Абай және орыс тілі

Калбаева Дариға Курбанбайқызы- орыс тілі пәні мұғалімі

Абай және орыс тілі

Ақын орыс тілін өз бетінше оқып үйреніп, орыс әдебиетінің А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Л. Н. Толстой, В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, М. Е. Салтыков-Щедрин, И. А. Крылов т.б. ойшыл - ақындардың шығармаларымен танысып, аударма жасаған. Орыс тілі арқылы әлемге есімдері мәлім ұлы ойшыл-философтар Сократ, Платон, Аристотель, Спенсер, Дрэпер, Милль еңбектеріне қол жеткізген. И. В. Гете, Джордж Байрон, А. Мицкевич сияқты ақындар жырларынан сусындаған. Орыс тілінің осындай ұлы өрісін тани білгендіктен де «Интернатта оқып жүр...» атты өлеңінде: «Орыс тілі, жазуын - Білсем деген таласы...» деп жастардың орысша тіл ұстартуға деген жақсы ықыласын көңіліне медеу тұтады. Ал ғақлияларының Жиырма бесінші сөзінде: «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста зор», «сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылатын болады» дейді. Ақын түсінігінде ұлттың тілін үйрену оның ғылымын, өнерін меңгерумен қатар, тең тұрып, айтыса білу, иық тірестіру үшін де қажет. «Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды» дегеніне қарағанда Абай үшін тіл білу - адамгершілік өлшемі. Сондықтан да ол орыс тілін үйреніп алып, арын, адамгершілігін, ұлт мүддесін сатып, Ұлық алдында өтірік күліп, арыз-шағым жазуды кәсіп етіп, оны пайда көзіне айналдырып жургендерді өткір мысқылмен өлтіре сынайды.

Абай шығармаларындағы орыс сөздері

Абай орыс тілінде еркін оқыған, еркін сөйлеген. Сондықтан да оның шығармаларында жеке атауларымен қатар «Впечатлительность сердца», «Подвижной элемент», «Сила притягательная однородная» т.б. мағынасын көп адам түсіне бермейтін тіркестер кездеседі. Ақын шығармаларында небәрі 64 орыс сөзі кездеседі. Бұлардың сыртында орыс тіліне кірме доктор, картеч, электр сияқты латын, грек, поляк тілдерінен енген 7 сөз бар болатын. Ол өлеңдеріне барлық басқа тілдер сияқты орыс сөздерін айтайын деген ойын анықтай, өрнектей түсетін жағдайда ғана пайдаланады. Мысалы: «Көгалды қуып гөлайттап, Қызықпен жүріп жазды алған...», «Я өз бетіңмен тәуекел, Занимайся прямотой...», «Самородный сары алтын, Саудасыз берсең алмайды...», «Единица-жақсысы, Ерген екі бейне нөл...», «Кәтелечке көбейді, сөгіс естіп, тозды ажар...», «Сьез бар десе жүрегім, Орнықпайды суылдап...», «Мақтанамын кісімсіп, оязға сөзім сенімді...» деген жолдардағы орыс тіліндегі сөздерді қазақ тілге аударса, ақын ойы әлдеқайда әлсіз, әрсіз болып шығатын еді. Жалпы Абай шығармаларында кездесетін орыс сөздерін шамамен мынандай топтарға бөлуге болады:

1. Әкімшілік - билеу атаулары (ояз, старшын, назначение т.б.);

2. Заң атаулары (адвокат, виноват, закон-прошение, дознание, приговор, уголовный т.б.);

3. әскери атаулар (штык, мотор, военный, солдат т.б.);

4. экономикалық атаулар (бакалшік, зауыт, лапке, посредник, расход, счет т.б.);

5. тұрмыстық атаулар(бөтелке, икра, рюмке, поднос, пияншік, жеребе т.б.);

6. ағартушылық атаулар (интернат, образование т.б.);

7. арифметикалық атаулар (единица, нөл, мәліш);

8. визит, здравомыслящий, подвижной элемент, самородный сияқты жеке сөздер мен сөз тіркестері.^[12]