолдаушы, ынталандырушы рөлі де аса маңызды.

Жас ерекшелігі де психологиялық факторлардың бірі. Жас балалар ойын арқылы тез қабылдайды, ал ересектерде абстрактілі ойлау қабілеті жоғары болғанымен, қорқыныш пен ұяңдық жиірек кездеседі. Сондықтан әдіс таңдағанда студенттің жасын ескеру маңызды.

Өзіндік жұмыс және жауапкершілік. XXI ғасырдағы заманауи әдістер студенттің белсенділігін талап етеді. Цифрлық технологиялар арқылы тіл үйренуші өз оқу қарқынын өзі реттей алады. Мысалы, подкаст тыңдау, эссе жазу, онлайн-тест тапсыру студенттің дербес жұмысын күшейтеді. Бұл студенттің өзін-өзі бақылау қабілетін дамытып, тіл үйренуді тұрақты әдетке айналдырады.

Осылайша, тіл үйренушінің психологиясын ескергенде ғана заманауи әдістер толық нәтиже береді.

Дәстүрлі және заманауи әдістердің салыстырылуы

Ағылшын тілін оқыту тарихында дәстүрлі әдістер ұзақ уақыт бойы негізгі орын алды. Ең кең тарағаны – грамматика-аударма әдісі (Grammar-Translation Method). Бұл тәсілде оқушылар мәтінді аударады, грамматикалық ережелерді жаттайды, сөздікті қолдана отырып жаттығулар орындайды. Мұндай әдіс жазылым мен оқылымды дамытуда тиімді болғанымен, ауызекі сөйлеу қабілетін жетілдіруге жеткіліксіз болды. Аудиолингвалды әдіс те (XX ғасырдың ортасы) диалогтарды қайталау арқылы сөйлеу машығын дамытуды көздеді, бірақ ол да тілдік жағдайды шынайы қалыптастыра алмады.

Ал заманауи әдістер студенттің белсенділігін, қатысымдық құзыреттілігін дамытуға бағытталған. Коммуникативтік тәсілде студент өз ойын еркін жеткізуді үйренсе, CLIL пәндік біліммен бірге тілдік қабілетті дамытады. Жобалық әдіс зерттеушілік пен шығармашылыққа баулиды, ал gamification мен цифрлық технологиялар оқыту процесін қызықты әрі қолжетімді етеді.

Негізгі айырмашылық мынада: дәстүрлі әдістерде мұғалім – басты ақпарат көзі, ал студент – тыңдаушы, орындаушы рөлінде болды. Заманауи әдістерде студенттің өзі белсенді, мұғалім тек бағыт беруші, ұйымдастырушы қызметін атқарады.Мысалы: дәстүрлі сабақта мұғалім тақтаға ереже жазып, студенттер жаттап алатын болса, заманауи сабақта студенттер топпен жұмыс істеп, нақты жағдаятты ағылшын тілінде шешеді. Осылайша, дәстүрлі әдістер тілдің негізін түсінуге мүмкіндік берсе, заманауи әдістер оны шынайы өмірде қолдануға үйретеді. Сондықтан қазіргі таңда тиімді жол – екі әдісті де үйлестіріп, дәстүрлі тәсілдердің жүйелілігін заманауи әдістердің практикалық бағыттылығымен ұштастыру.

Қорытынды

XXI ғасырдағы ағылшын тілін үйрету тәжірибесі дәстүрлі әдістерден заманауи, инновациялық тәсілдерге ауысқанын айқын көрсетеді. Коммуникативтік әдіс студентті шынайы қарым-қатынасқа бейімдеп, тілдік тосқауылды жеңуге мүмкіндік берсе, CLIL пәндік және тілдік білімді кіріктіруге жағдай жасайды. Жобалық оқыту шығармашылық пен зерттеушілік қабілетті дамытып, командалық жұмысқа үйретеді. Ал gamification мен цифрлық технологиялар оқыту процесін қызықты, қолжетімді әрі жекелендірілген сипатқа келтіреді.

Тіл үйренушінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру де үлкен маңызға ие. Мотивацияны арттыру, тілдік қорқынышты төмендету, жас ерекшелігі мен өзіндік жұмысты ұйымдастыру – заманауи әдістердің тиімділігін арттыратын негізгі факторлар. Сондай-ақ дәстүрлі әдістер тілдік білімнің теориялық негізін берсе, заманауи әдістер оны практикада қолдануға бағыттайды. Осы екі бағытты үйлестіре отырып пайдалану – білім сапасын көтерудің ең тиімді жолы.

Алдағы уақытта ағылшын тілін үйретуде оқытушылардың кәсіби құзыреттілігін жетілдіру, жаңа әдістемелерді тәжірибеге бейімдеу және цифрлық білім беру ресурстарын тиімді пайдалану басты назарда болуы тиіс. Заманауи әдістердің басты құндылығы – студентті белсенді субъект ретінде қарастыру, оны тілдік ортаға барынша жақындату және ағылшын тілін тек пән емес, күнделікті қарым-қатынас құралы ретінде меңгерту. Сондықтан болашақта дәстүрлі тәжірибені сақтай отырып, заманауи әдістерді кешенді әрі жүйелі қолдану – шынайы нәтижеге жеткізетін негізгі шарт болып қала береді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Жорабекова Д. М., Тлеужанова Г. К. Қазақстан мектептерінде ағылшын тілін деңгейлік оқыту. – 2021.

2. Хайруллаева А. Қазақстандағы CLIL әдісін қолдану тәжірибесі. – 2021.

3. Richards J. C., Rodgers T. S. Approaches and Methods in Language Teaching. – 2014.

4. Dörnyei Z. Motivational Strategies in the Language Classroom. – 2020.

5. Prensky M. Digital Natives, Digital Immigrants. – 2001.

6. Warschauer M. Learning in the Cloud: How (and Why) to Transform Schools with Digital Media. – 2013.