АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ТІКЕЛЕЙ АУДАРУ ТӘЖІРИБЕСІ

Авторы: Раимбек Ақмарал

Аңдатпа: Бұл мақалада ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесінің теориялық және практикалық ерекшеліктері қарастырылады. Тікелей аударма – тілдік бірліктерді үшінші тілдің араласуынсыз, түпнұсқаға барынша жақын жеткізуді мақсат ететін процесс. Қазақ тілінің қазіргі даму кезеңінде ағылшын тіліндегі ғылыми, техникалық және мәдени мәтіндерді дұрыс әрі сапалы аудару – ұлттық терминологиялық жүйені байытудың, мәдени интеграцияны дамытудың маңызды факторы болып отыр. Мақалада аударма теориясын зерттеген ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, аудармадағы негізгі қиындықтар мен мүмкіндіктер талданады. Сонымен қатар нақты мысалдар негізінде тікелей аударма тәжірибесінің ерекшеліктері сараланып, оның артықшылықтары мен кемшіліктері айқындалады. Зерттеу мақсаты – ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аударманың әдістемелік және практикалық қырларын ашу, міндеті – аударма сапасын арттыру жолдарын көрсету. Нәтижесінде аударма ісінде ұлттық тілдің мүмкіндіктерін барынша тиімді пайдалану қажеттілігі айқындалады.

Кілт сөздер: тікелей аударма, аударматану, ағылшын тілі, қазақ тілі, мәдениетаралық коммуникация, терминология, тәжірибе.

КІРІСПЕ

Қазіргі жаһандану дәуірінде аударма ісінің маңызы күн санап артып отыр. Әсіресе, ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі – еліміздің ғылымы мен мәдениетінің халықаралық кеңістікке шығуының басты алғышарттарының бірі. Егер ХХ ғасырда орыс тілі арқылы жанама аударма кең қолданылса, бүгінгі күні тікелей аудармаға басымдық берілуде. Себебі, жанама аудармада мағыналық бұрмаланулар орын алып, түпнұсқаның көркемдік ерекшеліктері жоғалып кетуі мүмкін. Сондықтан ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару мәселесі қазіргі аударматанудың ең өзекті тақырыптарының біріне айналды.

МАҚСАТЫ МІНДЕТІ

Бұл мақаланың негізгі мақсаты – ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесін жан-жақты талдау. Міндеттері:

– Тікелей аударма ұғымын теориялық тұрғыдан түсіндіру;

– Тікелей аудармадағы басты қиындықтар мен ерекшеліктерді мысалдар арқылы көрсету;

– Ағылшын тіліндегі ғылыми және көркем мәтіндерді қазақ тіліне тікелей аударудың тиімді әдістерін анықтау.

ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

Аударма теориясы мен тәжірибесі қазақ және шетел ғалымдарының еңбектерінде жан-жақты қарастырылған, себебі тілдер арасындағы көпір орнату – тек лингвистикалық процесс емес, ол – мәдениетаралық диалогтың, өркениеттер тоғысуының маңызды құралы. Қазақ тіл білімінде аударма мәселелері алғаш рет жүйелі түрде ХХ ғасырдың басында қолға алынғанымен, кеңестік кезеңде орыс тілінің делдалдығы айрықша орын алғаны белгілі. Мұның себебі – ғылым, әдебиет, саясат саласында орыс тілінің үстемдігі болды. Осыған байланысты көптеген мәтіндер ағылшын тілінен қазақ тіліне емес, алдымен орысшаға, содан кейін қазақшаға аударылып отырды. Мұндай әдіс түпнұсқа мазмұнының толық сақталуына әрқашан кепіл бола алмады.

Белгілі аударматанушы Ә. Сатыбалдиев өзінің «Аударма теориясының кейбір мәселелері» атты еңбегінде осы жағдайға тоқтала отырып, аударманың ұлттық тілдің дамуына ықпалын ерекше атап өтеді [1, 45]. Оның пікірінше, жанама аударма қазақ тілінің сөздік қорының толығуына әсер еткенімен, түпнұсқа мен аударма арасындағы қашықтықты ұлғайтты. Яғни, мәтін екі рет тілдік сүзгіден өткендіктен, автордың бастапқы ойын дәл жеткізуде белгілі бір бұрмаланулар пайда болды. Мәселен, ағылшын тіліндегі «privacy» ұғымы орысшада «частная жизнь» деп беріліп, қазақша «жеке өмір» түрінде орнықты. Алайда бұл сөздің түпкі философиялық мәні – адамның дербес кеңістігі, құқықтық қорғанысы – толық ашылмай қалды. Сатыбалдиевтің ойынша, мұндай мысалдар жанама аударманың шектеулілігін көрсетеді.

Қазақ тілінің ішкі мүмкіндіктерін толық пайдалана отырып аудару қажеттігін алғаш көтерген ғалымдардың бірі – Қ. Жұбанов. Оның «Қазақ тілінің терминология мәселелері» еңбегінде аударманың ұлт тілін байытатын, жаңа ғылыми ұғымдарды игеруге мүмкіндік беретін құрал екендігі көрсетілген [2, 76]. Жұбановтың пікірінше, аударма – тек сөздердің баламасын табу емес, ол – халықтың ойлау жүйесін кеңейтудің, дүниетанымын тереңдетудің жолы. Мысалы, ол математика, физика, биология салаларына қатысты көптеген терминдерді қазақша қалыптастыруда тікелей аударма тәсілін қолданған. Соның нәтижесінде «ұзындық», «көлем», «қысым», «жүйе» сияқты сөздер ғылым тіліне айналып, қазақ тілінің мүмкіндіктерін көрсеткен. Жұбановтың еңбектерінде тікелей аударма – ұлттық болмысты сақтаудың да жолы екені анық байқалады.

Шетелдік ғалымдардың ішінде аударма теориясына зор үлес қосқан – Юджин Найда. Оның «dynamic equivalence» теориясы аударматануда жаңа бағыт ашты. Ю. Найда аударманың негізгі мақсаты – түпнұсқаның мағынасын дәл жеткізу ғана емес, оны қабылдаушы оқырманға әсерін сақтап жеткізу деп санайды. Оның айтуынша: «Аудармада бастысы – түпнұсқаның мазмұнын сақтай отырып, оқырманға түсінікті тілмен жеткізу» [3, 112]. Бұл принцип қазақ тіліндегі тікелей аудармада да аса маңызды. Себебі қазақ оқырманы ағылшын мәтінін қабылдағанда, орыс тілінің әсерінсіз, өзінің ана тілінің табиғи заңдылықтарына сәйкес түсінуі қажет. Мәселен, ағылшын тіліндегі «human rights» тіркесі қазақшада «адам құқықтары» деп тікелей аударылғанда ғана заңдық мәнін толық сақтайды, ал «құқықтар» сөзін «право» арқылы аударғанда кейбір мағыналық реңктер жоғалып кетеді.

Осы орайда В. Комиссаровтың еңбектерін атап өту маңызды. Ол «Современное переводоведение» атты еңбегінде аудармадағы дәлдік пен еркіндік арасындағы тепе-теңдік мәселесін жан-жақты қарастырды [4, 128]. Комиссаровтың ойынша, аудармашы әрқашан екі таңдаудың алдында тұрады: түпнұсқаның сөзбе-сөз мағынасын беру ме, әлде мәтіннің рухын сақтап, еркіндікке жол беру ме? Оның пікірінше, ең тиімді жол – осы екеуінің арасындағы үйлесімді табу. Қазақ тіліндегі тікелей аударма тәжірибесінде бұл проблема айқын көрінеді. Мысалы, ағылшын тіліндегі идиомаларды қазақшаға сөзбе-сөз аудару әрдайым мүмкін емес. «Break the ice» тіркесін «мұзды сындыру» деп берсек, ол қазақ оқырманы үшін түсініксіз болуы мүмкін. Ал оны «әңгіме бастау», «еркіндік орнату» деп еркін аударсақ, мәтіннің рухы сақталады.

Қазақ ғалымы А. Алдашева соңғы жылдары аударма мәдениетін дамытуға айрықша үлес қосты. Оның еңбектерінде қазақ тіліндегі аударманың теориясы мен практикасы бірлікте қарастырылып, түпнұсқаға адалдық пен ұлттық тілдің мүмкіндіктерін үйлестіру қажеттігі баса айтылды [5, 96]. Алдашеваның пікірінше, тікелей аударма – қазақ тілін халықаралық деңгейге шығаратын негізгі құрал. Ол аудармашыларға тек сөзді аударып қана қоймай, мәтіннің стильдік, мәдени, психологиялық ерекшеліктерін де жеткізуді ұсынады. Мысалы, ағылшын тіліндегі «freedom» мен «liberty» сөздері қазақшаға бірдей «еркіндік» деп аударылады. Алайда «freedom» – жеке тұлғаның еркіндігін, «liberty» – қоғамдық-саяси бостандықты білдіреді. Алдашева мұндай реңктерді ажыратпай тікелей аудару мәтін мазмұнын жұтаңдататынын ескертеді.

Әдебиеттерге жасалған осы шолудан көріп отырғанымыздай, тікелей аударманың басты мақсаты – түпнұсқаның мазмұнын дәл әрі толық жеткізе отырып, қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын сақтау. Бұл бағытта қазақ және шетел ғалымдарының еңбектері бір-бірін толықтырады. Сатыбалдиев жанама аударманың шектеулерін көрсетсе, Жұбанов ұлттық тілдің ішкі мүмкіндіктерін пайдалануға шақырды. Найда оқырманға түсінікті мазмұнды жеткізу принципін ұсынды, Комиссаров дәлдік пен еркіндік арасындағы тепе-теңдікті табуды талап етті, ал Алдашева қазақ аударма мәдениетін дамытуда түпнұсқаға адалдықты басты шарт ретінде көрсетті.

Демек, ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі қазіргі кезде тек лингвистикалық қана емес, мәдени, философиялық, әлеуметтік тұрғыдан да маңызды. Бұл тәжірибе арқылы қазақ тілі жаңа ғылыми ұғымдармен, жаңа стильдік құралдармен толығады. Сонымен қатар, тікелей аударма ұлттық сананы жаһандық мәдениетпен ұштастырудың тиімді жолы болып табылады.

ТАЛДАУ

Ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесінде бірқатар қиындықтар кездеседі. Біріншіден, ағылшын тіліндегі грамматикалық құрылымдар мен қазақ тілінің синтаксистік жүйесі едәуір ерекшеленеді. Мысалы, ағылшын тіліндегі пассив формалар қазақ тіліне тікелей аударғанда табиғи естілмейді. «The book was written by the author» сөйлемін тікелей аударсақ: «Кітап автор тарапынан жазылды» болады. Бірақ қазақ тілінде «Кітапты автор жазды» нұсқасы әлдеқайда табиғи.

Екіншіден, ағылшын тіліндегі терминдер мен неологизмдерді қазақ тіліне тікелей аудару мәселесі бар. Мысалы, «blockchain» сөзін орыс тілі арқылы «блокчейн» деп алсақ, қазақша тікелей «тізбекті блоктар жүйесі» деп беруге болады. Дегенмен, бұл аударманың қысқалығы мен қолайлылығы тұрғысынан талқылауды қажет етеді.

Үшіншіден, мәдени реалийлерді аудару тәжірибесінде үлкен жауапкершілік талап етіледі. Мәселен, ағылшын тіліндегі «Thanksgiving Day» ұғымын тікелей аударсақ, «Алғыс айту күні» болады. Бұл атау қазақ мәдениетінде бөтен естілгенімен, қазіргі таңда «Алғыс айту күні» ретінде ресми мерекеге айналды. Бұл – тікелей аударманың ұлттық тілде орнығып, мәдени тұрғыдан сіңісуінің мысалы.

НӘТИЖЕ

Зерттеу нәтижесінде анықталғандай, ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі тілдің сөздік қоры мен стильдік мүмкіндіктерін байытады. Ол жанама аудармадағы мағыналық бұрмалануларды азайтып, түпнұсқаға барынша жақын мәтіндер жасауға мүмкіндік береді. Дегенмен, кей жағдайда терминдер мен мәдени ерекшеліктерді аударуда бейімдеу қажет.

ТАЛҚЫЛАУ

Ағылшын-қазақ тікелей аудармасының артықшылығы – түпнұсқа мәтінге адалдық, ұлттық тілдің дамуына үлес қосу. Бірақ оның басты кемшілігі – дайын терминологиялық база мен тәжірибелі аудармашылардың жетіспеушілігі. Болашақта осы салаға көбірек көңіл бөліп, кәсіби аудармашылар даярлау қажет. Сонымен қатар тікелей аударма тек техникалық салада ғана емес, әдебиет пен мәдениетте де маңызды. Мысалы, ағылшын поэзиясын қазақ тіліне тікелей аудару арқылы жаңа бейнелер мен көркемдік тәсілдер ұлттық әдебиетімізді байытады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорытындылай келе, ағылшын тілінен қазақ тіліне тікелей аудару тәжірибесі – қазіргі аударматанудың ең өзекті саласы. Ол ұлттық тілдің дамуына ықпал етіп қана қоймай, қазақ қоғамының жаһандық кеңістікке еркін енуіне жағдай жасайды. Тікелей аударма түпнұсқаның мазмұнын дәл сақтауға мүмкіндік беріп, қазақ тілінің икемділігін арттырады. Осы тәжірибені кеңейту болашақта еліміздің мәдени және ғылыми әлеуетін көтеретін басты қадамдардың бірі болмақ.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Сатыбалдиев Ә. Аударма теориясының кейбір мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1975. – 210 б.

2. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің терминология мәселелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 276 б.

3. Nida E. Toward a Science of Translating. – Leiden: E.J. Brill, 1964. – 331 p.

4. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – Москва: ЭТС, 2001. – 284 с.

5. Алдашева А. Қазіргі қазақ аудармасының теориясы мен тәжірибесі. – Алматы: Ғылым, 2015. – 198 б.