«Мәшһүр-Жүсіп шығармалары және «Ұлы даланың ұлы есімдері»

1 слайд
Жамбыл облысы Шу ауданы Мойынқұм орта мектебі Әбдуәлі Аслима Асанәліқызы 7А сынып оқушысы Жетекшісі: Кабылова Кулайым Талиповна IV бағыт – «Мәшһүр-Жүсіп шығармалары және «Ұлы даланың ұлы есімдері»

1 слайд

2 слайд
Ойшыл Ақын этнографтарихшы Фольклортанушы

2 слайд

3 слайд
10-15 жаст а •Өлең жазып , хат жазар лық болға ннан- ақ Мәшһ үр Жүсіп халық ауыз әдеби етін ел аузын ан да, қағаз бетіне н де жинау мен айнал ысады . 1887 жыл ы 29 жас ында •Мәшһ үр Жүсіп Бұқар а, Ташке нт, Түркіс тан қалала рына сапарғ а шығад ы. Араб, парсы, шағат ай, өзбек, тілдер ін меңге ріп, ғылы ммен айнал ысады . 1895 жыл ы 37 жас ында •Араға 8 жыл салып , Бұқар аға қайта келеді .Бұқа радан қайты п, Түркі станға сапар шегед і. Шу мен Сырд ан өтіп, Ұлыта у мен Кішіт ауды басып , Есіл мен Нұран ы жайла п, мекен қылға н жұртт ы арала йды. 1907 жыл ы •Бұқара мен Ташкентке үшінші рет барады.Мә шһүр Жүсіптің “Хал ахуал”, “Тірлікте көп жасағанды қтан көрген бір тамашамыз ”, “Сарыарқа ның кімдікі екендігі” кітаптары заңға ілігіп, таратылма йды. Бұқара мен Ташкентте 4 жыл жүріп оралған соң, жағдайыны ң дұрыс болмайтын ын біліп, Еділ мен Жайық жағалауын аралайды.

3 слайд

4 слайд
Ол ел арасынан: “Қамбар батыр", •“Ер Тарғын”, “Ер Көкше”, “Ер Сайын”, “Нәрік ұлы Шора батыр”, т.б. тәрізді батырлар жырын, “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Алтынбас- Күмісаяқ” т.б. лиро-эпостық жырларды да, сондай-ақ “Киік”, “Бозторғай”, “Дін үйренетұғын” тәрізді басқа шығармаларды да жинаған.

4 слайд

5 слайд
•К өл ем і 30 00 ж ол , ті лі ш ұр ай л ы. •Ж ы рд а но ға йл ы дә уі рі ні ң ж ор ы қт ар ы ба ян да ла д ы. Ж ы р ау ыз ек і та ра ға н. «Ер Сайын» – батырл ық жыр. •Алғаш рет 1870 жылы В.В.Рад лов жинаған . •1910 жылы Орынбо рда “Бозмұн ай” деген атпен басылд ы. •Кеңес дәуірі кезінде 1922 жылы Ташкен тте, •1926 жылы Мәскеуд е жеке кітап болып шықты. «Ер Сайын» жырын •В. В. Ра дл ов, М. Ж. Кө пе еев •Р. Иг нат ьев , Қ. Им ан ов Қолжазбалар қорында жыр- дың 4 нұсқасы кездеседі Жыр туралы пікір жазған ғалымдар А.Байтұрсынұлы, М.Әуезов,С.Сейфуллин,С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев,Ә.Қоңыратбаев, Г.Абитова.

5 слайд

6 слайд
Ресей географиялық қоғамының мүшесі Р.Игнатьев жинаған “Бозмұнай” деген атпен түскен жырдың бір нұс- қасы сақталған.Жыр мәтіні кеңсе қағазына машинкамен басылған. Өлең жолдары әр бетке бір қатардан орналас- тырылған.Қате жазылған сөздер мен әріптердің үстінен қарындашпен түзетілген.Бет сандары қарындашпен өзгертіліп қойылған.қағаздардың түптері ақ жіппен тігіліп, сырты ақ қағазбен қапталған. Парақ саны -46 1939 жылы қорға тағы бір жыр нұсқасы қосылды.Оны Қ.Иманов жинаған. Жыр мәтінін оқушы дәптеріне күлгін түсті сиямен латын әрпінде жазылған.Өлең жол- дары әр бетке екі қатардан түсірілген. Қолжазбаның кейбір беттеріне сия жайылып, сөздер түсініксіз болып кеткен.Бет сандары цифрмен беттелген. Р.Игнатьев М.Жүсіп Көпеев жинаған” Ер Сайын” жырының машинка- мен басылған көшір- месі Орталық ғылыми кітапхананың қолжаз- ба қорында сақтаулы. Қорда 149 бума сақтаулы. М.Жүсіп Көпеев Қ.Иманов

6 слайд

7 слайд
“Ер Сайын”жырының нұсқалары жайында Р.Игнатьев қолжазбасында Біз бүйтіп жүрмедік, Бүйтіп жүріп өлмедік. Ноғайлының елінде, Қызылдан шекпен кимедік, Жақсы атқа мінбедік. Бозмұнай сонда тұрады, Шошып кетіп оянып. Мұны көрген бишара, Азар тұрды таянып, Жар бола көр бабам деп, Бабасы сонда сөйледі. Сөйлегенде не деді: От айнала отырып, Оттың басын толтырып. Қ.Иманов қолжазбасында Қызыл шапан кимедік, Қырыншыл атқа мінбедік, Ноғайлының керме қас, Жігіттей дәурен сүрмедік. Өтерін дүние білмедік. Ашамайға мінгізіп, Көш алдына жүргізіп, Әзер тәуір құрбың ең Алдына алып сүйгізіп, Елде атын білгізіп, Не қызығын көрмедім, Астына жорға мінгізіп, Үстіне қамқа кигізіп, Орынды жерге бергізіп.

7 слайд

8 слайд
В.В.Радловта Байлығының белгісі Малы алашқа таң болған, Байлығының белгісі.   Сол заманда аз екен Хан да билер қуанысты.   Шешем берген үйімде Сол дәрісі бар ма екен? М.Ж.Көпеевте Тезінен өлім бермедің, Құлдан қорлық көргізіп, Айналайын бір құдай, Қойғаның бүйтіп сенделтіп.   Сонда әулие сөйлейді, Сөйлегенде бүй дейді: -Өзің іздеп бармадың, «Берші маған бала»- деп, Мазамды қинап алмадың, Үйде жатып зарладың. В.В.Радлов пен М.Ж.Көпеевтің нұсқалары бір біріне жақын. Р.Игнатьевтің нұсқасынан айырмашылығы жыр жолдарынан емес, эпизодтардан да байқалады.

8 слайд

9 слайд
Баланы көріп қатындар, Бәрі байға жүгірді. Сүйіншіге таласып, Бірін – бірі сабасты. Сөйте тұрып көп қатын, Жүгініске барады. Байдың берген жүз жылқы, Бәрі бөліп алады. Баланы көріп қатындар, Бозмұнайды қамасты, Бәрі бірдей жүгіріп, Сүйіншіге таласты. Бірін – бірі сабасты, Мұрындары қанасты. Таласқан соң қатындар, Жүгініске барысты. Жүз жылқыны бай берген. Бәрі бөліп алысты. Р.Игнатьевте А.Байтұрсыновта

9 слайд

10 слайд
Мұны есітіп хан мен би, “Мен табам” деп таласты, Қымыз ішіп бөгісті, Естерінен адасты. Бірін – бірі сабасты, Мұрындары қанасты. Сүйінші сұрап қатындар, Бозмұнайды қамасты, Сүйіншіге таласты, Мұрындары қанасты, Жүз жылқыны бай берген. Бөліп алып тарасты. В.В.Радлов пен М.Ж.Көпеевтегі хан мен билердің балаға ат қоюдағы таласы

10 слайд

11 слайд

11 слайд

12 слайд
•Көп малдың иесі, байлығы мол болса да 70 жасқа келгенше бір перзентке зар болады.Ноғайлыға аты шыққан дәулетті, беделді бай, дүниеқор адам. • 90 құлы болған. Бозмұнай •Елу жастан өткенше , бір перзентке зар болған. Бәйбішесі •Ел тәуелсіздігін сақтауда ерен еңбек көрсетіп, ел жұртын,сүйген батыр.Елін жаудан қорғап, қалмақтарға қарсы шыққан бірден бір батыр. Ер Сайын •Көбік байдың қызы. Ер Сайын батырдың ақ некелі жары.Ақылына көркі сай, рухты, батыл кейіпкер.Аюбике •Сайын батырдың ұлдары. Ержүрек, батыл, әкесіне ұқсаған кейіпкерлер. Бөкенбай, Көлікбай •Қара қыпшақ Қобыланды.-Ноғайлыдан ер туған!-Деп есітіп құлағы, Сайынды іздеп келеді. Қобыланды батыр

12 слайд

13 слайд
•Сыртқ ы жауда н елін, жерін қорғау . “Ер Сайын” жырының басты тақырыбы •Отанд ы сүю; •Елді қорға у; •Халы қ үшін еңбек ету. Идеясы •Елге қамқо р болуд а жасағ ан ерлігі н мадақ тап, елін, халқы н шын сүйеті н кейіпк ер ретінд е суретт ейді Басты кейіпкер- Ерсайын Жырдың экспозициясы Сайын дүниеге келмей жатып, ноғайлы еліндегі Бозмұнай деген байдың байлығы болса да, бала жоқтығынан қайғы шегіп жүрген тұрмыс- тіршілігін суреттейтін сипаттамадан басталады.

13 слайд

14 слайд
Жырдағы оқиғалар тізбегі •1.Бозмұнайдың 90 құлынан көрген қорлығы. •2. Ер Сайынның дүниеге келуі, ер жетуі. •3. Қобыландының Ер Сайынды іздеп келуі. •4.Ер Сайынның үйленуі, балалы болуы. •5. Ер Сайынның Қобыландымен бірге қалмақтарға аттануы. •6. Ер Сайынның жаралануы. •7.Аюбикенің Ер Сайынды емдеуі. •8. Ер Сайынның қалмақтарды жеңуі.

14 слайд

15 слайд
Жырдың басындағы Алла жолында жүрген дәулетті адамның өз құлдарының қорлығына ұшырауы. «…Құлдардың түрін көрген соң, Боз аттың басын бұрмалап, Сарайға қашты Аллалап». Құлдан қорлық көрген Бозмұнай Аллаға жалбарынады. «...Сонда пірі сөйлейді, Сөйлегенде бүй дейді: – деп... «Бірін мыңға балаған, Құдай өзін қалаған» Жұртқа қорған болғандай», –деп Ер Сайынның тууы осылай баян етіледі. Шашты Әзіз әулиенің басына барып түнеп тілегі қабыл болып Сайын дүниеге келеді.

15 слайд

16 слайд
Батырлық жырдың көбіне тән ерекшеліктердің бірі батырдың ерте есеюі, алыптылықты жастайынан тануы. Сайын да ерекше жағдайда туып, анасының емшегін ембейді,ет берсе жемейді. Ноғайлы жұрты кеңесіп, үш күнде бір бие сойып, ту биенің ортан жілігінің майымен асырайды. Кешегі туған жас бала, Бізді қылды масқара! Емшек берсең ембейді, Ет берсең де, жемейді. Анасының қарасын, Егіз екі көрмеді, Дағдардым, жұртым,мен!-дейді. Ақыл тауып бер!-дейді

16 слайд

17 слайд
ЕР САЙЫН – қазақтың «ер» (жаужүрек) және «сайын» (мидай жазық, ен дала) сөздерінің бірігуінен құралған есім. Жарық дүние есігін жаңа ашқан сәбиге «қолы ашық, көңілі кең азамат, даланың жаужүрек ұланы болсын» деген ізгі ниетпен қойылатын ныспы. Бір жасына келгенде , Білектіден белі асты, Екі жасқа келгенде , Ерлікпенен таласты. Үш жасына келгенде, Ерте мінген атынан, Кешке дейін түспеді. Төрта жасына келгенде, Қарағай найза толайды. Бес жасына келгенде, Қадір түнін күзетті. Алты жасқа келгенде, Атын таңдап мінгенде, Алты қырлы ақ сүтті Оң қолына алғанда, Қындағы алты айбалта, Аш беліне шалғанда, Момыннан сондай туғанда, Алласы артық қылғанда, Айдыны сондай асқаны. Қара бай қорқып, қаз болды, Қайыршақ қорқып, саз болды.

17 слайд

18 слайд
Сайынның бойында батырға тән қасиеттердің бәрі бар. Ер Сайын бес жасында атқы мініп жылқы бағады. Әкесіне есіне қорлық көрсеткен 90 құлды қырады. Тоқсан құлдан құр қайтсам, “Құл кетті!”- деп елге айтсам. Жиын, тойға кіре алман, Құрбымның бетін көре алман, –деген жолдан намысқойлығын көреміз

18 слайд

19 слайд
•Ер Сайын Қобыландымен бірге қалмақтарға қарсы жауға аттанады. •Қобыландының Жағалбайлы деген жаурыншысы: “Алдымызда жау тосқыны бар. Бұл ретте жолымыз болмады, қолдың обалына қалмайық, қайтайық,- дейді. Қобыланды Жағалбайлының сөзіне сеніп қайтпақшы болады.

19 слайд

20 слайд
Атына заты сай Ер Сайын Қобыландының: Есендік пен саулықта, Жұрт аманда, барлықта, Жау тосқауылы бар дейді; -Кел, есенде қайталық?! Ер Сайын долданып: -Бұл қалмаққа келген соң, -Жалғыз да болсам, қайтпаймын, -деп ноғайлының қырық жігітімен қалмаққа тартады.

20 слайд

21 слайд
Ер Сайынның ерлігі •Жауға таянғанда 40 жігіттің ере алмай, жауға Сайынның жалғыз аттануы: Ақтөбенің басында, Жалғыз Сайын қарап тұр. “Келгенменен бұл қалмақ, Не қылады маған” деп, Мазақ қылып жарқылдап, Бөлек – бөлек қылып жүр, Бөлінген қойдай қырып жүр. Еламан мен Жоламан “Көрінер күнің бар ма “деп, Ауызын қатты басып жүр,- деген жолдардан жаудан қаймықпайтын, өр мінезді, отаншыл батырдың бейнесін көреміз

21 слайд

22 слайд
• - Бәрекелді, қырық жігіт, Түгел қасқа ер! - деген, - Атыңның басын бұрылтып. Қырық жігіт, қашпай, тұра тұр, Тоқпақ жалды тоқ боз ат, Тоқтата алмай келемін, Қалмақ тоғыз сан, мен жалғыз, Тонау бермей келемін. Тезек теріп келіңіз, Жарам нешеу санаңыз. Омыртқада он жара, Қабырғада қырық жара, Қақ жамбаста бір жара. Қабырғаның түбінен, Омыртқаның жігінен, Қан сарқырап тыйылмас, Қырық жігіт, сізден болмаса, Ноғайлының жұртынан, Топырақ маған бұйырмас,- деп жаралы Ер Сайын 40 жігітке келеді. Өлейін деп жатып, екі ұлын Қобыландыға тапсырады. Өзіндей емес, Қобыландыдай болсын дегенін көреміз. Сол жерде өзі қаза табады.

22 слайд

23 слайд
«Ер Сайын» жырында да архаикалық жырларға және классикалық қаһармандық т.б. эпостарға тән сарындардың бірі «түс көру» мотиві бірнеше жерде көрініс тапқан. Мәселен, Сайынның әйелі жайсыз түс көріп, шошып оянады: – Мен бүгін бір түс көрдім, Шешем берген боқшасы Жауырыным тола қара шаш Шашылыңқы көрінді. Жайылыңқы көрінді. Жауда жүрген балаңның Бедерленген бес тырнақ Астында жүрген Ақбоз ат Қанға малыңқы көрінді. Құйрығы келте көрінді. Қолына алған ақ сүңгі Үзіліңкі көрінді... деп енесіне жорытады. Сонда енесі түсті былай жорып: – Жауырынның толған қара шаш Қызылменен боятсаң, Жайылыңқы көрінсе, О да соған көрінсін! Ертеменен қой қыдыр, Жауда жүрген баламның Енеңнің сөзіне нан, балам! Астындағы Ақбозат О да соған көрінсін! Құйрығы келте көрінсе, Бедерленген бес тырнақ Жау қарасын көргенде, Қызыл қанға, ә, балам, Ақ құйрығын сүзген-ді. Малыныңқы көрінсе, Қасындағы жолдасы Таң да, тал түс болғанда, Жау көрмеген жамандар, Жаннан күдер үзген-ді [6]... Ер Сайынның басына бір қауіп-қатердің түскенін сездіреді. Батырдың әйелі Аюбике Сайынды іздеп келіп, өліп қалған батырды «аюдың майын» жағып тірілтіп алады.

23 слайд

24 слайд
Сайын ауруынан айығып қалмақтың Еламан Жоламан деген батырларымен соғысады. Бөкенбай мен Киікбайды ертіп Қобыланды келеді. Сайын батырдың қанымен келген батырлық екі ұлына да дариды. Екі ұлының тұсында, Сайындайын батырдың, Іргесін дұшпан баспады, Қолынан дәулет қашпады. Ел шетіне жау келсе, Сайын сынды батырдан. Киікбайдың ерлігі, Анағұрлым асады. Екі ұлының тұсында, Бәрінің дайын болды ерлігі ,- деген жолдар дәлел болады.

24 слайд

25 слайд
Ей, Қобыланды батыр - ай, Екі ұлыңа бата бер, Жолыңызды берелік, Үйіңе барда жата бер!» Айтқанынша Сайынның, Қобыланды батыр береді, Алла ашсын жолыңды, Ұзын қылсын қолыңды, Танып жүрген, ей, балам, Оның менен солыңды, Сөйтіп бата берген соң, Қобыланды батыр қайтады, Еліне барып сол батыр, Батырлық құрмай жатады, Екі ұлының тұсында, Сайын дайын батырдың, Іргесін дұшпан баспады, Қолынан дәулет қашпады, Ел шетіне жау келсе, Сайын сондай батырдан, Көлікбайдың ерлігі, Анағүрлым асады, Екі ұлының тұсында, Бәріне де болды тірлігі, Үш алашқа жайылды, Екі ұлының ерлігі, Өлген жерден тірілткен, Қалмаққа атын жүгірткен, (Бір құдайдың кендігі,) Сайын сондай батырдың, Сонда екен кеңесі, Адамнан артық денесі...

25 слайд

26 слайд
“Ер Сайын” жырын талдау арқылы не білдім? Ер Сайын батыр Оқиға арқылы кейіпкерді аша білдім Жырдың нұсқалары жайлы білдім Деректер келтірдім Жырдағы кейіпкерлер галереясына шолу жасадым Батырдың ерекшеліктерін таныдым

26 слайд

27 слайд
Қорытынды “Ер Сайын” жыры халықтың асқан күшті, ақылды, жауды жеңе беретін, жауы қандай айла қолданса да өлмейтін, отанын шын сүйетін халқы аңсаған ел арманын ...

27 слайд