Қайтқанда

Бұл тарауда Абай оқуын аяқтап, ауылына қайтады. Оны алып келу үшін әкесі Құнанбай қалаға өзінің көмекшілері Байтас пен жорға Жұмабай деген адамдарды жібереді.

Жол бойы Абай ауылына асығып үлкендердің мазасын алады. Оның қайта-қайта алға озып кете беретініне екі ересек ештеңе істей алмай, дегеніне көніп, өздері де жылдам жүруге мәжбүр болады. Үш күндік жолдың, әсіресе, соңғы күні қызықты өтеді. Аттылар Есембайдың жырасы деп аталатын ұрылар жататын жерге жақындағанда үлкендер Абайға "жанымыздан алыстама, мұнда қарақшы көп, астыңдағы атыңды тартып алады" дейді. Бірақ жас бала олардың айтқанын тыңдамай, шауып кетеді. 

Баланың артынан шапқан Байтас пен Жұмабай одан адасып қалады. Бір кезде екеуінің артынан бетін орап алған бір атты шығады. Байтастан сәл қалып қойған Жұмабай артымызға түскен ұры болар деп ойлап абдырап қалады. Ол шоқпарын аламын дегенше әлгі атты мұның тымағын бетіне түсіріп, көзін жауып, шоқпарын тартып алады. Жұмабай қорқып кетеді. Сөйтсе, ол Абай екен. Жұмабай баланың бұл қылығына ашуланады.

"Ұрылар жататын жерде мұндай жаман ырым бастауға болмайды" дейді ол. Абай біраз күлгеннен кейін Жұмабайдың Құнанбайға қадірі бар адам екенін есіне алып, оның үстіне әкесі өзі туралы теріс пікір естісе оңбайтынын түсініп, одан бұл әрекеті үшін кешірім сұрайды. "Ұйқы ашар болсын деген едім" дейді Абай. Жұмабай оның кішіпейілдігіне ырза болып, кешіргендей сыңай танытады. Мұның бәрін сырттай бақылап, күліп тұрған Байтас қалжыңды іліп әкетіп, жолдастарына өзінің басынан өткен қызықты оқиғаларын айтып береді. Артынша үшеуі күліп-ойнап ауылға қарай жарыса шабады.

Құнанбайдың ауылы бұл уақытта Көлқайнар деген суы мөлдір, мол бұлақты қоныста жатқан еді. Ауыл тұрғындары үш аттыны алыстан таныды. Сөйтті де, шуласа кетті. Үй ішінде жүрген Абайдың шешесі Ұлжан ұлының, шамамен, осы күні келетінін алдын ала болжаған. Абыр-сабырды ести сала ол да төрде отырған енесі Зерені хабарландырып, сүйемелдеп сыртқа шығады. Абай асығып аттан түсіп, шешелері тұрған топқа жүре бергенде Ұлжан оған анандайдан тұрып, "Балам, әуелі ар жағыңда әкең тұр..." деп, әкесіне барып сәлем бергені жөн екенін айтады.

Бала жалт қараса, қонақ үйдің тұсында аға сұлтан Құнанбай, оның тоқал шешесінен туған інісі Майбасар мен Майбасардың атшабары Қамысбай тұр екен. Әкесін байқамай қалғанына ыңғайсызданған Абай солай қарай беттейді. Онымен қатар Құнанбайдың жанына Байтас пен Жұмабай да келеді. Үшеуі жамырай амандасады. Құнанбай тез бұрылып қысқа амандық сұрасады. "Бойың өсіп, ер жетіп қалыпсың балам. Білімің де дәл солай өсті ме?" дейді ол. Абай алғашында бұл кекету ме, әлде расымен білгісі келіп сұрап тұр ма, түсінбей қалады. Кейін сұрақты жауапсыз қалдырмау үшін "Шүкірлік, әке. Ат барған соң, дәріс тәмам болмаса да қазіреттің рұқсатын алып қайттым" дейді. Үлкендер баланың бұл жауабын құп көреді.

Құнанбай Абайды шешелеріне жібереді. Оның қаладан келген үшеумен сөйлесіп тұруға уақыты жоқ еді. Себебі, көңілінің бәрі дәл осы уақытта алыстан келе жатқан 4-5 атты адамда болатын.

Абай шешелеріне жеткенше жол жөнекей ауыл адамдары оны кезек-кезек сүйіп, құшақтап, мәре-сәре боп жатты. Құнанбайдың сұлу тоқалы Айғыз осы уақытта: "Мына жаман қатындар баламыздың бетінен сүйер жер қалдырмады ғой" деп, оның көзінен сүйді. Ұлжан ұлын сүймеді

Абай шешелерінің үйінде әбден еркеледі. Зере әжесінің құлағы дұрыс естімей қалған екен. Үйдегі жеңгелері балаң молда боп келді, үшкіртіп ал деп қалжыңдайды. Абай балгер, құшынаш дегендерді ұнатпаса да әжесінің көңіліне медеу болсын деп, әрі қалжыңдап өзі шығарған өлеңдерді шын молдаларша сыбырлап оқып "суф!" деп қойды. Оған таңдана қараған үй ішіндегілер алдымен не айтқанын түсінбей қалды. Кейін қалжың екенін ұғып, бәрі күлді. Нағашыларыңа тартып кетіпсің ғой десті олар.

Осы кезде үйге Майбасардың атшабары Қамысбай келіп, Абайды әкесі шақырып жатқанын айтты. Абай қонақ үйге қарай беттеді.

Келсе, іште Құнанбай, Майбасар мен Жұмабайдан басқа осы Тобықты ішіндегі рулардың белгілі адамдары отыр екен. Олар: Құнанбай шыққан Ырғызбай руына туыстығы жағынан жақын келетін Көтібақ руының рубасы Байсал.

Соңғы кезде барымташы, жортуылшы жігіттер көп шыққан Жігітек руының рубасы Бөжей. Халқы да, малы да басқалардан аз Бөкенші руының рубасы Сүйіндік.  Бұл руларға аса жақындығы жоқ, ара ағайын саналатын Көкше руының рубасы Қаратай. Арасында жас жігіт Байсалдың немере інісі Жиренше тағы бар.

Абай келіп отырысымен үлкендер қал-жағдай сұрасып, аздап әзілдесті де негізгі әңгімеге көшу үшін Құнанбайдың сөз бастауын күтті. Бірақ ол ұзақ ойланып, ештеңе айтпады. Сөйткенше сырттан Абайдан 5-6 жас кіші інісі Оспан кіріп келді. Ол сағынған ағасымен ойнаймын деп шектен шығып кеткендіктен Құнанбай оны жақтан тартып-тартып атшабарға алып кетуді тапсырды. Әкесінен таяқ жегенге Оспан жылаған жоқ. Керісінше, қырсықтық танытқандай сазарып тұрып алды. Оның бұл қылығы үйдегілерді таңдандырды.