«5–9 сыныптарда ұлттық қолөнер элементтерін оқыту әдістемесі»

Автор: Ушурова Замира Мухтаржановна

Бұл әдістемелік құрал 5–9 сынып оқушыларына ұлттық қолөнер элементтерін жүйелі, ғылыми-әдістемелік тұрғыда оқытуды мақсат етеді. Ұлттық қолөнер – қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан рухани және материалдық мәдениетінің маңызды бөлігі. Орта буын оқушыларына осы мәдени мұраны меңгерту – олардың ұлттық болмысын, эстетикалық талғамын, еңбек дағдыларын, шығармашылық ойлауын дамытуға бағытталған өзекті педагогикалық міндеттердің бірі. Құралда оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қолөнер түрлерін кезең-кезеңімен оқыту, практикалық жұмыстарды ұйымдастыру және олардың нәтижесін бағалау жолдары жан-жақты қарастырылады.

Әдістемелік материалдар ұлттық ою-өрнектерді, кесте тігу, тоқу, ағаш және сүйек ою, сәндік-қолданбалы бұйымдар жасау сияқты дәстүрлі өнер бағыттарын заманауи білім мазмұнымен ұштастыру арқылы ұсынылады. Оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін ашуға, өз бетінше шешім қабылдауына, көркемдік идеяларды жобалай алуына басымдық беріледі. Сонымен қатар ұлттық қолөнерді оқытуда пәнаралық байланыс—тарих, әдебиет, музыка, жаратылыстану пәндерімен интеграция—оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, пәннің танымдық маңызын арттырады.

Құралда сабақ жоспарлау, жобалық жұмыстарды ұйымдастыру, үйірме және сыныптан тыс іс-шаралар өткізу, оқушылардың жұмыстарын көрмеге дайындау бойынша нақты әдіс-тәсілдер берілген. Ұлттық қолөнер элементтерін қауіпсіздік ережелерін сақтай отырып орындау, материалдармен дұрыс жұмыс жасау, еңбек мәдениетін қалыптастыру – оқыту үдерісінің негізгі бағыттарының бірі ретінде қарастырылады. Әдістемелік құралда ұсынылған үлгілер, тапсырмалар, бағалау критерийлері, рубрикалар мұғалімдерге сабақты тиімді жоспарлауға, оқушы жетістігін нақты бағалауға мүмкіндік береді.

Ұлттық құндылықтарды дәріптей отырып, заманауи көркем еңбек сабағына енгізілетін әдістер – оқушылардың этномәдени құзыреттілігін арттыруға ықпал етеді. Бұл құрал мұғалімдерге мәдени мұраны сақтай отырып, оқушылардың шығармашылық әлеуетін дамытуға арналған кешенді әдістемелік көмек береді. Құралдың мазмұны жалпы білім беретін мектептердің көркем еңбек пәні мұғалімдеріне, әдіскерлерге, шығармашылық үйірме жетекшілеріне және ұлттық өнерді оқытуға қызығушылық танытқан мамандарға арналған.

Мазмұны

КІРІСПЕ I БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1. Қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихи дамуы және педагогикалық құндылығы 1.2. 5–9 сыныптарда ұлттық өнерді оқытудың психологиялық-педагогикалық негіздері 1.3. Дәстүрлі қолөнер элементтерін білім беру мазмұнына кіріктіру тәсілдері 1.4. Ұлттық қолөнер арқылы оқушылардың эстетикалық және этномәдени құзыреттілігін қалыптастыру II БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ 2.1. Қазақ ою-өрнектерін оқыту, талдау және композиция құрастыру әдістері 2.2. Кесте тігу, тоқу, жіппен өрнектеу жұмыстарын меңгерту жолдары 2.3. Ағаш, тері, киіз, сүйек өңдеу элементтерін таныстыру және орындау тәсілдері 2.4. Сәндік-қолданбалы бұйымдар жасау: идеядан дайын өнімге дейін III БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР МЕН ЖОБАЛАУ ҮРДІСІ 3.1. 5–9 сынып оқушыларына арналған шығармашылық жобаларды жоспарлау 3.2. Практикалық сабақтарды ұйымдастыру: материалдар, құралдар және қауіпсіздік ережелері 3.3. Ұлттық қолөнерге негізделген макеттер мен шағын жобалар әзірлеу 3.4. Дайын жұмысты рәсімдеу, көрмеге дайындау және қорғау алгоритмі IV БӨЛІМ. БАҒАЛАУ, РЕФЛЕКСИЯ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 4.1. Ұлттық қолөнерге негізделген тапсырмаларды бағалау критерийлері мен дескрипторлары 4.2. Оқушылардың шығармашылық жұмысына кері байланыс беру әдістері 4.3. Үйірме, шеберлік сағаттары және сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру 4.4. Ұлттық қолөнерді оқытудағы мұғалім тәжірибесін жетілдіру және инновациялық тәсілдер ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

4 7 7 9 12 16 19 19 22 25 29 33 33 37 41 45 49 49 53 56 60 64 66

КІРІСПЕ

Ұлттық қолөнер – қазақ халқының мәдени коды, дүниетанымы мен эстетикалық тәрбиесінің негізгі арқауы. Қазіргі білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтарды жаңғырту, рухани-мәдени мұраны жас ұрпаққа жеткізу – мемлекеттік және қоғамдық маңызды міндеттердің бірі. Сондықтан 5–9 сынып оқушыларына ұлттық қолөнер элементтерін жүйелі және әдістемелік тұрғыда үйрету, олардың ұлттық болмысын сақтаумен қатар, шығармашылық ойлауын, қол еңбегіне қызығушылығын, эстетикалық талғамын дамытуға бағытталған.

Бұл әдістемелік құралда ұлттық қолөнер түрлерін оқытудағы теориялық негіздер, практикалық әдіс-тәсілдер, шығармашылық жобалау кезеңдері, бағалау критерийлері және пәнаралық интеграция мүмкіндіктері толық қарастырылған. Ұсынылып отырған материал мұғалімдерге көркем еңбек сабақтарын тиімді жоспарлауға, оқушылардың табиғи қабілетін ашуға және ұлттық өнерге құрметін қалыптастыруға көмектеседі.

Тақырыптың өзектілігі

Бүгінгі жаһандану жағдайында ұлттық мәдениетті сақтау мен дамыту – білім беру жүйесінің стратегиялық басымдықтарының бірі. Орта буын оқушылары XXI ғасыр дағдыларын меңгерумен қатар, ұлттық өнердің мәнін түсініп, оның мәдени маңызын бағалай алуы қажет.

Ұлттық қолөнерді оқыту оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырады, шығармашылық қабілетін дамытады, еңбек дағдыларын жетілдіреді және туған жердің тарихы мен салт-дәстүріне қызығушылығын арттырады. Сонымен бірге бұл бағыт оқушылардың функционалдық сауаттылығын, жобалық ойлауын, көркемдік талдау қабілетін дамытуды көздейді. Сондықтан 5–9 сыныптарда ұлттық өнер элементтерін жүйелі оқыту – өзекті әрі маңызды педагогикалық міндет.

Әдістемелік құралдың жаңашылдығы

Әдістемелік құралдың жаңашылдығы – ұлттық қолөнер элементтерін қазіргі білім мазмұнымен, STEAM және жобалық оқыту технологияларымен кіріктіруінде.
Жаңа әдістер:

• ұлттық ою-өрнектерді цифрлық дизайнмен байланыстыру;

• Tinkercad, Canva, 3D модельдеу платформаларын қолөнер жобаларында қолдану;

• «Этнодизайн» бағытындағы заманауи шығармашылық жобалар;

• оқушы портфолиосын цифрлық форматта жинақтау;

• практикалық жұмыстарды кәсіпкерлік және экодизайн бағыттарымен толықтыру.

Осылайша құрал дәстүрлі өнерді заманауи технологиялармен үйлестіре отырып, оқушылардың шығармашылық өнім жасауына мүмкіндік береді.

Әдістемелік құралдың ғылымилығы

Ғылыми негізділік ұлттық қолөнердің тарихи даму кезеңдерін, түрлерін, көркемдік-әлеуметтік маңызын талдау арқылы қамтамасыз етіледі. Құралда этнопедагогика, эстетика, өнертану және технология пәндеріндегі ғылыми тұжырымдар жүйеленіп, оқу процесіне бейімделген.
Сабақ құрастыру, жобалау, бағалау, саралау әдістері ғылыми-әдіснамалық ұстанымдарға сүйене отырып ұсынылады: жүйелілік, сабақтастық, қолжетімділік, дамытушылық, креативтілік.

Мақсаты

5–9 сынып оқушыларын ұлттық қолөнер элементтерімен таныстыру, олардың шығармашылық қабілетін дамыту, ұлттық мәдениетке қызығушылығын арттыру және дәстүрлі өнер негізінде практикалық дағдыларын қалыптастыруға арналған әдістемелік жүйе әзірлеу.

Міндеттері

1. Қазақтың ұлттық қолөнерінің негізгі түрлерін ғылыми тұрғыда таныстыру.

2. 5–9 сынып оқушыларының жас ерекшелігіне сай шығармашылық тапсырмаларды әзірлеу.

3. Ою-өрнек, кесте, тоқу, ағаш және киіз өңдеу сияқты жұмыстарды орындау әдістерін үйрету.

4. Шығармашылық жобалау дағдыларын қалыптастыру және жобаларды қорғау мәдениетін дамыту.

5. Ұлттық өнерді заманауи технологиялармен (цифрлық дизайн, 3D модельдеу) кіріктіру.

6. Оқушылардың этномәдени құзыреттілігін дамыту және ұлттық құндылықтарға құрмет сезімін қалыптастыру.

7. Практикалық жұмыстарды бағалау критерийлері мен дескрипторларын әзірлеу.

8. Мұғалімдерге сабақ жоспары, көрнекіліктер, бағалау құралдары бойынша әдістемелік қолдау көрсету.

Әдістемелік құралдың ғылыми-әдістемелік деңгейі

Құрал мазмұны ғылыми еңбектерге, этнопедагогикалық деректерге, көркем еңбек пәніне қатысты нормативтік құжаттарға сүйеніп құрылған. Әдістемелік тұжырымдар білім алушылардың жас ерекшелігі мен оқу мақсаттарына сәйкес ұсынылған. Практикалық тапсырмалар нақты әдіс-тәсілдерге негізделген, мұғалімнің жұмысын жеңілдететін құрылымдық үлгілермен толықтырылған.

Әдістемелік құралдың негізгі бағыт-бағдары

• ұлттық қолөнерді теориялық және практикалық тұрғыда меңгерту;

• ұлттық өнерді көркем еңбек пәнінің мазмұнымен кіріктіру;

• шығармашылық жобалау мәдениетін қалыптастыру;

• цифрлық және инновациялық технологияларды қолдану;

• этномәдени тәрбиені дамыту;

• бағалау, саралау және кері байланысты жетілдіру;

• үйірме және сыныптан тыс іс-шараларды ұйымдастыру;

• мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін арттыруға бағыт беру.

Әдістемелік құралдың теориялық маңыздылығы

Құрал ұлттық қолөнердің тарихи, мәдени, эстетикалық негіздерін ғылыми тұрғыда талдап, оны орта буын оқушыларына оқыту моделімен толықтырады. Ұлттық өнерді этнопедагогикалық негізде қарастыра отырып, көркем еңбек пәнінің теориялық базасын кеңейтеді.

Әдістемелік құралдың практикалық маңыздылығы

Тәжірибеге енгізуге болатын сабақ үлгілері, жобалық жұмыстар, практикалық тапсырмалар, бағалау рубрикалары, көрнекіліктер және нақты әдістемелік нұсқаулықтар ұсынылған. Мұғалімдерге дайын форматтағы материалдар оқыту сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Әдістемелік құралдан күтілетін нәтижелер

• Оқушылар ұлттық қолөнер түрлері туралы терең білім алады.

• Шығармашылық жобалау және қол еңбегі дағдылары қалыптасады.

• Ұлттық өнерге деген қызығушылық пен құрмет артады.

• Этномәдени құзыреттілік, эстетикалық талғам, көркемдік ойлау дамиды.

• Цифрлық дизайн мен қолөнерді байланыстыра алатын жаңа буын шығармашыл оқушылар қалыптасады.

• Мұғалімдер ұлттық өнерді оқытуда тиімді әдіс-тәсілдерді меңгереді.

I БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихи дамуы және педагогикалық құндылығы

Қазақтың ұлттық қолөнері – ғасырлар бойы қалыптасқан рухани-материалдық мәдениеттің ең құнды салаларының бірі. Ол халықтың тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, салт-дәстүрі, эстетикалық талғамы мен шеберлік мектебінің дамуын айқын көрсетеді. Қазақ қолөнері – тек тұрмыстық қажеттілікті өтейтін бұйымдар жиынтығы ғана емес, ол – халықтың тарихи өмір жолын, әлеуметтік даму деңгейін, табиғатпен байланысын, дүниеге көзқарасын бейнелейтін көркемдік жүйе. Сондықтан ұлттық қолөнерді оқыту – жас ұрпақты ұлттық құндылықтар арқылы тәрбиелеудің маңызды бағыттарының бірі.

Қазақтың дәстүрлі қолөнерінің тарихы көшпелі өмір салтымен, табиғи орта жағдайларымен және қоғамның әлеуметтік құрылымымен тығыз байланысты. Көшпелі өмір салты адамдардың тұрмысқа қажетті көптеген бұйымдарды өз қолымен жасай білуін талап етті. Соның нәтижесінде теріні өңдеу, ағаш ою, сүйек пен мүйізді сәндік әшекейге айналдыру, киіз басу, тоқу, зергерлік, кестелеу сияқты қолөнер түрлері дамыды. Әрбір қолөнер саласының өзіндік технологиясы, көркемдік тілі, өңдеу тәсілдері және шеберлік дәстүрі қалыптасты. Мәселен, киіз үй жасау – қазақ қоғамындағы ең күрделі әрі көркем өнердің бірі болып саналса, ағаш ұсталығы мен зергерлік – эстетикалық талғамның, нәзік шеберліктің үлгісі болды.

Ұлттық қолөнердің тарихи дамуын кезең-кезеңге бөліп қарастыру оның педагогикалық маңызын терең түсінуге мүмкіндік береді. Ежелгі түркі тайпаларынан бастап орта ғасырлардағы көшпелі мемлекеттерге дейінгі кезеңдерде қолөнер халық тұрмысындағы негізгі кәсіп болды. Әсіресе Алтын Орда кезеңінде зергерлік, тоқымашылық, тері өңдеу ісі жоғары деңгейге жетті. Қазақ хандығы тұсында бұл дәстүр жалғасын тауып, шеберлердің кәсіби деңгейі жаңа сапаға көтерілді. Әр рудың, әр өңірдің өзіндік қолөнер мектебі қалыптасып, ою-өрнектің түрлері жүйеленді. Мысалы, Жетісу өңіріне тән оюлар нәзік, өсімдік тектес болса, Батыс Қазақстан өңірінде мүйіз тектес ірі өрнектер жиі қолданылған. Бұл ерекшеліктер халықтың эстетикалық талғамының байлығын көрсетеді.

Ұлттық қолөнердің педагогикалық құндылығы оның тәрбиелік, дамытушылық және мәдени маңызымен сипатталады. Біріншіден, қолөнер оқушыларды ұлттық дүниетанымға баулиды. Ою-өрнектің философиялық мазмұнын, табиғатпен байланысын, символдық мәнін түсіну арқылы оқушы өз халқының дүниеге көзқарасын ұғынады. Екіншіден, қолөнер баланың эстетикалық талғамын, көркемдік көзқарасын, шығармашылық қабілетін дамытады. Әрбір бұйымды жасау барысында оқушы форманы, түсті, симметрияны, ырғақты сезуге үйренеді. Бұл – көркемдік ойлаудың дамуына ықпал ететін негізгі факторлар.

Үшіншіден, қолөнер баланың еңбек дағдысын жетілдіреді. Қолмен жасалатын жұмыстар – дәлдік, ұқыптылық, төзімділік, шоғырлану сияқты қасиеттерді дамытады. Сабақ кезінде оқушы материалды таңдаудан бастап, бұйымды өңдеу, құрастыру, әшекейлеу сияқты кезеңдерден өтеді. Бұл процестер оқушының технологиялық сауаттылығын арттырып қана қоймай, еңбек мәдениетін қалыптастырады. Төртіншіден, ұлттық қолөнер – оқушылардың эмоционалдық-эстетикалық сезімдерін байытады. Дәстүрлі өнерге жақындаған сайын олар ұлттық бояулардың үйлесімін, композициялық заңдылықтарды сезіне бастайды.

Ұлттық қолөнердің тәрбиелік әлеуетінің тағы бір қыры – оның отансүйгіштік және рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудағы рөлі. Ата-баба мұрасын құрметтеу, ұлттық құндылықтарды бағалау, өз халқының мәдениетіне мақтаныш сезімі – мектеп жасында қалыптасатын негізгі құндылықтар. Оқушы өз қолымен жасаған ұлттық нақыштағы бұйым арқылы өзінің ұлттық болмысын, тарихи тамырын сезіне түседі.

Сонымен қатар ұлттық қолөнердің заманауи педагогикадағы маңызы артып келеді. Бүгінгі күні әлемдік білім беру жүйесі оқушының шығармашылығын, технологиялық білімін, жобалық ойлауын дамытуға басымдық береді. Қазақтың қолөнері осы дағдылардың барлығын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мысалы, киізден бұйым жасау, кестелеу, ағаш ою сияқты жұмыстар – оқушының жобалау, жоспарлау, орындау, бағалау дағдыларын дамытатын практикалық әрекеттер. Бұл – XXI ғасыр дағдылары деп аталатын soft skills пен hard skills-ті қатар дамытуға жағдай жасайтын тиімді орта.

Ұлттық қолөнерді оқытудың педагогикалық құндылығы – пәнаралық интеграцияға да кең мүмкіндік беруінде. Көркем еңбек сабағында тарих, география, әдебиет, биология сияқты пәндермен байланысты жұмыстар жүргізіледі. Мысалы, ою-өрнектердің шығу тарихын оқыту барысында тарих пәнімен байланыс орнайды; ағаштың түрлері мен қасиеттерін түсіндіру – биология пәніне интеграция; қолөнер туралы әдеби шығармаларды оқу – оқушының тілдік құзыреттілігін арттырады.

Қазақ қолөнерінің педагогикалық маңызын қазіргі экономикалық және әлеуметтік үрдістер де күшейтіп отыр. Соңғы жылдары қолөнер бұйымдары нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Бұл оқушыға кәсіпкерлік ойлауды қалыптастыруға, қолөнерді болашақ мамандық таңдауына ықпал ететін сала ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Мектеп деңгейінде ұлттық қолөнер арқылы шағын жобалар, старт-ап жұмыстары ұйымдастыру – оқушылардың кәсіпкерлік құзыреттілігін дамытуға тиімді жол.

Қорытындылай келе, қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихи дамуы – халықтың рухани өмірімен тығыз байланыста қалыптасқан күрделі мәдени жүйе. Оның педагогикалық құндылығы заман талабына сай өзектілігін жоғалтпай, қайта жаңа мағынамен толығып отыр. Сондықтан 5–9 сыныптарда ұлттық қолөнер элементтерін оқыту – тәрбиелік, дамытушылық және мәдени тұрғыдан аса маңызды бағыт. Бұл – оқушының ұлттық дүниетанымын тереңдететін, шығармашылық қабілетін дамытатын, еңбек мәдениетін қалыптастыратын пәрменді педагогикалық құрал.

1.2. 5–9 сыныптарда ұлттық өнерді оқытудың психологиялық-педагогикалық негіздері

5–9 сыныптарда ұлттық өнерді оқытудың психологиялық-педагогикалық негіздері білім алушылардың жас ерекшеліктерін, танымдық даму деңгейін, қызығушылық қалыптастыру тетіктерін және оқу әрекетінің ерекшеліктерін терең зерделеуді қажет етеді. Орта буын — баланың тұлғалық, интеллектуалдық және шығармашылық әлеуеті қарқынды дамитын кезең. Сондықтан бұл жаста ұлттық қолөнер элементтерін оқыту тек техникалық дағдыларды меңгертумен шектелмей, оқушының эмоциялық, рухани, эстетикалық дамуымен қатар жүруі тиіс.

Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру

5–9 сыныптағы оқушылардың психологиялық дамуында көрнекі-бейнелі ойлаудан абстрактілі-логикалық ойлауға көшу жүреді. Бұл кезеңде олар күрделі символдық мазмұнды түсіне бастайды, тарихи және мәдени контексті түсінуге қабілетті. Осы ерекшелік ұлттық ою-өрнектердің философиялық мәнін, қолөнер бұйымдарының мәдени маңызын талдауға мүмкіндік береді.

5–6 сыныпта оқушылардың елестету, көру, үйлестіру қабілеттері белсенді дамиды. Сондықтан ұлттық қолөнерді үйретуде визуалды материалдар, дайын үлгілер, модельдеу, қарапайым практикалық тапсырмалар тиімді. Ал 7–9 сыныпта оқушының аналитикалық ойлауы, салыстыру, қорыту дағдылары жетіледі. Осы жаста ұлттық қолөнер элементтерін жобалау, композициялық шешімдер табу, күрделі бұйымдар жасау, өзіндік стиль элементтерін қосу сияқты шығармашылық әрекеттер тиімді нәтиже береді.

Қызығушылық пен мотивацияны дамыту

Ұлттық өнерді оқытудағы басты міндеттерінің бірі – оқушыда ішкі мотивация қалыптастыру. Психологиялық тұрғыда орта буын оқушылары нақты нәтиже көргенде әрекетке көбірек қызығады. Сондықтан сабақта өз қолымен жасалған бұйымды көркемдік тұрғыдан рәсімдеу, көрмеге шығару, бағалау, сыныптастар алдында қорғау — мотивацияны арттыратын маңызды тетік.

Ұлттық өнер элементтерін қазіргі заманауи технологиялармен байланыстыру да оқушы ынтасын күшейтеді. Мысалы, ою-өрнектерді графикалық бағдарлама арқылы құрастыру, кесте немесе өрнек негізінде цифрлық стикерлер жасау, киім дизайнын ойлау — қазіргі жасөспірімдер үшін қызықты әрі өзекті тапсырмалар.

Тұлғалық даму аспектілері

Ұлттық өнерді меңгеру барысында оқушының тек танымдық қабілеті ғана емес, эмоционалдық және тұлғалық сапалары да дамиды. Педагогикалық тұрғыда ұлттық өнермен айналысу:

• шыдамдылық пен табандылықты;

• еңбекке құрмет сезімін;

• ұлттық құндылықтарды бағалауды;

• өз әрекетіне жауапкершілікті;

• ұқыптылық пен дәлдікті дамытуға ықпал етеді.

Ою-өрнек салудағы симметрияны бақылау, кесте тігудегі дәлдік, ағаш өңдеудегі қауіпсіздік — барлығы да тұлғаның өзін-өзі реттеу дағдыларын қалыптастырады.

Сонымен қатар бұл кезеңде оқушылардың өзіндік «Мен» тұжырымдамасы қалыптасады. Өз қолымен жасаған ұлттық бұйым – оқушының өзін қоғамда көркемдік тұрғыда танытуына, шығармашылық қабілетін көрсетуіне мүмкіндік береді.

Когнитивтік даму ерекшеліктері

Ұлттық өнерді оқыту когнитивтік үдерістердің дамуына тікелей әсер етеді:

• Есте сақтау: ою-өрнек элементтерін, олардың атауын, шығу тарихын жаттау есте сақтауды күшейтеді.

• Қиял: ұлттық бұйымды жобалау, түстерді үйлестіру, композиция құру шығармашылық қиялды дамытады.

• Талдау және синтез: бұйымды бөліктерге ажырату, оның құрылымын талдау — логикалық ойлаудың дамуына ықпал етеді.

• Кеңістіктік ойлау: ағаш бұйымдарын құрастыру, макет жасау, өрнек симметриясын есептеу кеңістік түсініктерін қалыптастырады.

Осылайша, ұлттық өнер оқу әрекетінің барлық психологиялық компоненттерін: қабылдау, ойлау, қиял, есте сақтау, сөйлеу тілін белсенді дамытады.

Әлеуметтік-педагогикалық мәні

Орта буын — оқушының әлеуметтік ортаға бейімделуі жоғары жүретін кезең. Ұлттық өнерді оқыту олардың топпен жұмыс істеу, өзара қолдау көрсету, бір-бірінің шығармашылығына құрметпен қарау дағдыларын дамытуға жағдай жасайды.

Топтық жұмыс барысында олар:

• міндет бөлісе біледі,

• өз ойын дәлелдейді,

• пікірталас жүргізеді,

• бірлескен өнім дайындауды үйренеді.

Бұл дағдылар баланың әлеуметтік және коммуникативтік қабілетін арттырады.

Пәнаралық байланыс арқылы танымдық дамуды күшейту

Психология ғылымы оқыту материалын өмірмен байланыстыру оқушының танымдық белсенділігін арттыратынын дәлелдеген. Ұлттық өнерді үйрету барысында келесі пәндермен интеграция тиімді:

• Тарих: қолөнердің пайда болуы, шеберлер, стильдік ерекшеліктер;

• География: аймақтық ерекшеліктерге байланысты ою-өрнектер айырмашылығы;

• Биология: материалдардың табиғи қасиеттері – ағаш түрлері, жүн, тері;

• Әдебиет: қолөнерге қатысты мақал-мәтелдер, жырлар, эпостар;

• Математика: симметрия, пропорция, өрнек құрылымы.

Бұл интеграциялық тәсіл оқушылардың қызығушылығын арттырып қана қоймай, пәнаралық байланыс арқылы терең түсінуін қамтамасыз етеді.

Педагогтің рөлі және оқыту ортасын ұйымдастыру

Ұлттық өнерді оқыту барысында мұғалім:

• бағыттаушы,

• шабыттандырушы,

• шеберліктің үлгісін көрсетуші,

• оқушы идеясын қолдаушы рөлін атқарады.

Сабақта қауіпсіздік ережелерін, еңбек мәдениетін сақтау, материалдармен жұмыс істеу тәртібін үйрету де – мұғалімнің міндеті.

Оқыту ортасы шығармашылыққа ынталандыратындай болуы керек: көрнекіліктер, ұлттық бұйымдар, үлгілер, фотоматериалдар, құрал-жабдықтар – барлығы оқушының эмоционалдық және қызығушылық деңгейін көтереді.

Қорытынды

5–9 сынып оқушыларына ұлттық өнерді оқыту – олардың психологиялық дамуы мен педагогикалық қалыптасуына орасан әсер ететін үрдіс. Бұл бағыт баланың эстетикалық талғамын, шығармашылық ойлауын, еңбек дағдыларын, ұлттық құндылыққа құрметін қалыптастырады. Орта буын оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылған ұлттық өнер сабақтары тұлғаның үйлесімді дамуына, рухани бай болуына, шығармашылық әлеуетінің ашылуына ықпал етеді.

Қазақтың ұлттық өнерін жүйелі оқыту — өткен мен бүгінді жалғайтын мәдени көпір ғана емес, болашақ ұрпақтың ұлттық санасын қалыптастыратын маңызды педагогикалық құрал.

1.3. Дәстүрлі қолөнер элементтерін білім беру мазмұнына кіріктіру тәсілдері

Дәстүрлі қолөнер элементтерін білім беру мазмұнына кіріктіру – қазіргі білім беру жүйесінде ұлттық құндылықтар мен заман талабына сай дағдыларды үйлестірудің маңызды жолдарының бірі. 5–9 сынып оқушыларына ұлттық өнерді оқыту тек көркем еңбек пәнімен шектелмей, жалпы оқу мазмұнының бір бөлігіне айналуы тиіс. Бұл тәсіл оқушылардың этномәдени дүниетанымын қалыптастырып қана қоймай, олардың шығармашылық, еңбек және технологиялық дағдыларын дамытады. Дәстүрлі қолөнерді білім мазмұнына кіріктіру бірнеше деңгейде жүзеге асады: пәнішілік, пәнаралық, жобалық және цифрлық интеграция.

Пәнішілік кіріктіру тәсілдері

Көркем еңбек пәнінің мазмұны дәстүрлі қолөнер элементтерін жүйелі түрде қамтуға қолайлы. Пәнішілік кіріктірудің негізгі артықшылығы – оқушы бір сабақ барысында теорияны да, практикалық шеберлікті де меңгере алады.

1. Тақырыпты ұлттық мазмұнда беру. Сабақтың негізгі бөлімдерінде ою-өрнектің мағынасы, бұйым түрлері, материалдардың қасиеттері, шеберлік дәстүрлері туралы танымдық ақпарат беріледі. Мысалы:

• «Өсімдік тектес оюлар»

• «Киіз басу технологиясы»

• «Жүнді бояу тәсілдері»

• «Тері өңдеу дәстүрі»

Бұл бағыт оқушының жалпы мәдени сауатты болуына ықпал етеді.

2. Практикалық жұмыстарды ұлттық үлгіде орындау. Оқушылар жұмысты орындау барысында ұлттық эстетикалық принциптерді қолданады:

• симметрия

• ырғақ

• үйлесім

• композициялық баланс

Мысалы, 6-сынып оқушысы қағаздан геометриялық бұйым жасаса, оған ұлттық өрнек элементтерін қосу арқылы шығармашылық деңгейі артады.

3. Ұлттық бұйымдар үлгісін пайдалану. Сабақта қолданылатын визуалды үлгілер: кестелі киімдер, ағаш қасық, зергерлік бұйымдар, теріден жасалған дорба, киіз кілемдер — оқушының қызығушылығын арттырады.

Пәнаралық кіріктіру тәсілдері

Ұлттық қолөнер тек өнер саласына қатысты емес, ол — тарих, биология, география, математика, әдебиет сияқты пәндермен тығыз байланысты. Мұғалім осы пәндермен интеграция жасау арқылы оқушылардың танымдық байланысын кеңейтеді.

1. Тарих пәнімен кіріктіру

• Қазақ хандығындағы шеберлер

• Ұлы Жібек жолындағы қолөнер

• Аймақтық ою-өрнек ерекшеліктері

Оқушы нақты тарихи кезеңді біле отырып, қолөнердің мәдени рөлін терең түсінеді.

2. Математика пәнімен кіріктіру

• Симметрия

• Пропорция

• Үшбұрыш, төртбұрыш формаларындағы өрнектер

Ою-өрнектің құрылымын математикалық модельдеу — логикалық ойлауды дамытады.

3. Биология пәнімен кіріктіру

• Жүн, тері, ағаш, сүйек сияқты табиғи материалдардың шығу тегі

• Шикізаттың қасиеттері

• Табиғи бояуларды алу

Бұл тәсіл табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға тәрбиелейді.

4. Әдебиетпен кіріктіру

Қолөнерге қатысты поэтикалық бейнелер, мақал-мәтелдер, ұлттық эпостардан үзінділер — оқушының тіл байлығын арттырады.

5. Географиямен кіріктіру

Қазақстан аймақтарындағы шеберлік мектептері:

• Жетісу – нәзік өрнектер

• Батыс Қазақстан – ірі мүйіз өрнектер

• Сыр бойы – тоқыма өнері

Бұл ұлттық қолөнердің географиялық ерекшелігін түсінуге мүмкіндік береді.

Жобалық кіріктіру тәсілдері

Жобалау әрекеті — қазіргі білім мазмұнының негізгі бағыттарының бірі. Ұлттық өнерді жобалық жұмыстарға енгізу оқушының шығармашылық ойлауын, зерттеу дағдыларын, ақпаратты талдау қабілетін дамытады.

Жобалар тақырыбының мысалдары:

• «Менің алғашқы ұлттық бұйымым»

• «Аймақтық ою-өрнектердің айырмашылығы»

• «Киізден жасалған экодизайн үлгісі»

• «Ұлттық бұйымды заманауи стильде қайта жасау»

Жобаны орындау кезеңдері (идея – зерттеу – нұсқа дайындау – өнім жасау – қорғау) оқушыларды жүйелі жұмысқа үйретеді.

Командалық жобалар:

7–9 сынып оқушылары топ болып киіз үйдің шағын макетін, ұлттық киім үлгілерін немесе сәндік панно дайындай алады.

Жобалық тәсілдің педагогикалық құндылығы:

• зерттеушілік ойлау дамиды

• оқушы өз идеясын дәлелдей алады

• шығармашылық еркіндік қалыптасады

• әлеуметтік-коммуникациялық дағдылар жетіледі

Цифрлық кіріктіру тәсілдері

Дәстүрлі қолөнерді заманауи құралдармен ұштастыру — құндылықтарды жоғалтпай, жаңа форматта таныстырудың тиімді жолы.

1. Цифрлық дизайн

Оқушылар:

• ою-өрнектерді графикалық редакторда салу

• түстерді сәйкестендіру

• панно немесе лого жасау

сияқты тапсырмаларды орындай алады.

2. 3D модельдеу

Tinkercad, SketchUp сияқты бағдарламаларда:

• күбі, тегене, қобдиша модельдерін

• киіз үйдің құрылымын

• зергерлік бұйым сызбасын
  жасауды үйрету өте қызықты.

3. Цифрлық музей және онлайн көрме

Оқушылар өз жұмыстарының фотосуреттерін жүктеп, виртуалды көрме жасай алады.

4. AR технологиялар

Ою-өрнекті смартфон арқылы нысанға «жапсыру» — визуалды танымды күшейтеді.

Оқу үдерісіне кіріктірудің педагогикалық шарттары

Дәстүрлі қолөнер элементтерін тиімді енгізу үшін мұғалім төмендегі қағидаларды сақтауы тиіс:

1. Жас ерекшелігіне сай тапсырма беру

5–6 сыныпқа – қарапайым үлгілер;

7–9 сыныпқа – күрделі шығармашылық жобалар.

2. Теория мен практиканы байланыстыру

Құр теория берілсе, қызығушылық төмендейді; ал тек практикалық жұмыс мәнсіз болады.

3. Қауіпсіздік ережелерін міндетті түрде оқыту

Әсіресе ағаш өңдеу, ине-жіп, желіммен жұмыс.

4. Тәрбиелік мазмұнды күшейту

Ұлттық мұраға құрмет, отбасы дәстүрлері, ел тарихын сезіну.

5. Жеке қабілетті ескеру

Кей оқушы суретке, кейі қол жұмысына, кейі цифрлық модельдеуге жақын.

Дәстүрлі қолөнер элементтерін білім мазмұнына кіріктіру – оқушының ұлттық дүниетанымын кеңейтіп қана қоймай, оның шығармашылық, эстетикалық, технологиялық және әлеуметтік дағдыларын дамытатын көпқырлы үдеріс. Пәнішілік және пәнаралық интеграция, жобалық және цифрлық тәсілдер ұлттық өнерді заманауи форматта меңгертудің тиімді жолы болып табылады.

Бұл тәсілдер оқушылардың халық мәдениетіне қызығушылығын арттырып, олардың ұлттық құндылықтарды бағалай алатын саналы әрі шығармашыл тұлға болып қалыптасуына жағдай жасайды.

1.4. Ұлттық қолөнер арқылы оқушылардың эстетикалық және этномәдени құзыреттілігін қалыптастыру

Ұлттық қолөнер – халықтың тарихи жады мен мәдени коды сақталған, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан рухани-материалдық мұра. Мектептегі көркем еңбек пәнінде ұлттық қолөнер элементтерін оқыту оқушылардың эстетикалық талғамын дамытуға, ұлттық болмысты тануға, этномәдени құндылықтарды меңгеруге айрықша ықпал етеді. Эстетикалық және этномәдени құзыреттілік бүгінгі білім беру жүйесінде тұлғаның мәдениетаралық коммуникацияға қабілетті, ұлттық тамырын танитын, өз мәдениетіне құрметпен қарайтын азамат ретінде қалыптасуы үшін қажет. Сондықтан 5–9 сыныптарда ұлттық өнерді оқыту – оқушыны жан-жақты дамытатын маңызды педагогикалық бағыт.

Ұлттық қолөнердің эстетикалық тәрбие берудегі рөлі

Эстетикалық құзыреттілік – оқушының әсемдікті қабылдауы, көркемдік талғамының қалыптасуы, өнерді түсіну және бағалай білу қабілеті. Қазақ қолөнері – ою-өрнектің үйлесімі, түстер гармониясы, симметрия, ырғақ, композициялық құрылым сияқты көркемдік заңдылықтарға толы. Бұл элементтерді меңгеру жасөспірімнің көркемдік сезімін дамытады.

Ұлттық өнер арқылы эстетикалық тәрбие беруді төмендегі бағыттар арқылы жүзеге асыруға болады:

1. Көркемдік талғамды дамыту

Ою-өрнектердің нәзік үлгісін талдау, бұйымдардың әсемдігін бағалау, түстердің үйлесімін анықтау — оқушының көркемдік мәдениетін арттырады.

2. Эмоциялық сезімін ояту

Ұлттық бұйымдарды ұстау, көру, жасау барысында оқушыда өнерге деген қызығушылық, әсемдікке сүйіспеншілік, кәсіптік ынта қалыптасады.

3. Шығармашылық қиялды дамыту

Оқушылар өздері жаңа ою үлгілерін құрастырып, панно, бұйым макеттерін жасайды. Бұл олардың эстетикалық ойлауын, қиялын, бейнелі қабылдауын дамытады.

4. Композициялық ойлау қабілетін қалыптастыру

Кесте тігу, ағаш ою, өрнек салу барысында композицияны жоспарлау, симметрияны сақтау сияқты әрекеттер оқушының кеңістіктік және көркемдік ойлауын күшейтеді.

Этномәдени құзыреттілікті қалыптастырудың маңызы

Этномәдени құзыреттілік – адамның өз халқының мәдениетіне құрметпен қарауы, оның құндылықтарын түсінуі және қоғамдағы мәдени әралуандылықты қабылдай білуі. Ұлттық қолөнер – оқушыға қазақ халқының тарихын, дүниетанымын, салт-дәстүрін терең сезінуге мүмкіндік беретін ең тиімді құрал.

Этномәдени құзыреттілікті қалыптастыру төмендегі бағыттар арқылы жүзеге асады:

1. Ұлттық мәдениет туралы білім беру

Оқушылар ою-өрнектердің шығу тарихын, киіз үйдің әр бөлшегінің мағынасын, тұрмыстық бұйымдардың қолданылу ерекшеліктерін түсінеді.

2. Құндылықтық тәрбие

Қолөнерді үйрену – ата-бабаның шеберлігі мен еңбегіне құрметпен қарауға, ұлттық мұраны бағалауға тәрбиелейді.

3. Мәдени тәрбие

Ою-өрнектің символдық мәнін ұғыну, дәстүрлі бұйымдардың мәдени орнын анықтау оқушыларды азаматтық санаға тәрбиелейді.

4. Отбасылық және ұлттық дәстүрлермен байланыс орнату

Сабақ барысында оқушылар әжелері, аталары жасаған бұйымдар туралы мәлімет жинайды, бұл отбасы және ұлт мәдениетін жалғастыруға ынталандырады.

Эстетикалық және этномәдени құзыреттілікті қалыптастырудың педагогикалық тәсілдері

Бүгінгі педагогика оқушының белсенді әрекеті арқылы білім алуға басымдық береді. Сондықтан ұлттық қолөнерді оқытуда тиімді тәсілдердің бірі — практикалық-шығармашылық әрекет.

1. Практикалық тапсырмалар

• Ою-өрнек үлгісін салу

• Киізден шағын бұйым жасау

• Жүнді бояп, өрнек құрастыру

• Қазақы кесте түрлерін орындау

Бұл тапсырмалар эстетикалық сезімін және қол еңбегін қатар дамытады.

2. Зерттеу және жобалау жұмыстарын қолдану

Этнографиялық зерттеу, аймақтық ою-өрнек айырмашылығын салыстыру, «Менің отбасыма тән ұлттық бұйым» атты жобалар оқушының зерттеушілік құзыреттілігін арттырады.

3. Ою-өрнектің символдық мәнін талдау

Мысалы:

• «Қошқармүйіз» – молшылық пен қайрат

• «Түйетабан» – береке

• «Өркеш» – өрлеу

Бұл тәсіл этномәдени білімді тереңдетеді.

4. Әңгімелеу, мифтер мен аңыздарды пайдалану

Ұлттық қолөнердің шығу тарихына қатысты аңыздар оқушылардың қызығушылығын арттырады.

5. Музей сабақтары және этнотуризм элементтері

Мектеп музейіне, этноауылдарға, қолөнер шеберханаларына бару – оқушының этномәдени санасын күшейтеді.

Ұлттық өнер арқылы тұлғалық қасиеттерді дамыту

Ұлттық қолөнерді меңгеру барысында оқушы:

• ұқыптылыққа

• шыдамдылыққа

• еңбекқорлыққа

• креативтілікке

• қол координациясына

• эмоциялық тұрақтылыққа тәрбиеленеді.

Бұл қасиеттер кез келген салада қажет болатын әмбебап дағдылар болып табылады.

Этномәдени және эстетикалық құзыреттіліктің білім беру үдерісіндегі нәтижесі

Ұлттық өнерді жүйелі оқытудың нәтижесінде оқушы:

• ұлттық мәдениеттің мәнін түсінеді;

• эстетикалық бағалау қабілеті артады;

• шығармашылық жұмыс жасай алады;

• ұлттық құндылықтарға құрмет қалыптасады;

• түрлі мәдениеттерге толерантты көзқараспен қарайды;

• халық өнерінің маңызын дұрыс түсінеді;

• ұлттық нақыштағы заманауи бұйымдар жасай алады;

• этномәдени мұраның тасымалдаушысы ретінде қалыптасады.

Ұлттық қолөнер — оқушыларды эстетикалық жағынан дамытатын, этномәдени санасын қалыптастыратын аса құнды педагогикалық ресурс. 5–9 сыныптарда ұлттық өнерді оқыту оқушының көркемдік талғамын жетілдіріп қана қоймай, оның ұлттық болмыспен байланысын күшейтеді, рухани бай және мәдениетті тұлға қалыптастыруға ықпал етеді.

Осылайша дәстүрлі қолөнер – заман өзгерсе де мәнін жоғалтпайтын, оқушылардың жан дүниесін байытатын, олардың ұлттық және адамгершілік қасиеттерін қалыптастыратын маңызды білім беру құралы.

II БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕР ТҮРЛЕРІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

2.1. Қазақ ою-өрнектерін оқыту, талдау және композиция құрастыру әдістері

Қазақ ою-өрнектері — ұлттық мәдениеттің терең тамырлы, көркемдік және философиялық мазмұны бай рухани мұрасы. 5–9 сыныптарда ою-өрнек элементтерін оқыту – оқушылардың ұлттық дүниетанымын қалыптастырумен қатар, олардың эстетикалық талғамын, композициялық ойлауын, шығармашылық қабілеттерін дамытудың негізгі бағыттарының бірі. Оқытудың тиімді әдістерін қолдану арқылы оқушылар ою-өрнектердің шығу тарихын, символдық мәнін түсініп, өз бетінше жаңа композициялар құрастыруға мүмкіндік алады.

Қазақ ою-өрнектерін оқытудың мазмұндық негіздері

Ою-өрнектер қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен, табиғатпен байланысымен, дүниетанымымен астасып жатыр. Сондықтан оқыту процесі ең алдымен оюлардың мағынасын, мазмұнын, түрлерін таныстырудан басталады.

Қазақ ою-өрнектерінің негізгі топтары:

• мүйіз тектес оюлар (қошқармүйіз, арқармүйіз, сыңармүйіз);

• өсімдік тектес оюлар (жапырақ, гүл, шиыршық);

• құс тектес оюлар;

• геометриялық оюлар;

• қиял-ғажайып оюлар.

5–6 сыныптарда оюлардың қарапайым түрлері мен атаулары таныстырылса, 7–9 сыныптарда олардың символдық, эстетикалық және философиялық мазмұнын талдау кеңейтіледі.

Ою-өрнектерді оқытудың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері

Оқу процесінде оқушының қабылдау, есте сақтау, талдау, салыстыру қабілеттері белсенді дамиды. Ою-өрнекті меңгеру барысында:

• форманы тану,

• симметрияны сезіну,

• түстерді сәйкестендіру,

• композициялық құрылым жасаудың заңдылықтарын үйрену,

сияқты маңызды көркемдік дағдылар қалыптасады. Сонымен қатар ою сызу оқушының қол моторикасын, көз мөлшерін, кеңістіктік ойлауын, қиялын дамытады.

Ою-өрнекті талдаудың әдістері

Ою-өрнектерді талдау жұмысы оқушылардың өнерді түсіну қабілетін дамытады. Мұғалім келесі тәсілдерді қолдана алады:

1. Салыстырмалы талдау

Әртүрлі аймақтарға тән оюларды салыстыру:

– Жетісудың нәзік өсімдік өрнектері;

– Батыс Қазақстанның ірі мүйіз элементтері;

– Сыр өңірінің кестелі өрнектері.

2. Шығу тегін анықтау

Оюдың атауы оның мағынасын ашады:

– «Қошқармүйіз» – қуат пен молшылық;

– «Түйетабан» – береке;

– «Төртқұлақ» – қорғау белгісі.

3. Форма мен ырғақты талдау

Оқушылар оюдың қайталану ырғағын, симметриясын, композициялық құрылымын анықтайды.

4. Түстерді талдау

Түстердің үйлесімі, қызыл–ақ, қара–ақ контрасттары, табиғи бояулардың рөлі түсіндіріледі.

5. Бұйым контекстіндегі оюды талдау

Ою тек қағазда емес, киіз үй жабдықтарында, киімде, зергерлік бұйымда, тұрмыстық заттарда белгілі эстетикалық функция атқаратыны көрсетіледі.

Ою-өрнек салудың кезеңдері

Оқушылар ою-өрнек сызуды біртіндеп меңгеруі үшін мұғалім төмендегі кезеңдік әдісті қолданады:

1. Элементті түсіндіру және схема дайындау

Оюдың негізгі бөлігін—мүйіз, ұш, ирек, шиыршық—қарапайым сызықтармен түсіндіру.

2. Негізгі элементті жалғастыру

Қайталану принципін пайдалану арқылы ою тізбегін құру.

3. Симметрияны сақтау

Оюдың екі жаққа тең таралуына назар аудару.

4. Композиция жасау

Оюды шеңбер, квадрат, жолақ композициясына үйлестіру.

5. Безендіру және бояу

Түстердің үйлесімін сақтау, пропорцияны бұзбау.

6. Қорытынды талдау

Оқушы жұмысына рефлексия жасау: не сәтті шықты, нені жақсартуға болады.

Композиция құрастыру әдістері

Ою-өрнек композициясын құру — оқушының шығармашылық ойлауын дамытатын күрделі процесс. Композицияны үйрету келесі тәсілдер арқылы жүзеге асырылады:

1. Симметрия әдісі

– айна симметриясы

– радиалды симметрия

– айналым симметриясы

Бұл тәсілдер арқылы оқушы шеңбер ішіне өрнек салуды, орталық композиция жасауды үйренеді.

2. Модульдік құрылым

Оюдың бір элементі бірнеше рет қайталанып толық композицияға айналады. Бұл тәсіл математикалық логиканы дамытады.

3. Біріктіру әдісі

Әртүрлі ою элементтерін біріктіріп жаңа үлгі шығару — жоғары сынып оқушыларына арналған шығармашылық жұмыс.

4. Контраст әдісі

Түс, көлем, форма контрастын сақтау арқылы композицияны айшықтау.

5. Дизайн-ойлау элементтері

– идея генерациялау

– эскиз жасау

– нұсқаларын салыстыру

– ең тиімдісін таңдау

– соңғы нұсқаны орындау

Бұл тәсіл оқушыларды кәсіби дизайнерлік ойлауға жақындатады.

Ою-өрнек оқытудағы заманауи технологиялар

Дәстүрлі өнерді цифрлық құралдармен біріктіру — оқытудың тиімді формасы:

• Canva, Adobe Illustrator – ою элементтерін сандық форматта салу

• Tinkercad, SketchUp – 3D композиция құрастыру

• AR-технологиялар – оюдың бұйымға қалай түсетінін виртуалды көру

• Интерактивті тесттер – LearningApps, Quizizz арқылы талдау жұмыстарын жүргізу

Бұл тәсілдер оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттырады.

Оқушы жұмысын бағалау әдістері

Ою-өрнек жұмыстары келесі критерийлер бойынша бағаланады:

• элементтердің дұрыс орындалуы

• симметрия мен ырғақтың сақталуы

• түстер үйлесімі

• шығармашылық идея

• ұқыптылық

• композициялық шешім

Формативті бағалау, өзара бағалау, портфолио әдісі қолданылады.

Қазақ ою-өрнектерін оқыту, талдау және композиция құрастыру — оқушының эстетикалық, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуда ерекше маңызды. Дұрыс ұйымдастырылған сабақ барысында оқушылар ұлттық оюлардың мәнін түсініп қана қоймай, өз бетінше көркемдік тұрғыда ойлау, жаңа композициялық шешімдер табу, ұлттық нақыштағы бұйымдар жасауды үйренеді. Ою-өрнектің көркемдік заңдылықтарын меңгеру олардың ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын арттырып, этномәдени құзыреттілігін қалыптастырады.

2.2. Кесте тігу, тоқу, жіппен өрнектеу жұмыстарын меңгерту жолдары

Кесте тігу, тоқу және жіппен өрнектеу – қазақтың ұлттық қолөнеріндегі ең нәзік, ең көркем және кең таралған түрлерінің бірі. Бұл өнер түрлері ғасырлар бойы дамып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келген шеберлік мектебінің негізін құрайды. Мектептің 5–9 сынып оқушыларына осы өнер түрлерін меңгерту эстетикалық талғамды қалыптастырумен қатар, қол моторикасын дамытуға, еңбек мәдениетін жүйелеуге, ұлттық құндылықтарға деген қызығушылықты арттыруға мүмкіндік береді. Кесте тігу мен тоқу жұмыстары оқушыларға шығармашылық еркіндік, дәлдік, нәзіктік, ұқыптылық сияқты қасиеттерді қалыптастыратын тиімді практикалық әрекет болып табылады.

Кесте тігу өнерін оқытудың әдістемесі

1. Кестенің түрлерін таныстыру

Алдымен мұғалім кестелеудің негізгі түрлерін көрсетуі тиіс:

• баспа кесте (айқас тігу, тамбур тігісі);

• бидай сабағы;

• ирек тігіс;

• шынжыр тігіс;

• шілтерлі кесте;

• зерлі кесте.

Әр кестенің жасалу техникасы, қолданылатын құралдары (ине, жіп, желім, кергіш) және бұйым түрлері түсіндіріледі.

2. Қауіпсіздік ережелерін үйрету

Кестемен жұмыс барысында оқушы инемен жұмыс істейтіндіктен, қауіпсіздік ережелерін қатесіз меңгеруі қажет:

• инені дұрыс ұстау,

• артық ине-жіпті арнайы қорапқа қою,

• жұмыс кезінде алаңдамау,

• түйреуішті ауызға салмау,

• жіпті ұзын қылып алмау (20–40 см).

3. Негізгі кесте элементтерін меңгерту

Оқушылар алдымен жеңіл элементтерді орындайды:

• түзу сызық тігісі (жүгіртпе тігіс),

• айқас тігіс (крест),

• тамбур тігісі,

• ілмек тігіс.

Осыдан кейін біртіндеп гүл, жапырақ, мүйіз тәрізді күрделі элементтерге көшеді.

4. Кесте салу кезеңдері

1. Эскиз жасау немесе дайын өрнекті таңдау

2. Матаға өрнекті көшіру

3. Жіпті дайындау, түстерді үйлестіру

4. Тігістерді ретімен орындау

5. Бұйымды рәсімдеу (қапшық, салфетка, панно)

6. Дайын жұмысты талдау

5. Кесте тігуге қажетті материалдарды таңдау

Мұғалім оқушыларға келесі материалдардың ерекшелігін түсіндіруі тиіс:

• мата: мақта, лён, жібек;

• жіп: мулине, иірілген жүн, жібек жіп;

• қайшы, инелер, кергіш.

Материалдардың сапасы эстетикалық нәтиженің сапасына әсер ететінін түсіндіру маңызды.

Тоқу өнерін оқытудың әдістемесі

Тоқу – оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытатын, көз-қол үйлесімділігін жетілдіретін, ең қызықты практикалық әрекеттердің бірі. Қазақ қолөнеріндегі тоқыма жұмыстары – алаша тоқу, ши орау, бау тоқу, өрмек құру секілді әдістермен ерекшеленеді.

1. Тоқудың қарапайым түрлерін меңгерту

Жас ерекшелігіне қарай тоқудың келесі қарапайым тәсілдері үйретіледі:

• жіппен өрмек тоқу (желілік тоқу);

• қағаз жолақтарымен тоқу;

• таспа (бау) тоқу;

• макраме түйіндерінен бұйым жасау.

Бұл тәсілдер 5–6 сынып оқушыларына арналған.

2. Тоқу техникасын кезең-кезеңімен оқыту

1. Негізгі түсініктермен таныстыру (желі, арқау, түйін)

2. Жұмыс жіптерін дайындау

3. Тоқу құрылымын құру

4. Арқау жіпті өткізу

5. Түстерді үйлестіру

6. Бұйымды аяқтау, түйін жасау

7. Жиектерді әсемдеу

3. Тұлғалық дағдыларды дамыту

Тоқу тапсырмалары:

• қол координациясы;

• шыдамдылық;

• сабырлық;

• көркемдік сезім;

• композициялық жоспарлау;

• еңбекке ұқыптылық дағдыларын дамытады.

4. Тоқыма бұйымдарын жасау

Оқушылар келесі бұйымдарды дайындай алады:

• тұмарша;

• бау-шашақ;

• сәндік панно;

• планшет пен кітапқа арналған терме таспа;

• макрамеден гүлдержақ немесе қабырға әшекейі.

Жіппен өрнектеуді оқытудың әдістері

Жіппен өрнектеу (стринг-арт) — қазіргі заманауи бағыттардың бірі. Бұл әдіс ұлттық оюлармен үйлескенде ерекше мәнге ие болады.

1. Жіппен өрнектеудің техникасын түсіндіру

Негізгі техникасы:

• шегелі тақтаға үлгі қағазын бекіту;

• шегелерді қадау;

• жіп арқылы өрнекті жүргізу;

• түстерді үйлестіру;

• композицияны толықтыру.

2. Қазақ оюларын жіппен өрнектеу

«Қошқармүйіз», «түйетабан», «гүл» элементтерін жіппен өрнектеуге ыңғайлы етіп беруге болады. Бұл оқушыларға жаңа үлгідегі ұлттық дизайн жасауға мүмкіндік береді.

3. Эстетикалық және шығармашылық дағдыларды дамыту

Жіппен өрнектеу барысында оқушылар:

• композицияны өз бетінше жоспарлайды,

• жіпті түс пен кеңістікке байланысты үйлестіреді,

• жаңа формалар табады,

• дайын өнімді сәндейді.

Жұмысты бағалау және рефлексия

Кесте тігу, тоқу және жіппен өрнектеу жұмыстары келесі критерийлермен бағаланады:

• жұмыс сапасы (тігіздің дәлдігі, тоқудың тығыздығы)

• түстердің үйлесімі

• композициялық шешім

• ұқыптылық

• шығармашылық жаңалығы

• жұмысқа жұмсалған уақыт пен еңбек

Оқушылар соңында өз жұмыстарын таныстырып, рефлексия жасайды:
«Не үйрендім?», «Қандай қиындық болды?», «Не сәтті шықты?», «Қандай идеялар келді?»

Кесте тігу, тоқу және жіппен өрнектеу жұмыстарын оқыту — оқушылардың эстетикалық, шығармашылық және еңбек дағдыларын қалыптастырудың тиімді тәсілі. Бұл өнер түрлері арқылы оқушылар ұлттық мәдениетті тереңірек түсініп, қол еңбегінің нәзік қырларын меңгереді. Әрбір орындаған бұйым — олардың ұлттық дәстүрге деген қызығушылығын арттырып, тұлғалық дамуына ықпал етеді.

2.3. Ағаш, тері, киіз, сүйек өңдеу элементтерін таныстыру және орындау тәсілдері

Қазақ халқының дәстүрлі қолөнері — табиғи материалдарды өңдеу арқылы тұрмысқа қажетті бұйымдар жасаудың бай тәжірибесін жинақтаған өнер және кәсіп мектебі. Ағаш, тері, киіз, сүйек сияқты материалдар қазақ өмірінде ерекше орын алған, өйткені көшпелі тұрмыс пен табиғатқа бейімделу жағдайында олар ең қолжетімді әрі көпфункциялы шикізат болған. Мектептің 5–9 сынып оқушыларына осы материалдарды таныстырып, оларды өңдеу элементтерін меңгертудің әдістемесі оқушылардың технологиялық сауаттылығын, ұлттық мәдениетке құрметін, еңбек дағдыларын және шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталған.

I. Ағаш өңдеу элементтері

1. Ағаш материалын таныстыру

Сабақтың басында мұғалім ағаштың түрлерін (қайың, қарағаш, емен, терек, шырша) және олардың қасиеттерін түсіндіреді. Әр ағаштың тығыздығы, қаттылығы, иілгіштігі, жылуды сақтау ерекшелігі әртүрлі, бұл бұйым жасау техникасына әсер етеді.

Қазақ қолөнерінде ағаштан жасалған негізгі заттар:

– қасық, ожау, тегене;

– күбі, орауыш;

– жастық ағаш;

– есік-терезе оюлары;

– музыкалық аспаптар;

– жиһаз элементтері.

2. Ағаш өңдеу құралдарын таныстыру

Оқушылар келесі құралдармен жұмыс істеу ережесін білуі тиіс:

– ара, сүргі, жону пышағы, оймыш пышақ;

– қашаулар;

– наждак;

– өлшеу құралдары (сызғыш, бұрыштық, циркуль).

Құралдармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау — негізгі шарт.

3. Ағаш өңдеу элементтерін орындау кезеңдері

1. Ағаштың бетін тегістеу;

2. Бұйымның сызбасын түсіру;

3. Жону немесе ою жұмыстарын орындау;

4. Тегістеу, жылтырату (наждак);

5. Әшекейлеу (ою салу, бояу);

6. Бұйымды ыстық маймен өңдеу немесе лак жағу.

4. Шығармашылық тапсырмалар

Оқушыларға қарапайым ағаш бұйымдарын ұсынуға болады:

– кілтілгіш;

– шағын тақташа;

– оюлы тұмар;

– ыдысқа арналған астауша.

II. Тері өңдеу элементтері

1. Тері материалын таныстыру

Қазақ халқы терінің барлық түрін тиімді пайдаланған: сиыр терісі, қымыздық, серке терісі, ешкі терісі, жылқы терісі. Тері қасиеттері — жұмсақтық, созылғыштық, беріктік — бұйымның жасалу техникасын анықтайды.

2. Тері өңдеу дәстүрін түсіндіру

Өңдеу кезеңдері туралы қысқаша түсінік беріледі:

— сойылғаннан кейін теріні сыпыру;

— жуу, сор шығару;

— илегішпен илеу;

— жұмсарту;

— майлау;

— бояу.

Бұл кезеңдер терінің табиғи қасиетін сақтап, ұзақ пайдалануға мүмкіндік береді.

3. Практикалық жұмыстар

Мектеп жағдайында күрделі өңдеу жасалмайды, алайда дайын жұмсақ теріден келесі жұмыстар орындатуға болады:

– теріден белдікке өрнек салу;

– кілтке арналған шағын тұмар жасау;

– теріден өрмек тоқу;

– тері лентасына ою бедерлеу әдісі.

4. Қолданылатын құралдар

– тері пышақтары;

– тесу құралдары;

– ағаш қалып;

– арнайы штамптар;

– желім және бояу.

Қауіпсіздік ережелері ерекше қадағаланады.

III. Киіз өңдеу элементтері

1. Киіздің ерекшелігін түсіндіру

Киіз — жүннің табиғи қасиеттері арқылы жасалатын экологиялық таза материал. Киіз басу — қазақ халқының негізгі өнер-кәсіптік дәстүрлерінің бірі. Оның қасиеттері:

– жылы;

– жеңіл;

– берік;

– өңдеуге ыңғайлы;

– табиғи бояумен жақсы әрекеттеседі.

2. Киіз басу кезеңдері

Оқу процесінде киіз басудың шағын үлгісін көрсетуге болады. Кезеңдері:

1. Жүн талшықтарын тазалау;

2. Түстерін бөліп қою;

3. Сулап, сабындау;

4. Буыстыру;

5. Шайқау, нығыздау;

6. Кептіру.

3. Киізден жасалатын шығармашылық жұмыстар

Оқушылар келесі бұйымдарды дайындай алады:

– киізден гүлдер;

– киіз панно;

– ұсақ тұмаршалар;

– киізден телефон қапшықтары;

– кілтке арналған әшекейлер.

4. Киізге өрнек салу

– түрлі түсті жүнмен аппликация жасау;

– дайын киізге ою желімдеу;

– ине-фелтинг әдісі арқылы бедерлі ою жасау.

IV. Сүйек өңдеу элементтері

1. Сүйек материалын тану

Қазақ халқы сүйекті тек тұрмыстық бұйым ретінде ғана емес, эстетикалық әшекей ретінде де пайдаланған. Сүйек жеңіл, берік, өңдеуге икемді.

2. Сүйек бұйымдарының түрлері

– тарақ

– пышақ саптары

– қамшы сабы

– қапсырмалар

– зергерлік әшекейлер

– домбыра әшекейлері

3. Сүйек өңдеу кезеңдері

Мектепте қауіпсіздік мақсатында дайын жеңіл сүйек бөліктері пайдаланылады. Орындау тәсілдері:

1. Сүйекті тазалау;

2. Бетін тегістеу;

3. Қалып бойынша кесу;

4. Ұсақ ою және бедер жасау;

5. Жылтырату;

6. Бұйымға желімдеу немесе бекіту.

4. Шығармашылық жұмыстары

– сүйектен шағын тәж, түйме, әшекей жасау;

– ағаш бұйымға сүйек әшекейлеу;

– ұлттық нақыштағы панноға сүйек бөлігін енгізу.

V. Интеграциялық және жобалық оқытудың маңызы

Ағаш, киіз, тері, сүйек өңдеу жұмыстарын жобалық оқытумен байланыстыру тиімді нәтиже береді.
Оқушыларға келесі жобаларды орындауды ұсынуға болады:

– «Киізден жасалған этнодизайн бұйымы»;

– «Ағаш пен сүйекті біріктіріп сәндік бұйым жасау»;

– «Теріден шағын аксессуар дайындау»;

– «Ұлттық технологиялар бойынша интерьер безендіру».

Бұл жұмыстар оқушының зерттеушілік, эстетикалық, технологиялық және еңбек дағдыларын бір мезетте дамытады.

Ағаш, тері, киіз, сүйек өңдеу – ұлттық қолөнердің ең күрделі әрі көркем салалары. Оларды 5–9 сынып оқушыларына таныстыру шығармашылықты дамытып қана қоймай, ұлттық өнердің терең мәнін түсінуге мүмкіндік береді. Материалдармен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеру оқушының технологиялық сауаттылығын арттырады, еңбек мәдениетін қалыптастырады, ұлттық мұраға құрмет қалыптастырады.

Ең бастысы – бұл өнер түрлері оқушының практикалық әрекетін күшейтіп, шығармашылық ойлауды дамытып, этномәдени құзыреттіліктің қалыптасуына ықпал етеді.

2.4. Сәндік-қолданбалы бұйымдар жасау: идеядан дайын өнімге дейін

Сәндік-қолданбалы бұйымдар жасау – оқушылардың шығармашылық әлеуетін, эстетикалық талғамын, технологиялық дағдыларын дамытуға бағытталған көркем еңбек пәнінің ең маңызды бағыттарының бірі. 5–9 сыныптарда бұл жұмысты дұрыс ұйымдастыру оқушыларды идея ойластырудан бастап дайын өнімді қорғауға дейінгі толық жобалау кезеңдерімен таныстырады. Бұл тәсіл XXI ғасыр дағдылары – шығармашылық ойлау, жобалау, жоспарлау, мәселелерді шешу, презентация жасау сияқты қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Сонымен қатар сәндік-қолданбалы өнер арқылы оқушылар ұлттық мәдениетті танып, этностық дүниетанымымен байланысады.

I. Бұйым жасауға дайындық: идея табу

1. Шығармашылық идеяны қалыптастыру

Шығармашылық жұмыс идеядан басталады. Мұғалім оқушыларға идея табудың бірнеше әдісін ұсына алады:

– миға шабуыл арқылы бірнеше нұсқа ойластыру;

– көрнекілікпен шабыттандыру: ұлттық бұйымдар, оюлар, табиғат элементтері;

– цифрлық ресурстар: Pinterest, Canva шаблондары;

– жобалау сұрақтары:

– «Бұл бұйым кімге арналады?»

– «Қандай мақсатқа қолданылады?»

– «Қандай материал тиімді?»

Оқушы өзіндік идея ұсынады және мұғалім бағыттайды.

2. Зерттеу жүргізу

Жоба алдында зерттеу жұмысы жүргізіледі:

– материалдың қасиетін анықтау (ағаш, киіз, жүн, қағаз, жіп, тері);

– түрлі бұйым үлгілерін жинақтау;

– ою-өрнектің мағынасын түсіну;

– ұқсас бұйымдарды талдау;

– қарапайым нобайлар жасау.

Бұл кезең оқушының аналитикалық ойлауын дамытады.

II. Жобалау кезеңі: эскиз және материал таңдау

1. Эскиз жасау

Эскиз – бұйымның бастапқы жобасы. Эскиз жасау барысында:

– симметрия

– пропорция

– түстердің үйлесімі

– элементтердің орналасуы

сияқты композициялық заңдылықтар ескеріледі. Эскиз бір емес, бірнеше нұсқада жасалып, ең тиімдісі таңдалады.

2. Материалдар мен құралдарды анықтау

Оқушы өз жобасы үшін қажетті материалдарды таңдайды:

– ағаш (панно, тақтайша);

– киіз және жүн (тұмар, панно);

– жіп (жіппен өрнектеу);

– қағаз (квиллинг, аппликация);

– тері (кілт салғыш, белдік элементтері);

– табиғи материалдар (ағаш бұтақтары, жаңғақ қабығы).

Құралдар: қашаулар, ине-жіп, желім, қайшы, бояу, лобзик, шеге, жіп, киіз илеу құралдары.

3. Бұйымның техникалық сызбасын жасау

Егер бұйым күрделі болса, техникалық сызба қажет. Оқушылар бұйымның өлшемдерін белгілейді, бөліктерін нөмірлейді, қосылатын жерлерін анықтайды.

III. Орындау кезеңі: бұйымды жасау технологиясы

1. Жұмыстың орындалу реттілігі

Бұйым дайындау жұмысы кезеңдік тәсілмен жүргізіледі:

1. Материалды дайындау

2. Бұйым пішінін қалыптастыру

3. Негізгі бөлшектерді біріктіру

4. Әшекей элементтерін жасау

5. Ою-өрнек салу немесе жапсыру

6. Түстерді үйлестіру

7. Бұйымды толық өңдеу

Әр кезең оқушының өзіндік әрекетін дамытады.

2. Сәндік элементтерді орындау

Сәндік бөліктің түріне қарай оқыту әдістері:

– Ою-өрнек: бояумен салу, жіппен өрнектеу, киізден жапсыру;

– Кесте: қарапайым тігістерді қолдану;

– Тоқу: бау, өрме, желілік тоқу;

– Ағаш ою: жеңіл ойықтар жасау;

– Аппликация: түсті қағаз, киіз, мата бөлшектері.

3. Жұмысты орындау барысында қауіпсіздік

Оқушылар міндетті түрде келесі ережелерді сақтайды:

– құралды дұрыс ұстау;

– қолды жарақаттамай жұмыс істеу;

– желім мен бояуды қалыпты мөлшерде қолдану;

– жұмыс орнын таза ұстау.

IV. Бұйымды әсемдеу және толықтыру

1. Түстер үйлесімділігін сақтау

Қазақтың ұлттық түстер үйлесімі:

– қызыл – жылулық;

– қара – берік жасампаздық;

– ақ – пәктік;

– көк – аспан;

– жасыл – табиғат;

– сары – молшылық.

Оқушылар түстерді символдық мәнімен байланыстырып, композицияны сәндейді.

2. Детальдарды толықтыру

Бұйымға көлем беру үшін қосымша элементтер енгізуге болады:

– жіп шашағы;

– моншақ;

– металдан жасалған қапсырмалар;

– түйме, өрім;

– сүйек немесе ағаштан жасалған ұсақ әшекей.

V. Дайын өнімді рәсімдеу және қорғау

1. Бұйымды рәсімдеу

Жасалған бұйымды соңына дейін әсемдеу, тегістеу, лак жағу, жапсыру, бекіту – жұмыс сапасын арттырады. Оқушылар бұйымды көрмеге қоюға немесе сыйлық ретінде дайындауға бейімделеді.

2. Өнімді қорғау

Оқушылар дайын бұйымдарын сынып алдында таныстырады:

– идея қайдан келді?

– қандай материалдар қолданылды?

– қандай қиындықтар болды?

– не үйрендім?

– бұйымның қолданылу саласы қандай?

Бұл оқушының сөйлеу, дәлелдеу, өз ойын еркін жеткізу дағдыларын дамытады.

VI. Сәндік-қолданбалы бұйымдарға мысалдар

Мұғалім оқушыларға жеңіл әрі қызықты бұйымдар ұсына алады:

– киізден жасалған тұмарша;

– ағаштан ойылған шағын панно;

– жіппен өрнектелген картина (string-art);

– теріден жасалған кілтқап;

– қағаздан жасалған оюлы қорапша;

– ұлттық нақыштағы моншақ әшекейі;

– макрамеден гүлдержақ;

– тоқыма баудан өрілген білезік.

VII. Бұйымдарды бағалау критерийлері

Бағалау әдістері:

– жұмыс дәлдігі мен ұқыптылығы;

– эстетикалық көркемдік;

– композициялық шешім;

– материалды дұрыс қолдану;

– шығармашылық жаңашылдығы;

– бұйымның сапасы;

– қорғау барысында өз ойын жеткізу деңгейі.

Сәндік-қолданбалы бұйымдар жасау – оқушының шығармашылық қиялын дамытатын, ұлттық өнердің терең мәнін танытатын, еңбек дағдыларын жетілдіретін күрделі әрі қызықты процесс. Идеядан дайын өнімге дейінгі толық циклді орындау оқушыларды жүйелі ойлауға, өз ісіне жауапкершілікпен қарауға, жобалық және технологиялық құзыреттерді меңгеруге тәрбиелейді.

Сәндік-қолданбалы өнерді мектеп бағдарламасына енгізу — оқушының ұлттық мәдениетті сезінуін, эстетикалық талғамын, практикалық шеберлігін арттырудың тиімді жолы. Мұндай сабақтар оқушылардың шығармашылыққа қызығушылығын оятып, олардың болашақта да ұлттық өнерді бағалаушы тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді.

III БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАР МЕН ЖОБАЛАУ ҮРДІСІ

3.1. 5–9 сынып оқушыларына арналған шығармашылық жобаларды жоспарлау

Шығармашылық жобалар — оқушылардың зерттеушілік, технологиялық және шығармашылық дағдыларын дамытуға бағытталған оқу әрекетінің маңызды түрі. Көркем еңбек пәнінде жобалау үдерісі оқушылардың идеяны табудан бастап дайын өнімді қорғауға дейінгі толық кезеңдерді меңгеруін қамтамасыз етеді. 5–9 сынып оқушыларына арналған шығармашылық жобаларды жоспарлау – тек практикалық шеберлікті ғана емес, сонымен қатар логикалық ойлауды, ақпаратты талдауды, сыни және шығармашылық тұрғыда шешім қабылдауды дамытуға ықпал етеді. Жобалау жұмысы оқушыларды өз еңбегін жоспарлауға, мақсат қоюға, нәтижеге жетуге, уақытты тиімді пайдалануға және жауапкершілікпен жұмыс істеуге үйретеді.

I. Шығармашылық жобалардың мәні мен маңызы

Шығармашылық жоба – оқушының жеке немесе топпен белгілі бір бұйымды немесе көркемдік жұмысты жоспарлап, орындап, нәтижесін талдап, қорғау арқылы жүзеге асыратын практикалық-шығармашылық әрекеті.

Жобалық жұмыс оқушыларға:

– өз қызығушылығын, идеясын жүзеге асыруға;

– ұлттық қолөнер элементтерін заманауи форматта қолдануға;

– шығармашылық ойлауын дамытуға;

– практикалық әрекет арқылы пәндік білімді бекітуге;

– жауапкершілік пен еңбекқорлыққа тәрбиеленуге;

– топпен жұмыс дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

II. Жобалау үдерісінің кезеңдері

5–9 сыныптарда жобалық әрекет жүйелі түрде, кезең-кезеңімен үйретілуі тиіс. Жобаны жоспарлау төмендегі негізгі сатылар арқылы жүзеге асады:

1. Тақырып таңдау

Оқушы алдымен жобасының тақырыбын белгілейді. Мұғалім ұсыныс ретінде бағыт береді:

– ұлттық қолөнер (ою-өрнек, кесте, киіз бұйымдары);

– сәндік-қолданбалы өнер (жіппен өрнектеу, ағаштан бұйым жасау);

– қазіргі дизайн элементтері (логотип, панно, интерьер бұйымдары);

– экологиялық жобалар (қайта өңделген материалдардан бұйым жасау).

Тақырып оқушының қызығушылығына сай таңдалғаны маңызды.

2. Мақсат пен міндеттерді анықтау

Әр жоба нақты мақсатқа сүйенуі тиіс:

– «Тұрмыстық қолдануға ыңғайлы бұйым жасау»;

– «Ұлттық ою негізінде жаңа композиция құру»;

– «Цифрлық дизайнда ұлттық нақыштағы логотип жасау»;

– «Киізден экодизайн үлгісін жасау».

Міндеттер:

– ақпарат жинау;

– материал таңдау;

– эскиз дайындау;

– бұйымды жасау;

– қорғау.

3. Зерттеу жүргізу

Бұл кезеңде оқушы:

– материалдар туралы ақпарат іздейді;

– үлгілерді қарастырады;

– жұмыс техникасымен танысады;

– ұқсас бұйымдарды салыстырады;

– қажетті құралдарды анықтайды.

7–9 сыныптарда бұл кезеңде шағын анализ, сұхбат, сауалнама жүргізуге болады.

4. Эскиз және сызба жасау

Эскиз – жобаның ең маңызды бөлігі. Оқушы өз идеясының бірнеше нұсқасын жасап, ішінен ең тиімдісін таңдайды.

Эскизге қойылатын талаптар:

– композициялық құрылым;

– симметрия;

– түстер үйлесімі;

– пропорция;

– ұлттық нақыш элементтері.

Күрделі бұйымдар үшін техникалық сызба қажет.

5. Материалдар мен технологияны таңдау

Оқушы жобасына сәйкес ең тиімді материалды анықтайды:

– ағаш, жүн, киіз, тері;

– қағаз, картон;

– жіп, мата;

– табиғи материалдар;

– экологиялық қалдықтар.

Материал таңдауда: беріктік, икемділік, қауіпсіздік, эстетика ескеріледі.

6. Бұйымды орындау

Жобаны жүзеге асыру кезеңі мынадай жұмыстарды қамтиды:

– материалды дайындау;

– бөлшектерді біріктіру;

– сәндік элементтерді жасау;

– өңдеу және әсемдеу;

– конструкцияны бекіту.

Бұл кезеңде мұғалім бағыт көрсетеді, бірақ оқушы өз бетінше әрекет етуге дағдыланады.

7. Бұйымды рәсімдеу және аяқтау

Рәсімдеу жұмысы:

– бояу, лак жағу;

– ою-өрнек түсіру;

– артық жіптерді кесу;

– жиектерді тегістеу;

– бұйымды көрмеге немесе қорғауға дайындау.

8. Қорғау және рефлексия

Оқушы жобасын сынып алдында таныстырады:

– не үшін бұл жобаны таңдады?

– қандай қиындық болды?

– қандай технология қолданылды?

– жобаның практикалық маңызы қандай?

Рефлексия жобаның сапасын жақсартуға көмектеседі.

III. Жобалардың үлгі тақырыптары (5–9 сынып)

5–6 сынып:

– «Қошқармүйіз оюымен безендірілген панно»

– «Жіппен өрнектелген шағын картина»

– «Киізден жасалған тұмарша»

– «Қағаздан оюлы қорапша»

7–8 сынып:

– «Ағаштан жасалған ұлттық бұйым»

– «Ұлттық кесте тігісі бар камзол үлгісі»

– «Этностильдегі интерьер әшекейі»

– «Сүйек элементімен сәнделген панно»

9 сынып:

– «Ұлттық нақыштағы заманауи аксессуар»

– «Digital-art: ұлттық оюды цифрлық форматта құрастыру»

– «Экодизайн: қайта өңделген материалдан бұйым жасау»

– «Ұлттық бренд құру (логотип, атау, стиль)»

IV. Жобаны жоспарлаудағы педагогикалық қағидалар

1. Оқушы дербестігін қолдау

Мұғалім бағыт беруші, ал негізгі әрекетті оқушы орындайды.

2. Шығармашылық еркіндік

Бір ғана дұрыс шешім жоқ. Әр оқушының идеясы бағалы.

3. Көпнұсқалылық

Эскиздің бірнеше нұсқасын талап ету — шығармашылықты арттырады.

4. Қауіпсіздік

Құралдармен жұмыс жасау тәртібі үнемі ескертіледі.

5. Интеграция

Тарих, әдебиет, биология, математика пәндерімен байланыс жасау.

6. Практикалық маңыз

Жоба нәтижесінде қолдануға немесе сыйлауға болатын нақты бұйым пайда болуы тиіс.

V. Жобалау жұмысының оқушыға беретін нәтижелері

Жобалық жұмыс нәтижесінде оқушы:

– өз идеясын жүзеге асыруды меңгереді;

– жоспарлау, талдау, салыстыру дағдыларын дамытады;

– ұлттық мәдениетке қызығушылық танытады;

– технологиялық құралдарды дұрыс қолданады;

– композиция, дизайн негіздерін меңгереді;

– еңбек дағдысы мен жауапкершілік қалыптастырады;

– топпен немесе жеке жұмыс істей алады;

– өз жұмысын еркін қорғап, қорытынды жасайды.

5–9 сынып оқушыларына арналған шығармашылық жобаларды жоспарлау — білім беру үдерісінде маңызды практикалық және тәрбиелік мәнге ие. Бұл процесс оқушыны жеке тұлға ретінде дамытып, оның шығармашылық әлеуетін ашады, технологиялық құзыреттілігін қалыптастырады және ұлттық құндылықтарды заманауи бағытта меңгеруіне жол ашады. Жобалау жұмыстары оқушыны жауапкершілікке, ұқыптылыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, олардың болашақ кәсіби бағдарын анықтауға да ықпал етеді.

3.2. Практикалық сабақтарды ұйымдастыру: материалдар, құралдар және қауіпсіздік ережелері

Пән мазмұнында практикалық сабақтардың рөлі ерекше. Әсіресе көркем еңбек және ұлттық қолөнер бағытындағы жұмыстарда оқушы өз қолымен әрекет ету арқылы үйренеді, тәжірибеден нәтиже көреді, шығармашылық қабілетін дамытады. Сондықтан 5–9 сыныптарда практикалық сабақтарды дұрыс ұйымдастыру — оқу үдерісінің сапасын арттырудың негізгі шарттарының бірі. Мұғалім сабақ барысында материалдарды дұрыс таңдауды, құралдармен қауіпсіз жұмыс істеуді, оқушылардың жас ерекшелігіне сай тапсырмаларды орындауды және еңбек мәдениетін сақтауды қамтамасыз етуі тиіс.

I. Практикалық сабақтарды ұйымдастырудың жалпы талаптары

Практикалық сабақ — жоспарлы, кезең-кезеңімен жүргізілетін, оқушының іс-әрекетіне негізделген сабақ түрі. Оны тиімді ұйымдастыру үшін мұғалім төмендегі талаптарды ескеруі қажет:

1. Сабақ мақсатының нақтылығы

Әр практикалық сабақ нақты мақсат пен нәтижеге бағытталуы тиіс:

– белгілі бір дағдыны меңгерту (ою салу, бояу, кесу, тігу, тоқу);

– белгілі материалмен жұмыс істеуді үйрету;

– шағын бұйым дайындау;

– технологиялық процесті меңгеру.

2. Материалдар мен құралдарды алдын ала дайындау

Мұғалім сабақ басталғанға дейін:

– қажетті материалдарды (мата, жіп, ағаш, қағаз, киіз т.б.)

– құралдарды (қайшы, қашаулар, желім, ине, бояу, маркер)

– техникалық құрылғыларды (кергіш, тақтайша, кескіш тақта) дайындап қоюы тиіс.

Бұл сабақтың уақытын тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

3. Жұмыс орнын ұйымдастыру

Жұмыс орны жарық, кең және қауіпсіз болуы қажет. Әр оқушының алдында жеке құралдар, қалдық жинайтын қорап, суы бар ыдыс, қол сүрткіш болғаны дұрыс.

4. Сабақ құрылымын сақтау

Практикалық сабақ келесі кезеңдерден тұрады:

1. кіріспе нұсқаулық (теориялық түсіндіру);

2. қауіпсіздік ережелерін қайталау;

3. үлгіні көрсету;

4. оқушылардың өздік жұмысы;

5. аралық бақылау;

6. талдау және рефлексия.

II. Материалдармен жұмыс істеу әдістемесі

Материал ерекшелігі мұғалімнің сабақтағы тәсілді таңдауына тікелей әсер етеді.

1. Қағаз және картон

Бұл материалдар 5–6 сыныпта ең жиі қолданылады. Оқушылар қағазды кесу, бүктеу, желімдеу, аппликация жасау әдістерін меңгереді.

– Қағаздың қалың-жұқалығы түсіндіріледі;

– Желім қолдану нормасы көрсетіледі;

– Аппликация элементтерін алдын ала нобайлау үйретіледі.

2. Мата және жіп

Матаға сурет түсіру, кесте тігу, жіппен өрнектеу, жүнді felt-техникасымен біріктіру әдістері оқытылады.

– Матаның созылғыштығы;

– Тігіс түрлері;

– Жіпті бекіту;

– Кесте тігістері (тамбур, айқас, ілмек) көрсетіледі.

3. Киіз және жүн

Киіз – экологиялық таза материал. Оқушылар ұсақ киіз бұйымдарын жасай алады.

– жүнді түту;

– түстерді үйлестіру;

– сабынмен жиыру;

– инемен фелтинг жасау.

4. Ағаш

Ағаш құралдарымен жұмыс көбінесе 7–9 сыныптарға ұсынылады.

– ағашты тегістеу;

– жеңіл ою салу;

– ойық жасау;

– панно дайындау.

Ағашпен жұмыс кезінде қауіпсіздік ерекше назарда болуы тиіс.

5. Тері

Теріден шағын бұйымдар жасау үшін оқушылар оны кесу, тесу, бедерлеу, жапсыру әдістерімен танысады.

6. Табиғи материалдар

Желімделетін табиғи материалдар (қабық, тастар, жапырақ) арқылы композициялық панно жасаудың мүмкіндігі түсіндіріледі.

III. Құралдармен жұмыс істеу әдіс-тәсілдері

Құралдардың дұрыс қолданылуы — қауіпсіздіктің және нәтижелі жұмыстың басты кепілі.

1. Қайшымен жұмыс ережелері

– қайшыны ашық қалдырмау;

– жүзі жоғары қаратып ұстамау;

– бір-біріне беру барысында сабынан беру;

– қолданбаған кезде жабық күйде ұстау.

2. Ине-жіппен жұмыс ережелері

– инені киімге қыстырмау;

– ине санын бақылау;

– жіпті өте ұзын алмау;

– ине салынатын арнайы қорап пайдалану.

3. Жануар текті материалдармен жұмыс

Ағаш немесе сүйек өңдегенде:

– қашауды өзіне қаратып қолданбау;

– оймыш пышақты абайлап қолдану;

– тақтайшаны арнайы қыстырғышпен бекіту.

4. Желім, бояумен жұмыс

– желімді көп мөлшерде қолданбау;

– тікелей қолмен емес, таяқша арқылы жағу;

– бояуды төгіп алмау үшін палитра қолдану;

– жұмыс соңында қолды жуу.

5. Электрондық құралдар (егер қолданылса)

– термопистолет (төменгі температурасын пайдалану);

– мини-лобзик (уақытша пайдалануға рұқсат етіледі);

– қауіпсіздік нұсқаулығын мұқият орындау.

IV. Практикалық сабақтағы қауіпсіздік ережелері

Мұғалім әр сабақтың басында арнайы нұсқаулық өткізуі міндетті. Қауіпсіздік ережелері тек қана құралдармен жұмысқа емес, жалпы тәртіпке де қатысты.

1. Жұмыс орнын ұйымдастыру ережелері

– үстел бос болуы керек;

– артық заттарды алып тастау;

– материалды оңай қол жеткізер жерде ұстау;

– қалдықтарды бірден жинау.

2. Құралдармен жұмыс қауіпсіздігі

– құралы жарамсыз болса, бірден хабарлау;

– өткір құралдарды абайлап қолдану;

– бір-біріне жақындап жұмыс істемеу.

3. Өрт және электр қауіпсіздігі

– жылытқыш құралдарды қолданбау;

– электр сымдарына су тигізбеу;

– желім пистолетін қолданғанда температураны бақылау.

4. Денсаулық қауіпсіздігі

– шаңды материалмен жұмыс істегенде маска қолдану;

– химиялық бояуларды иіскеуге жол бермеу;

– кішкентай бөлшектерді ауызға салмау.

V. Практикалық жұмысты бағалау және рефлексия

Сабақтың соңында:

– оқушы жұмысы тек техникалық сапасы бойынша ғана емес, ұқыптылығы, шығармашылығы бойынша да бағаланады;

– оқушылар өз жұмыстарын таныстырады;

– рефлексия: «маған не қиын болды?», «не ұнады?», «нені жақсартамын?» сұрақтарына жауап береді.

Бағалау критерийлері:

– дәлдік және технологияны сақтау;

– құралдарды дұрыс қолдану;

– материалды үнемді пайдалану;

– эстетикалық сапа;

– қауіпсіздік ережесін сақтау.

Практикалық сабақтарды дұрыс ұйымдастыру — оқушының шығармашылық қабілетін ашудың, еңбек дағдыларын қалыптастырудың және технологиялық сауаттылығын дамытудың негізгі алғышарты. Материалдар мен құралдарды тиімді пайдалану, қауіпсіздік ережелерін қатаң сақтау, сабақтың кезеңдерін дұрыс жоспарлау оқушының жұмысына оң әсер етеді.

Дұрыс ұйымдастырылған практикалық сабақ оқушыны тек өнерге үйретіп қана қоймай, жүйелі ойлауға, қол еңбегін құрметтеуге, ұлттық құндылықтарды бағалауға тәрбиелейді.

3.3. Ұлттық қолөнерге негізделген макеттер мен шағын жобалар әзірлеу

Ұлттық қолөнерге негізделген макеттер мен шағын жобалар әзірлеу – оқушылардың шығармашылық ойлауын, кеңістіктік қиялын, қол еңбегіне қызығушылығын және этномәдени құзыреттілігін дамытатын тиімді практикалық жұмыс түрі. Макет жасау үрдісі оқушыны идеядан дайын өнімге дейінгі толық циклмен таныстырады. Бұл – зерттеу, жоспарлау, орындау, безендіру және қорғау дағдыларын кешенді дамытатын оқу әрекеті. 5–9 сынып оқушылары үшін ұлттық қолөнер элементтеріне негізделген макеттер дайындау ұлттық мәдениетке қызығушылықты оятады, сондай-ақ олардың технологиялық және конструкциялық ойлауына оң әсер етеді.

I. Макет және шағын жоба түсінігі

Макет — белгілі бір нысанның кішірейтілген пішіні, үлгісі немесе жобалық нұсқасы.
Шағын жоба — тұтас бір бұйымды немесе көркем композицияны жоспарлау, орындау және қорғау әрекеті.

Ұлттық қолөнерге негізделген макеттердің ерекшелігі:

– ұлттық ою-өрнек қолдану;

– дәстүрлі материалдарды пайдалану (киіз, ағаш, мата, жіп);

– мәдениетке тән формаларды, түстерді бейнелеу;

– этностық тақырыпты шығармашылықпен көрсету.

II. Макеттер мен шағын жобалардың түрлері

Оқушылар жас ерекшелігіне қарай бірнеше бағыттағы макеттерді орындай алады:

1. Киіз үй макеті

– кереге, уық, шаңырақ құрылымын түсіну;

– ұлттық өрнектермен әшекейлеу;

– ішкі жиһаз үлгілерін қосу (текемет, тұскиіз).

2. Ұлттық бұйымдар макеті

– күбі, астау, табақша, тұмарша, қобдиша;

– сүйектен немесе ағаштан жасалған оюлы бұйымдарды шағын форматта бейнелеу.

3. Ұлттық киім элементтері макеті

– камзол, тақия, сәукеле үлгілерін миниатюра түрінде жасау;

– кесте элементтерін қарапайым тәсілмен енгізу.

4. Ұлттық ою-өрнек композициясы

– мүйіз тектес, өсімдік тектес өрнектердің панно түріндегі шағын үлгілері;

– жіппен өрнектеу (string-art) арқылы макет жасау.

5. Этнодизайн бағытындағы интерьер элементтері

– шағын панно, қабырға әшекейі, декоративті шамдал, қобдиша дизайны.

III. Макет әзірлеу кезеңдері

Ұлттық қолөнерге негізделген кез келген шағын жоба төмендегі кезеңдермен орындалады:

1. Идеяны анықтау және зерттеу

Мұғалім бағыт беруші ретінде рөл атқарады. Оқушы:

– бұйымның тарихымен танысады;

– қарап шығуға арналған үлгілерді зерттейді;

– материалдар мен құралдарды анықтайды;

– неліктен осы макетті таңдайтынын дәлелдейді.

2. Эскиз дайындау

Эскиз — макеттің бастапқы моделін көрсететін бейне. Эскизде:

– макет көлемі;

– негізгі бөліктері;

– ою-өрнек орналасуы;

– түстер үйлесімі көрсетіледі.

Оқушы бірнеше нұсқа жасап, ең тиімдісін таңдайды.

3. Материалдар таңдау

Материалдардың табиғи және жасанды түрлері қолданылады:

– киіз, жүн;

– ағаш (жеңіл фанера, таяқшалар);

– мата (түкті мата, фетр);

– картон, қағаз;

– жіп, моншақ;

– табиғи материалдар (сабан, жаңғақ қабығы).

Материал таңдау — жобаның беріктігі мен эстетикасына әсер етеді.

4. Макет бөліктерін жасау

Бөлшектерді орындау кезеңі:

1. Бет пішінін қию немесе кесу;

2. Құрылымдық элементтерді дайындау;

3. Әр бөлікті сәйкестендіру;

4. Түйіндесу және біріктіру;

5. Артық жерлерді тегістеу;

6. Шеттерін әсемдеу.

Мысалы, киіз үй макеті үшін:

– картоннан кереге торын жасау;

– ағаш таяқшалардан уық дайындау;

– шаңырақ бөлігін қиып шығару;

– жүннен шағын текемет жасау.

5. Әшекейлеу және безендіру

Композицияның сәндік шешімі төмендегі элементтермен толықтырылады:

– ою-өрнек салу немесе жапсыру;

– жіппен өрнектеу;

– киізден ұсақ бөлшектер дайындау;

– бояу, лактау;

– моншақпен немесе таспен әшекейлеу.

Бұл кезеңде түстер үйлесімі басты назарда болады.

6. Макетті құрастыру

Барлық бөлшектер дайын болған соң макет біртұтас нысан ретінде жиналады. Мұғалім әр оқушыға конструкцияның беріктігін, эстетикасын, симметриясын бақылауды үйретеді.

7. Жоба қорғау

Қорғау барысында оқушы өз макетін таныстырады:

– идея қайдан шықты?

– қандай материалдар қолданылды?

– қандай технология пайдаланылды?

– қиындықтары қандай болды?

– макеттің мәдени маңызы қандай?

Бұл оқушыны сөйлеу, дәлелдеу, қорытынды шығару, шығармашылық шешімін негіздеу дағдыларына үйретеді.

IV. Макеттермен жұмыс істеу әдіс-тәсілдері

1. Топтық жұмыс әдісі

5–9 сынып оқушыларына топпен макет жасау ұсынылады. Мысалы:

– «Киіз үйдің ішкі интерьері»;

– «Ұлттық ауыл макеті»;

– «Этнодизайн парк» жобасы.

Топтық жұмыс ынтымақтастықты дамытады.

2. Жеке жұмыс

Кіші макеттер (тұмарша, панно, шағын қобдиша) жеке орындалады. Бұл оқушы дербестігін дамытады.

3. Интеграцияланған тәсілдер

– тарих пәнімен: бұйымның шығу тарихын баяндау;

– математикамен: өлшеу, пропорция;

– бейнелеу өнерімен: композиция, түстер;

– технологиямен: құралдарды қолдану.

V. Қауіпсіздік ережелері

Макет жасау барысында оқушылар:

– қайшыны дұрыс ұстауы;

– пышақты өзіне қаратып қолданбауы;

– ыстық желім пистолетін абайлап қолдануы;

– бояу, желіммен жұмыс істегенде тазалық сақтауы;

– ұсақ бөлшектерді ауызға салмауы тиіс.

Мұғалім қауіпсіздік нұсқаулығын әр сабақта ескертіп отырады.

VI. Макеттерді бағалау критерийлері

– конструкцияның беріктігі;

– эстетикалық үйлесім және композицияның сәттілігі;

– ұлттық өрнек элементтерін дұрыс қолдану;

– қолөнер техникасын сақтау;

– ұқыптылық пен тазалық;

– шығармашылық жаңашылдық;

– қорғау сапасы.

Ұлттық қолөнерге негізделген макеттер мен шағын жобалар — оқушылардың танымдық, шығармашылық және технологиялық құзыреттіліктерін дамытатын маңызды практикалық жұмыс. Бұл бағыт оқушыларға ұлттық мұраны тереңірек танып, өз бетінше бұйым жобалау, жоспарлау, орындау және қорғау дағдыларын меңгеруге мүмкіндік береді. Макет жасау барысында олардың ұлттық мәдениетке қызығушылығы артып, еңбекке құштарлық, ұқыптылық, эстетикалық талғам қалыптасады.

3.4. Дайын жұмысты рәсімдеу, көрмеге дайындау және қорғау алгоритмі

Дайын жұмысты дұрыс рәсімдеп, көрмеге дайындау және оны қорғау – шығармашылық жобалау үдерісінің қорытынды кезеңі болып табылады. Бұл кезең оқушыларды өз еңбегін бағалауға, нәтижені әсем түрде ұсынуға, көпшілік алдында сөйлеуге, шығармашылық жұмысын негіздеуге үйретеді. Әсіресе 5–9 сынып оқушылары үшін бұйымды рәсімдеу мен қорғау дағдыларын қалыптастыру – олардың эстетикалық талғамын, коммуникативтік мәдениетін және жауапкершілігін дамытатын маңызды әрекет.

I. Дайын жұмысты рәсімдеу ұстанымдары

Дайын бұйымды рәсімдеу — оның эстетикалық сапасын арттыруға, көркемдік шешімін толықтыруға бағытталған жұмыс. Бұл кезеңде бұйымның сыртқы көрінісі жетілдіріледі, ұқыптылық талаптары тексеріледі, композициялық үйлесімділік реттеледі.

1. Бұйымның тазалығын қамтамасыз ету

Бұйымды көрмеге шығар алдында:

– артық жіп, желім қалдықтарын алып тастау;

– бетін шаңнан тазарту;

– бұрыштарын тегістеу;

– қажет болса қосымша өңдеу жүргізу (лактеу, жылтырату).

Бұл жұмыстың соңғы сапасына әсер етеді.

2. Түстердің үйлесімін түзету

Кейде орындау кезінде түс үйлесімі толық ашылмай қалуы мүмкін. Рәсімдеу барысында:

– түстерді толықтыру немесе азайту;

– контрастты күшейту;

– фон түсін өзгерту;

– декоративтік элементтерді қайта орналастыру жұмыстары орындалады.

3. Әшекейлеу және толықтыру

Бұйымның түріне қарай қосымша элементтер енгізіледі:

– моншақ, шашақ, өрім;

– киіз немесе жіптен жасалған қосымша өрнек;

– ағаш немесе металдан шағын әшекей;

– ою-өрнек жапсырмалары.

Бұл элементтер бұйымның стильдік тұтастығын арттыра түседі.

4. Бұйымның сапасын тексеру

Рәсімдегі соңғы кезең — бұйымның мықтылығын, беріктігін, дұрыс құрастырылғанын тексеру:

– бөлшектердің бекітілуі;

– конструкцияның орнықтылығы;

– тігістердің берік болуы;

– ағаш бұйымдардың жарылып тұрмауы;

– желімделген бөлшектердің ажырамауы.

II. Көрмеге дайындау ережелері

Көрмеге қатысу – оқушының шығармашылық мақтанышын оятатын, оның өз еңбегін басқаларға таныстыруына жол ашатын маңызды шара. Көрмеге қойылған жұмыстың эстетикалық рәсімделуі ғана емес, оның мазмұндық сипаттамасы да талап етіледі.

1. Бұйымды дұрыс орналастыру

Бұйым көрмеде:

– жарық жақсы түсетін жерде;

– көрнекі деңгейде (көз деңгейінде);

– басқа бұйымдармен арақашықтық сақталған күйде;

– арнайы тіреуіш немесе тұғырда орналастырылады.

Мысалы, панно тік ілінеді, макеттер үстел үстіне қоюға ыңғайлы тіреуішпен беріледі.

2. Техникалық және ақпараттық парақша дайындау

Әр бұйымның жанында ақпараттық парақша болуы тиіс:

– бұйымның атауы;

– орындаған оқушының аты-жөні;

– сыныбы;

– қолданылған материалдары;

– техникасы;

– ою-өрнек мәні;

– жасалу идеясы.

Бұл көрерменнің бұйымды дұрыс түсінуіне көмектеседі.

3. Рәміздік және көркемдік үйлесімді сақтау

Ұлттық қолөнер бұйымдарын көрмеге қойған кезде:

– ұлттық фон (текемет, мата) қолдануға;

– ою-өрнекпен үйлестіріп орналастыруға;

– табиғи материалдармен әрлеуге рұқсат етіледі.

Бұл көрмеге ұлттық нақыш береді.

4. Топтық жұмыстарды көрсету

Топтық макеттер немесе үлкен жобалар (киіз үй, этноауыл) көрменің орталық бөлігінде тұруы тиіс. Әр қатысушының үлесі көрсетіледі.

III. Жұмысты қорғау алгоритмі

Оқушының өз жұмысын көпшілік алдында қорғауы – білім беру үдерісінің маңызды бөлігі. Қорғау дағдысы оқушыны жауапкершілікке, өзіндік пікірін жүйелеуге, сұрақтарға жауап беруге үйретеді.

1. Қорғау құрылымы

Қорғау келесі ретпен жүргізіледі:

1. Кіріспе:

– өзін таныстыру;

– жұмыстың атауы;

– жобаның мақсаты.

2. Негізгі бөлім:

– бұйым идеясының пайда болуы;

– қолданылған материалдар;

– техникалық орындау кезеңдері;

– ою-өрнек мәні (егер болса);

– қандай қиындықтар кездескені.

3. Қорытынды:

– дайын бұйымның қолданылу саласы;

– жоба барысында не үйренгені;

– келешекте жобаны жетілдіру мүмкіндігі.

2. Қорғаудың педагогикалық маңызы

Қорғау дағдысы:

– сөйлеу мәдениетін қалыптастырады;

– өз ойын ашық айтуға үйретеді;

– шығармашылық жұмысын дәлелдеп түсіндіруді үйретеді;

– талдау, бағалау, қорытындылау дағдыларын дамытады.

3. Қорғау кезінде қойылатын сұрақтар

Мұғалім немесе сыныптастар:

– «Неліктен бұл материалды таңдадың?»

– «Өрнектің мағынасы қандай?»

– «Бұйымның ең қиын бөлігі қайсы?»

– «Уақытты қалай жоспарладың?»

– «Бұйымды қайда қолдануға болады?»

деген сұрақтар қою арқылы оқушыны ойландырады.

IV. Жұмысты бағалау критерийлері

Қорытынды бағалау келесі көрсеткіштер бойынша жүргізіледі:

1. Техникалық орындау сапасы

– бөлшектердің беріктігі;

– тігістердің дұрыс болуы;

– материалды дұрыс қолдану.

2. Эстетикалық сапасы

– композицияның үйлесімділігі;

– түстердің сәйкестігі;

– ою-өрнектің нақтылығы.

3. Шығармашылық жаңалығы

– ерекше идея;

– стильдік шешім;

– ұлттық элементтерді дұрыс қолдану.

4. Қауіпсіздік ережелерін сақтау

5. Қорғау сапасы

– сөйлеу мәдениеті;

– мазмұндылық;

– сұрақтарға жауап беру дағдысы.

V. Көрмелер мен мектепішілік байқаулардың рөлі

Көрмелер оқушыларды ынталандырады, олардың өз жұмысына деген жауапкершілігін арттырады. Мектепішілік, аудандық, қалалық деңгейдегі байқаулар:

– оқушыға шығармашылық шабыт береді;

– еңбегін бағалатып, мақтаныш сезімін оятады;

– кәсіби қызығушылығын арттырады.

Дайын жұмысты рәсімдеу, көрмеге дайындау және қорғау — оқушының шығармашылық әрекетін толық аяқтайтын, оның еңбегін бағалайтын, өзіндік таным мен сөйлеу қабілетін дамытатын маңызды кезең. Бұл процесс оқушыларға тек көркемдік дағдыны ғана емес, эстетикалық талғамды, жауапкершілікті, мәдениеттілікті, өзін-өзі таныстыру дағдыларын қалыптастырады.

Ұлттық қолөнер бағытындағы жобаларды дұрыс рәсімдеп, кәсіби деңгейде ұсыну — оқушы тұлғасының жан-жақты дамуына ықпал ететін маңызды тәжірибе.

IV БӨЛІМ. БАҒАЛАУ, РЕФЛЕКСИЯ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУ

4.1. Ұлттық қолөнерге негізделген тапсырмаларды бағалау критерийлері мен дескрипторлары

Ұлттық қолөнерге негізделген тапсырмаларды бағалау – көркем еңбек пәнінің маңызды құрамдас бөлігі. Бағалау тек қана оқушының орындаған жұмысын тексеру емес, оның шығармашылық дамуын, технологиялық дағдысын, ұлттық өнерге қызығушылығын, еңбек мәдениетін бағалау болып табылады. 5–9 сыныптарда ұлттық қолөнерге тән тапсырмаларды бағалау жүйесі нақты, әділ, түсінікті болуы керек. Бұл бөлімде критерийлік бағалау жүйесін қолдану — оқушының жетістігін айқын көрсететін, оқу процесін жақсартуға бағытталған тиімді механизм.

I. Критерийлік бағалаудың маңызы

Критерийлік бағалау — оқушының білім, дағды, шеберлік деңгейін алдын ала белгіленген талаптар арқылы өлшеу тәсілі. Бұл жүйе ұлттық қолөнер бағытында өте маңызды, өйткені:

– әр оқушының жұмыс сапасы объективті бағаланады;

– шығармашылық жұмыстың барлық кезеңі ескеріледі;

– технологиялық процесті сақтау деңгейі көрінеді;

– бағалау нақты нәтижеге қарай жүргізіледі;

– оқушы өз қателігін түсініп, жетілдіру жолын анықтайды.

Критерийлер оқушылардың жас ерекшелігіне сай, практикалық тапсырма мазмұнына байланысты құрылады.

II. Бағалау критерийлерін әзірлеу қағидалары

Ұлттық қолөнерге негізделген жұмыстарды бағалауда критерийлер төмендегі талаптарды қамтуы тиіс:

1. Нақтылық және өлшенетін болу

Критерийлерде "дұрыс", "жақсы" деген жалпылама сөздер емес, нақты әрекеттер сипатталуы қажет.

2. Жұмыс кезеңдерін қамту

– идея;

– жоспарлау;

– орындау;

– рәсімдеу;

– қорғау кезеңдері бағалауға кіреді.

3. Техникалық және шығармашылық компоненттердің тең қамтылуы

– технологияны сақтау;

– эстетика;

– ұлттық нақыш;

– дербестік.

4. Әртүрлі деңгейлерге арналған дескрипторлар болуы

Дескрипторлар оқушының қай деңгейде тұрғанын көрсетеді:

– жоғары (А деңгей)

– орта (В деңгей)

– төмен (С деңгей)

III. Ұлттық қолөнерге арналған негізгі бағалау критерийлері

Төменде ұлттық қолөнер бойынша орындалатын кез келген тапсырмаға қолдануға болатын әмбебап критерийлер берілген.

Критерий 1. Технологиялық дағдыларды меңгеру деңгейі

Бұл критерий оқушының жұмыс барысында қолданылған құралдар мен материалдарды дұрыс пайдалануын бағалайды.

Дескрипторлар:

A деңгей (жоғары):

– құралдарды дұрыс, қауіпсіз және тиімді қолданады;

– материалдарды үнемді пайдаланады;

– технологиялық реттілікті толық сақтайды;

– бұйым бөлшектері дәл және сапалы дайындалған.

B деңгей (орта):

– құралдарды қолдануда кейбір қателіктер жібереді, бірақ жалпы жұмысты орындай алады;

– технологиялық кезеңдер сақталған, бірақ дәлдігі төмен;

– кейбір бөлшектер біркелкі емес.

C деңгей (төмен):

– құралдармен жұмыс жасауда қиналады;

– қауіпсіздік ережесін жиі бұзады;

– технологиялық реттілікті сақтамайды;

– бұйым бөлшектері үйлеспейді.

Критерий 2. Ұлттық ою-өрнек пен сәндік элементтерді дұрыс қолдану

Бұл критерий оқушының ұлттық нақышты қаншалықты дұрыс және орнымен қолданғанын бағалайды.

Дескрипторлар:

A деңгей:

– ою-өрнек түрлерін, мағынасын дұрыс таңдап қолданады;

– өрнек композициясы үйлесімді;

– элементтер бұйым түріне сәйкес орналасқан.

B деңгей:

– ою-өрнек бар, бірақ кей жерлерде үйлесімсіз;

– композициядағы кейбір элементтер ретсіз орналасқан.

C деңгей:

– өрнектер дұрыс қолданылмаған;

– ұлттық нақыш ерекшелігі сақталмаған;

– элементтер бір-бірімен үйлеспейді.

Критерий 3. Эстетикалық талғам және композиция

Бұл критерий дайын жұмыстың көркемдік деңгейін бағалайды.

A деңгей:

– композициясы үйлесімді, түс таңдауы орынды;

– симметрия сақталған;

– бұйым эстетикалық жағынан толық әрі тартымды.

B деңгей:

– түстер үйлесімі орташа;

– композицияда ұсақ кемшіліктер бар;

– эстетикалық сапасы қалыпты деңгейде.

C деңгей:

– түстер үйлеспейді;

– композицияда айқын қателіктер бар;

– эстетикалық талаптар орындалмаған.

Критерий 4. Шығармашылық идея және жаңашылдық

Бұл критерий оқушының жобадағы шығармашылық ойлауын бағалайды.

A деңгей:

– ерекше, жаңа идея ұсынады;

– ұлттық мотивтерді креативті қолданады;

– бұйымды орындауда өзіндік қолтаңба көрінеді.

B деңгей:

– идея бар, бірақ қарапайым;

– шығармашылық шешімдер шектеулі.

C деңгей:

– дайын үлгіні қайталайды;

– шығармашылық элементтер аз.

Критерий 5. Жұмысты рәсімдеу және ұсыну сапасы

Бұл критерий оқушының өз жұмысын аяқтап, оны көркем түрде ұсыну дағдысына негізделеді.

A деңгей:

– бұйым таза әрі ұқыпты;

– рәсімдеу толық орындалған;

– жұмыс эстетикалық түрде көрсетілген;

– қорғау барысында нақты, жүйелі сөйлейді.

B деңгей:

– рәсімдеу толық емес, ұсақ кемшіліктер бар;

– сөйлеуде аздаған кідіріс бар.

C деңгей:

– жұмыс ұқыпсыз;

– рәсімдеуде елеулі қателіктер бар;

– қорғау кезінде ойды жеткізе алмайды.

IV. Бағалаудың қосымша түрлері

1. Өзара бағалау (peer assessment)

Оқушылар бір-бірінің жұмыстарын бағалау критерийлері арқылы саралайды.

2. Өзін-өзі бағалау (self-assessment)

Оқушы өзінің жұмысын дескрипторларға сүйеніп бағалайды.

3. Формативті бағалау

Жұмыс барысындағы мұғалімнің ауызша кері байланысы.

4. Қорытынды (суммативті) бағалау

Дайын жұмысты толық критерийлер арқылы бағалау.

V. Бағалау парағының (рубриканың) үлгісі

Мұғалім сабақта төмендегі үлгі рубриканы қолдана алады:

Критерий	A деңгей	B деңгей	C деңгей
Технологиялық дағды	Толық, дәл, қауіпсіз	Ұсақ қателер	Қиындық көп
Ою-өрнек қолдану	Дұрыс, үйлесімді	Орташа	Дұрыс емес
Эстетика, композиция	Өте үйлесімді	Қанағаттанарлық	Төмен деңгей
Шығармашылық	Жаңашыл	Шектеулі	Дайын үлгі
Рәсімдеу және қорғау	Жоғары деңгей	Орта деңгей	Төмен деңгей

Ұлттық қолөнерге негізделген тапсырмаларды бағалау критерийлері мен дескрипторлары оқушының жұмысына әділ, объективті және жан-жақты баға беруге мүмкіндік береді. Бұл жүйе оқушының тек қолөнер дағдысын ғана емес, оның шығармашылық қабілетін, ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын және технологиялық сауаттылығын дамытуға бағытталған.

Критерийлік бағалау — оқушылардың өз жұмысына сын көзбен қарауына, жетістігін бағалауына, әрі қарай дамуға ынталануына жағдай жасайды.

4.2. Оқушылардың шығармашылық жұмысына кері байланыс беру әдістері

Оқушылардың шығармашылық жұмысына кері байланыс беру — олардың оқу мотивациясын арттыратын, жетістікке жетелейтін, қателерді түзетуге мүмкіндік беретін педагогикалық үдерістің маңызды компоненті. Әсіресе ұлттық қолөнерге негізделген көркем еңбек сабақтарында кері байланыс оқушылардың техникалық дағдыларын дамытуға, шығармашылық шешімдерін жетілдіруге, эстетикалық талғамын қалыптастыруға ықпал етеді. Дұрыс ұйымдастырылған кері байланыс оқушыны ынталандырып, жұмысына сын көзбен қарауға, өзін-өзі бағалауға және шығармашылық ойлауын дамытуға жол ашады.

I. Кері байланыстың маңызы

Кері байланыс — оқушылардың жұмыс сапасын жақсарту үшін берілетін бағыт-бағдар, ұсыныс және қолдау. Оның маңызы:

– оқушы өз жұмысының күшті және әлсіз жақтарын түсінеді;

– келесі қадамда нені жақсарту керегін біледі;

– өзіндік жауапкершілігі қалыптасады;

– қателерін түзетуге мүмкіндік алады;

– шығармашылық шешім қабылдауға үйренеді;

– мотивация артады, қызығушылық күшейеді.

Оқушыға берілетін кері байланыс үнемі қолдаушы, нақты, түсінікті болуы тиіс.

II. Кері байланыстың түрлері

Ұлттық қолөнерге арналған сабақтарда мұғалім кері байланыстың бірнеше түрін қолдана алады:

1. Ауызша кері байланыс

Сабақ барысында мұғалім оқушының іс-әрекетіне тікелей бағыт береді:

– «Бұл өрнек симметрияға өте жақын, тек жоғарғы бөлігін сәл толықтырсаң жақсы болады.»

– «Жіп түстері үйлесіп тұр, келесі жолы контраст түстерді де қолданып көр.»

– «Құралды дұрыс ұстап тұрсың, дәлдігің артып келеді.»

Ауызша кері байланыс жедел әрі жекелей беріледі.

2. Жазбаша кері байланыс

Бұл тәсіл әсіресе жобалық жұмыстар мен көрмеге арналған бұйымдарда өте тиімді. Мұғалім жазбаша түрде:

– ұсыныстар береді;

– түзету қажет тұстарын көрсетеді;

– жетістіктерін белгілейді.

Мысалы:

+ Өрнектің түс үйлесімі өте жақсы, композициясы жинақы.
→ Жиектерін тегістеп, қосымша бояумен өңдесең бұйым көркемірек болады.

3. Символдық (шартты белгілермен) кері байланыс

Балаларға түсінікті, қысқа белгілер қолданылады:

– ⭐ – өте жақсы идея

– ✔ – дұрыс орындалған

– ? – қайта қарап толықтыру қажет

– ? – түстер үйлесімі жақсы

– ? – техникалық дәлдік жетілдіруді қажет етеді

4. Топтық кері байланыс

Оқушылар бір-бірінің жұмыстарын талдап, ұсыныстар береді. Бұл:

– диалогтік дағдыны;

– өзара сыйластықты;

– тыңдай білу қабілетін;

– сын айту мәдениетін қалыптастырады.

5. Жұптық кері байланыс (Peer-feedback)

Оқушылар жұппен жұмыс істей отырып:

– «Отшашу» – жұмыстың жақсы жерлерін айту;

– «Құмырсқа» – өте ұсақ кемшіліктерді көрсету;

– «Бұрылу нүктесі» – келесі қадамда жақсартатын бөлікті талқылайды.

6. Өзін-өзі бағалау (Self-assessment)

Оқушылар дескрипторларға сүйене отырып өз жұмысын бағалайды:

– «Композиция үйлесімін сақтадым ба?»

– «Түс таңдауы дұрыс па?»

– «Құралды қауіпсіз қолдандым ба?»

– «Жобам идеяны толық көрсетті ме?»

Өзін-өзі бағалау оқушыны жауапкершілікке тәрбиелейді.

III. Кері байланыс берудің тиімді әдістері

1. «WWW – EBI» әдісі (What Went Well / Even Better If)

Бұл тәсіл өте тиімді әрі қарапайым:

WWW (Жақсы шыққан тұстары):

– ою-өрнекті үйлестіріп қолдандың;

– түстерді дұрыс таңдадың;

– композицияны жақсы шештің.

EBI (Жақсара түсетін тұстары):

– жиектерін тегістеуге болады;

– бұйымды берік ету үшін қосымша бекіту керек;

– симметрияны сақтауға көңіл бөл.

2. «Сэндвич» әдісі

Кері байланыс үш бөліктен тұрады:

1. Жақсы жағы

2. Түзету қажет тұсы

3. Қолдау және мотивация

Мысалы:

– «Жұмысыңдағы түстер үйлесімі жақсы таңдалған. Тек орталық композицияны теңестірсең бұйым толық көрінуші еді. Жұмысың өте әлеуетті, жалғастыра бер.»

3. «Бес саусақ» кері байланысы

Оқушылар бес саусақ арқылы кері байланыс береді:

– Бас бармақ: маған ұнағаны

– Балан үйрек: қиын болғаны

– Ортаңғы: пайдалы болғаны

– Шылдыр шүмек: жақсартуға болатыны

– Кішкентай бөбек: жаңа идея

4. Құндылыққа бағытталған кері байланыс

Оқушының еңбегін құрметтеп, ұлттық мұраға қосқан үлесіне мән беру:

– «Өрнектің мағынасына үңілгенің өте құнды.»

– «Сенің жұмысыңда қазақтың дәстүрлі нақышы жақсы көрініс тапқан.»

IV. Оқушылардың шығармашылық жұмысына кері байланыс беруде мұғалімнің рөлі

Мұғалім:

– әр оқушының деңгейіне қарай кері байланыс береді;

– әлсіз оқушыны мотивациялайды;

– дарынды оқушыны күрделі тапсырмаларға бағыттайды;

– сын айту кезінде баланың эмоциялық жағдайын ескереді;

– кері байланысты жазалау емес, қолдау ретінде ұсынады;

– нақты, қысқа, түсінікті тіл қолданады.

V. Кері байланыстың тиімді болу шарттары

1. Уақытында берілуі

Сабақ үстінде немесе жұмыс аяқталған соң тез берілген кері байланыс тиімді.

2. Түсінікті және нақты болуы

Жалпы емес, нақты әрекетке бағытталған болуы тиіс.

3. Қолдаушы болуы

Оқушы өз еңбегінің бағаланғанын сезінуі керек.

4. Дескрипторларға сүйенуі

Бағалауда қолданылған критерийлермен сәйкес келуі қажет.

5. Тұлғаға емес, жұмысқа бағытталуы

– «Сен дұрыс істемедің» емес,

– «Жұмыста симметрия бұзылып тұр» деп айту керек.

VI. Кері байланыстың нәтижесі

Дұрыс ұйымдастырылған кері байланыс нәтижесінде:

– оқушы өз жұмысын жақсартуды үйренеді;

– шығармашылық белсенділігі артады;

– ұлттық қолөнерге қызығушылығы күшейеді;

– көз мөлшері, композициялық ойлауы дамиды;

– өзіне деген сенімділігі артады;

– топпен жұмыс мәдениеті қалыптасады.

Оқушылардың шығармашылық жұмысына кері байланыс беру — олардың практикалық дағдыларын жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, еңбекке ынталандыру және ұлттық өнерді меңгеру деңгейін арттырудың ең тиімді әдістерінің бірі. Дұрыс, нақты және қолдаушы кері байланыс оқушыны шығармашылық жетістікке жетелейді, өзінің мүмкіндігін сезінуге көмектеседі және оқу процесінің сапасын арттырады.

Кері байланыс — оқытудың жүрегі, оқушы дамуының басты тірегі.

4.3. Үйірме, шеберлік сағаттары және сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру

Ұлттық қолөнерге негізделген үйірмелер, шеберлік сағаттары және сыныптан тыс жұмыстар – оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың, ұлттық құндылықтарға қызығушылығын арттырудың ең тиімді педагогикалық құралдарының бірі. Мұндай жұмыстар оқушылардың еркін шығармашылық ортасын қалыптастыруға, тұлғалық қасиеттерін дамытуға, жаңа дағдыларды меңгеруіне, ұлттық мәдениетті тереңірек тануына мүмкіндік береді. Мектепте сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру — білім беру үдерісін байытады, оқушының рухани дүниесін кеңейтеді және кәсіби бағдар беруге жағдай жасайды.

I. Үйірме жұмыстарының маңызы

Ұлттық қолөнер үйірмелері оқу бағдарламасын толықтыра отырып, оқушының дара қабілетін дамытуға жағдай жасайды. Үйірме жұмысының артықшылықтары:

– оқушының қызығушылығы бойынша ерікті түрде қатысуы;

– жеке дара жұмыс істеуге немесе топпен әрекет етуге мүмкіндік;

– күрделі жұмыстарды тереңірек меңгеру;

– шығармашылық эксперимент жасау;

– мектепішілік және сыртқы көрмелерге қатысу мүмкіндігі;

– болашақ мамандыққа қызығушылық қалыптастыру.

Үйірме жұмысы оқушыны тек қолөнер дағдысына ғана емес, шыдамдылыққа, еңбекқорлыққа, эстетикалық көзқарасқа тәрбиелейді.

II. Үйірме жұмысының мазмұны және бағыттары

Ұлттық қолөнерге негізделген үйірмелер бірнеше бағытта болуы мүмкін:

1. Ою-өрнек және дизайн үйірмесі

– ұлттық ою түрлерін графикалық түрде орындау;

– ою элементтерін заманауи дизайнға бейімдеу;

– панно, логотип, декоративтік бұйымдар жасау.

2. Киіз және жүн үйірмесі

– киіз басу техникасы;

– киізден әшекейлер, ойыншықтар жасау;

– фелтинг (инемен бедерлеу) арқылы панно жасау.

3. Кесте тігу және мата өңдеу үйірмесі

– кесте түрлерін меңгеру;

– ұлттық киім элементтерін кестелеу;

– матаға өрнек салу, аппликация жасау.

4. Ағаш және сүйек өңдеу үйірмесі

– ағаш ою элементтері;

– шағын макеттер жасау;

– ұлттық бұйымдарды кішірейтілген форматта орындау.

5. Этнодизайн және декоративтік өнер үйірмесі

– интерьерге арналған декоративтік элементтер;

– заманауи және дәстүрлі стильді біріктіру;

– қайта өңделген материалдармен жұмыс.

III. Шеберлік сағаттарын ұйымдастыру

Шеберлік сағаты — белгілі бір өнер түрін тәжірибелі шебердің немесе мұғалімнің қатысуымен қысқа уақыт ішінде меңгертетін практикалық сабақ түрі.

1. Шеберлік сағатының мақсаты

– жаңа техниканы көрсету;

– көрнекі әрі әсерлі түрде практикалық дағды беріп, қызығушылық ояту;

– оқушыға шебердің жұмысын тікелей көруге мүмкіндік беру;

– ата-аналар мен қоғамдастықты мектеп жұмысымен байланыстыру.

2. Ұйымдастыру қадамдары

1. Шеберді немесе пән мұғалімін таңдау;

2. Қажетті материалдар мен құралдарды дайындау;

3. Тақырыпты қысқа әрі нақты жоспарлау;

4. Қауіпсіздік ережесін түсіндіру;

5. Тәжірибелік үлгі көрсету;

6. Оқушылардың өз бетінше орындауы;

7. Дайын жұмыстарды талқылау.

3. Шеберлік сағаттарының тақырыптарына мысалдар

– «Қошқармүйіз оюын бояумен орындау»

– «Фелтинг техникасы: киізден гүл жасау»

– «Ағаштан шағын ою жасау»

– «Қағаздан ұлттық нақыштағы панно»

– «Жіппен өрнек салу (string-art)»

IV. Сыныптан тыс жұмыстардың ұйымдастырылуы

Сыныптан тыс жұмыстар оқушының шығармашылық әлеуетін кеңейтеді және мектеп пен қоғамның байланысын нығайтады.

1. Көрмелер ұйымдастыру

Мектепішілік және сыныпішілік көрмелер – оқушылардың ынтасын арттырады. Көрмеге:

– киіз бұйымдар;

– ағаш пен сүйектен жасалған миниатюрлар;

– ою-өрнек композициялары;

– кестелі жұмыстар;

– сәндік-қолданбалы бұйымдар қойылады.

Көрме алдында балалар бұйымдарын дұрыс рәсімдеп, ақпараттық парақша дайындайды.

2. Этно-апталық немесе ұлттық қолөнер фестивалі

Апталық барысында:

– шеберлік сағаттары;

– мақал-мәтел сайыстары;

– ұлттық киімдер дефилесі;

– ұлттық нақыштағы дизайн байқауы өтеді.

Бұл — мектептің мәдени ортасын байытатын тиімді форма.

3. Жобалық жұмыстар байқауы

Оқушылар өз жобаларын қорғап, тартымды бұйымдар жасайды. Байқау номинациялары:

– «Үздік дизайнерлік шешім»

– «Ұлттық нақыш»

– «Көркемдік шеберлік»

– «Жаңашылдық»

4. Этноауылға, музейге немесе шеберханаға экскурсия

Мәдени ортаға саяхат жасау:

– оқушылардың ұлттық өнерді көзбен көруін;

– тарихпен байланыс орнатуын;

– шеберлердің жұмысымен танысуын қамтамасыз етеді.

5. Ата-аналармен бірлескен жұмыстар

Ата-аналар шеберлік сағатына қатысып, өз өнерін көрсетуі немесе балалармен бірлесе бұйым дайындауы — мектеп пен отбасының байланысын күшейтеді.

V. Үйірме және сыныптан тыс жұмыстарды бағалау

Үйірме мен шеберлік сағаттарында алдын-ала белгіленген қатаң бағалау болмайды, бірақ оқушының белсенділігі мен еңбегі келесі бағытта бағаланады:

– шығармашылық белсенділік;

– ынта мен жауапкершілік;

– техникалық дағдыларды меңгеруі;

– жұмыс сапасы;

– ұлттық құндылықтарға қызығушылығы;

– топпен жұмысқа қатысуы.

VI. Педагогтің рөлі

Үйірме және сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырушы ретінде мұғалім:

– бағыт-бағдар беруші;

– шабыттандырушы;

– қауіпсіздік ережелерін қамтамасыз етуші;

– материалдық-тәжірибелік ортаны ұйымдастырушы;

– оқушылар арасындағы ынтымақтастықты дамытушы рөлін атқарады.

Ұлттық қолөнерге негізделген үйірме, шеберлік сағаттары және сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру — оқушының жан-жақты шығармашылық дамуын қамтамасыз ететін, ұлттық салт-дәстүрмен таныстыратын, эстетикалық және технологиялық дағдыларын арттыратын маңызды педагогикалық процесс. Мұндай жұмыстар оқушыға тек дағды ғана емес, рухани байлық, мәдени құндылықтар және жеке тұлғалық өсу әкеледі.

Үйірмелер мен шеберлік сағаттары мектептің мәдени ортасын күшейтіп, ұлттық рухтағы тәрбиені қалыптастырудың тиімді жолдарының бірі болып табылады.

4.4. Ұлттық қолөнерді оқытудағы мұғалім тәжірибесін жетілдіру және инновациялық тәсілдер

Ұлттық қолөнерді оқыту — тек тарихи-мәдени құндылықтарды жеткізу ғана емес, сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілетін, технологиялық сауаттылығын, эстетикалық талғамын дамытуға бағытталған күрделі педагогикалық процесс. Бұл бағыттағы оқу тиімді болуы үшін мұғалімнің кәсіби шеберлігі, әдістемелік дайындығы және заманауи технологияларды меңгеруі аса маңызды. Ұлттық қолөнерді оқытудағы мұғалімнің тәжірибесін жетілдіру – білім сапасын арттырудың, оқытуды жаңғыртудың және оқушылардың қызығушылығын күшейтудің басты шарты.

I. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі: негізгі талаптар

Ұлттық қолөнерді оқытатын мұғалім келесі кәсіби қабілеттерді меңгеруі тиіс:

1. Пәндік білімнің тереңдігі

– ұлттық ою-өрнектердің түрлері мен символикасы;

– киіз, жүн, ағаш, тері сияқты материалдардың қасиеттері;

– дәстүрлі технологиялардың ерекшеліктері;

– аймақтық қолөнер ерекшеліктерін білу.

2. Технологиялық дағдылар

– ою жасау, кесте тігу, ағаш ою, киіз басу техникасын меңгеру;

– материалдарды өңдеу тәсілдерін тәжірибеде көрсете білу.

3. Әдістемелік шеберлік

– оқушының жас ерекшелігіне қарай тапсырма құрастыру;

– топтық және жеке жұмыс әдістерін ұйымдастыру;

– жобалық оқыту технологияларын қолдану.

4. Педагогикалық шеберлік

– оқушыны шабыттандыру, қолдау көрсету;

– диалог ұйымдастыру;

– қауіпсіздік техникасын дұрыс үйрету.

II. Мұғалім тәжірибесін жетілдіру жолдары

1. Үздіксіз кәсіби даму (Өмір бойы оқу)

Мұғалім жаңа материалдар мен әдістерді үнемі меңгеруі керек. Ол үшін:

– семинарлар, курстар;

– шеберлік сабақтары;

– онлайн вебинарлар;

– біліктілік арттыру бағдарламалары тиімді.

2. Әдістемелік қауымдастықпен жұмыс

– мектепішілік әдістемелік бірлестіктерге қатысу;

– тәжірибе алмасу;

– ортақ жобалар құру;

– сабақ үлгілерін талдау.

3. Шеберлерден үйрену

Ұлттық өнер шеберлерімен байланыс орнату:

– жергілікті қолөнершілердің шеберлік сабағына қатысу;

– этноауыл, музейлерге бару;

– кәсіби шеберден практикалық тәжірибе алу.

4. Өздік зерттеу жұмысы

Мұғалім ұлттық өнердің белгілі бір түрін терең зерттеп, ғылыми-әдістемелік материалдар дайындай алады:

– ою-өрнек антологиясы;

– аймақтық ерекшеліктер туралы зерттеу;

– шолу мақаласы;

– авторлық әдістеме.

III. Инновациялық тәсілдер және заманауи технологиялар

Ұлттық қолөнерді оқытуда дәстүр мен жаңашылдықты үйлестіру – қазіргі білім беру талаптарының басты бағыты. Мұғалім сабақта заманауи құралдарды тиімді қолдана отырып, оқушылардың қызығушылығын айтарлықтай арттыра алады.

1. Цифрлық технологияларды қолдану

a) Цифрлық дизайн бағдарламалары

– Canva, Adobe Illustrator, SketchBook арқылы ою-өрнек салу;

– ұлттық бұйымдардың 3D моделін құрастыру (Tinkercad, SketchUp).

b) AR/VR технологиялары

– Қолөнер бұйымдарын виртуалды түрде қарау;

– Көрмелерді цифрлық форматта ұйымдастыру.

c) Интерактивті оқу платформалары

– LearningApps, Quizizz, Kahoot арқылы ою-өрнек талдау;

– Пәнаралық тапсырмаларды онлайн орындау.

2. STEAM технологияларын енгізу

STEAM (Science, Technology, Engineering, Art, Math) тәсілі арқылы ұлттық қолөнерді оқыту қызықты әрі зерттеушілік бағытта жүзеге асады:

– инженерлік ойлау → ағаш конструкцияларын жасау;

– математика → ою-өрнектегі симметрия, пропорция;

– ғылым → бояу пигменттерінің химиялық негізі;

– өнер → композиция құру.

3. Жобалық және зерттеушілік тәсілдер

Оқушылар:

– ұлттық бұйымның шығу тарихын зерттейді;

– шағын жоба жасайды;

– дизайн шешімін дәлелдейді;

– нәтижені қорғап, рефлексия жасайды.

Бұл — сыни ойлау мен талдау дағдыларын қалыптастыратын тиімді әдіс.

4. Кластер, интеллект-карта, mind-map

Оқушылар ұлттық бұйым немесе ою туралы ақпаратты интеллект-карта арқылы жүйелейді.

5. Коллаборативті оқу

Топпен жұмыс барысында оқушылар бірге ойлап, бірге орындайды. Бұл әдіс:

– ынтымақтастықты;

– бір-бірінен үйрену мәдениетін;

– шығармашылық диалогты дамытады.

IV. Ұлттық қолөнерді заманауи форматта оқытудың мысалдары

1. «Дигитал ою» жобасы

– Оқушылар планшетте ұлттық оюдың жаңа стильде нұсқасын салады.

2. «Мини-киіз үй» 3D жобасы

– Киіз үйдің құрылымын үш өлшемді модельдеу.

3. «Экодизайн» жобасы

– Қайта өңделген материалдардан ұлттық стильде бұйым жасау.

4. «Ою-өрнек логотипін жасау»

– Заманауи фирма логотипіне ұлттық элемент енгізу.

V. Мұғалімнің жаңашылдыққа ашық болуы

Инновациялық тәсілдерді енгізу үшін мұғалім:

– жаңа технологияларды меңгеруге дайын болуы;

– әр сабақта шығармашылық шешім таба білуі;

– сабақ сценарийін үнемі жаңартып отыруы;

– оқушының пікірін ескеріп, индивидуалды бағдар беруді көздеуі қажет.

Мұғалім жаңашылдыққа ашық болса, оның сабағы қызықты, практикалық және тиімді өтеді.

VI. Мұғалім тәжірибесін жетілдірудегі рефлексияның рөлі

Мұғалім өз жұмысын үнемі талдау арқылы кәсіби өсуге қол жеткізеді:

– «Сабақта не сәтті болды?»

– «Қандай әдіс оқушыларға тиімді болды?»

– «Келесі сабақта нені жақсартамын?»

– «Қандай технологияны енгізуге болады?»

Рефлексия мұғалімді кәсіби тұрғыда жаңартып отырады.

Ұлттық қолөнерді оқытуда мұғалім тәжірибесін жетілдіру — оқушының сапалы білім алуына, шығармашылық дамуына және ұлттық мәдениетті терең меңгеруіне мүмкіндік беретін маңызды фактор. Инновациялық технологияларды, жобалық әдістерді және заманауи тәсілдерді қолдану — сабақты қызықты, нәтижелі және тиімді етеді. Мұғалімнің кәсіби дамуы ұлттық өнерді жаңа деңгейде танытуға, оқушылардың рухани мәдениетін байытуға үлкен ықпал етеді.

Ұлттық қолөнерді заманауи педагогикамен ұштастыру — болашақ ұрпақ үшін құнды мәдени мұра мен креативті ойлаудың үйлесімін қалыптастыратын маңызды үдеріс.

Қорытынды

Бұл әдістемелік құрал 5–9 сыныптарда ұлттық қолөнер элементтерін оқытуға бағытталған кешенді, ғылыми-әдістемелік негізделген материалдар жүйесін ұсынады. Құрал мазмұны ұлттық өнердің тарихи, мәдени, эстетикалық мәнін тереңінен ашып, оны білім беру үдерісіне тиімді енгізудің жолдарын көрсетеді. Ұлттық қолөнерді оқыту – тек практикалық дағды қалыптастыру емес, оқушылардың рухани дүниесін байыту, ұлттық болмысын тану, мәдени мұраға деген құрметін арттыру, шығармашылық әлеуетін дамыту үшін де аса маңызды. Осы тұрғыдан алғанда, жинақталған әдістемелік ұсыныстар мұғалімдерге оқу-тәрбие үдерісін сапалы ұйымдастыруға, оқушының танымдық және тұлғалық дамуына қолайлы орта қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Құралда ұлттық қолөнерді оқытудың теориялық негіздері жан-жақты қарастырылып, оның психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері нақты сипатталған. Әсіресе ұлттық өнердің тәрбиелік әлеуеті, эстетикалық және этномәдени құндылықтарды қалыптастырудағы маңызы айқын көрсетілген. Қазақтың ою-өрнек, ағаш өңдеу, тері жұмыстары, киіз басу, кесте тігу секілді дәстүрлі өнер түрлері арқылы оқушылардың шығармашылық ойлауы, қиялы, қол моторикасы, көркемдік талғамы дамитыны құралда дәлелді түрде баяндалған. Бұл тәсілдер оқушылардың тек өнер саласын ғана емес, еңбекке баулу, технология, тарих, этнография пәндерімен пәнаралық байланыс орнатуына ықпал етеді.

Практикалық бөлімдерде тапсырмаларды орындаудың кезеңдері, материалдар мен құралдарды тиімді қолдану жолдары, қауіпсіздік ережелері нақты әрі түсінікті түрде берілген. Шығармашылық жобаларды жоспарлау, макеттер жасау, бұйымды өңдеу және рәсімдеу, көрмеге дайындау сияқты әрекеттер мұғалім мен оқушыға айқын бағыт-бағдар ұсынады. Әрбір практикалық қадам – оқушының жауапкершілігін, дәлдігін, ұқыптылығын, еңбек мәдениетін қалыптастыруға бағытталған. Сондай-ақ бағалау критерийлері мен дескрипторлары мұғалімге оқушы еңбегін әділ бағалауға, оқушыға өз жұмысын сараптап, келесі қадамға нақты жоспар құруға мүмкіндік береді.

Құралдың маңызды ерекшелігі – мұғалім тәжірибесін жетілдіруге арналған заманауи инновациялық тәсілдердің енгізілуі. Цифрлық технологияларды қолдану, AR/VR элементтері, дизайн бағдарламалары, STEAM тәсілі, жобалық және зерттеушілік әдістер – ұлттық өнерді қазіргі білім беру үрдісіне бейімдеудің тиімді құралдары ретінде ұсынылған. Бұл әдістер оқытуды түрлендіріп қана қоймай, оқушылардың қызығушылығын арттырып, олардың XXI ғасыр дағдыларын қалыптастыруға көмектеседі.

Сонымен бірге үйірме, шеберлік сағаттары, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру тәсілдері беріліп, мектепте шығармашылық-бейнелік ортаны қалыптастырудың жолдары көрсетілген. Бұл бағыттар оқушылардың еркін шығармашылық белсенділігін арттырып, оларды ұлттық өнерге жақындатады, мәдени мұраға құрметпен қарауға тәрбиелейді.

Жалпы, әдістемелік құрал ұлттық қолөнерді жүйелі, ғылыми және практикалық тұрғыдан оқытуға арналған толыққанды бағыттамалық материал болып табылады. Ол мұғалімге сабақ жоспарын жасауға, оқушыларға тиімді білім беру ортасын қалыптастыруға, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруға, ұлттық өнерді жаңа форматта жеткізуге мүмкіндік береді. Құралдағы ұсыныстарды тәжірибеде дұрыс қолдану – оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, олардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырып, ұлттық құндылықтарды құрметтейтін шығармашыл тұлға тәрбиелеуге ықпал етеді.

Қорытындылай келе, ұлттық қолөнер — ұлт руханиятының алтын қазынасы. Оны мектепте сапалы оқыту – болашақ ұрпақтың мәдени, рухани, шығармашылық дамуына қосылған өлшеусіз үлес. Осы әдістемелік құрал мұғалімдер үшін тиімді әдіс-тәсілдер жинағы ғана емес, ұлттық мұраны жаңғыртуға бағытталған құнды педагогикалық ресурс бола алады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Өнер, 1987.

2. Марғұлан Ә. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері. – Алматы: Өнер, 1986.

3. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: КазССР ҒА, 1969.

4. Төлеубаев Ә. Қазақтың киіз үйі: құрылымы, тарихы, этнографиясы. – Алматы: Санат, 1994.

5. Бапанова Р., Ходжикова Р. Қазақ сәндік қолданбалы өнері. – Алматы: Өнер, 2005.

6. Елеуов А. Қазақ ою-өрнектерінің негіздері. – Алматы: Рауан, 1994.

7. Жәнібеков Ө. Уақыт керуені (қолөнер туралы зерттеу тараулары). – Алматы: Өнер, 1991.

8. Мұхамеджанова Г., Ниязбекова С. Көркем еңбек: әдістеме және технология. – Алматы: Фолиант, 2018.

9. Құсайынова К.С. Кесте өнерінің әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2016.

10. Әбдіғапбарова Ұ., Бозжанова К. Технология пәнін оқыту әдістемесі. – Алматы: Фолиант, 2020.

11. Атабаева А. Қазақ халық педагогикасы және ұлттық тәрбие. – Алматы: Білім, 2014.

12. Сатыбалдин С. Қазақ халқының этнографиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2008.

13. Ахметова Ш. Қазақтың ұлттық киімдері: тарихы мен технологиясы. – Алматы: Өнер, 2012.

14. Оразбаева Ф. Технология және көркем еңбек сабақтарындағы шығармашылық жобалау. – Алматы: Рауан, 2017.

15. Абдырасылова Б. Этнодизайн негіздері. – Алматы: Фолиант, 2021.