Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және Саясаттану Факультеті

Мәдениеттану 3 курс студенті

Жамбыл Арайлым

Эстетика — бұл сұлулық пен өнерді қабылдау принциптерін зерттейтін философиялық пән. Оның негізгі категорияларының бірі — асқақтық. Бұл табиғаттың, өнердің немесе адам рухының ұлылығымен, әсерлілігімен, кейде тіпті қорқынышты күштілігімен байланысты эстетикалық тәжірибе. Сұлулықпен салыстырғанда, асқақтық үйлесімділік пен аяқталғандыққа негізделмейді, керісінше, өзінің ауқымдылығымен және күшімен таңғалдырады, күнделікті тәжірибеден тыс әсер қалдырады.

Асқақтық — бұл эстетикадағы ерекше категория, ол адамда бір мезетте таңданыс пен үрей сезімін тудыратын құбылыстарды сипаттайды. Егер сұлулық реттілік пен үйлесімділік арқылы ләззат әкелсе, асқақтық шексіздік пен қуаттылық әсерін тудырады, кейде тіпті қауіптің елесін береді.

Асқақтықтың негізгі сипаттамалары:

• Ұлылық пен шексіздік — асқақ құбылыстар өздерінің ауқымымен таңғалдырады, оған табиғат құбылыстары (дауылдар, мұхит, таулар) немесе адамзат туындылары (монументалды сәулет, эпостар, философиялық идеялар) жатады.

• Қорқыныш пен ләззаттың араласуы — адам асқақ объектіні көргенде тек қана тамсанбайды, сонымен бірге оның қуаттылығы мен белгісіздігі алдында белгілі бір үрей сезінеді.

• Күнделікті өмір шеңберінен шығу — асқақтық қарапайым қабылдау шегін бұзып, адамды жоғары материялар мен шексіздік туралы ойлануға мәжбүрлейді.

Асқақтық туралы ең алғашқы ірі трактат — Псевдо-Лонгиннің «Асқақтық туралы» (I ғасыр) еңбегі. Ол асқақтықты ерекше шешендік әдіс ретінде қарастырып, оның эмоцияларға әсер етіп, адамның жанын биіктететінін атап өтеді. Лонгиннің ойынша, асқақтыққа қол жеткізу үшін терең ой, құштарлық, асқақ стиль және метафораларды пайдалану қажет.

Асқақтық Ағартушылық дәуірінде эстетиканың негізгі ұғымдарының біріне айналды:

• Эдмунд Берк өзінің «Асқақ және көркем идеяларының бастауы туралы философиялық зерттеу» (1757) атты еңбегінде асқақтықтың күшті эмоциялармен, әсіресе үрей мен таңданыспен тығыз байланысты екенін айтады. Ол асқақтық қауіпті нәрселермен байланысты болғанымен, оларды қауіпсіз қашықтықтан бақылау арқылы рахат алуға мүмкіндік беретінін көрсетеді. Бёрк асқақтың қорқынышпен тікелей байланысты екенін ерекше атап өтеді. Мысалы, алып тау жоталары немесе дауылды теңіз қауіп сезімін тудырады, бірақ сонымен бірге өзінің қуатымен таң қалдырады. Асқақ қараңғылықпен, тереңдікпен және көмескі көлеңкелермен байланысты. Қараңғылық заттардың формасын жасырады, оларды түсініксіз етіп көрсетеді, сондықтан қорқыныш сезімін тудырады.

• Иммануил Кант «Пайымдау қабілетінің сыны» (1790) еңбегінде асқақтықтың екі түрін анықтайды:

  • Математикалық асқақтық — объект өзінің шексіздігімен таңғалдырады (мысалы, жұлдызды аспан).

  • Динамикалық асқақтық — адам табиғаттың дүлей күштері (мысалы, дауыл, жанартау атқылауы) алдында өзінің әлсіздігін сезінеді, бірақ ақыл-ойы оны осы күштерден жоғары қояды.

Асқақтық әртүрлі өнер түрлерінде көрініс тапты. Романтизм дәуірінің суретшілері, мысалы, Каспар Давид Фридрих («Тұманды теңіз үстіндегі жолаушы»), табиғаттың ұлылығын және адамның оның алдындағы кішілігін бейнеледі. Әдебиеттегі Данте, Мильтон, Гёте шығармаларында тозақ, аспан, мәңгілік секілді асқақ бейнелер жиі кездеседі. Сонымен қатар, Бетховен симфониялары мен Вагнер опералары асқақтықтың қуатын және эмоциялық әсерін жеткізеді. Сәулет өнерінде готикалық соборлардың аспанға ұмтылған мұнаралары шексіздік пен ұлылық сезімін тудырады.

Асқақтық — философия, өнер және мәдениетке үлкен ықпал еткен маңызды эстетикалық категория. Ол адамға күнделікті тіршіліктен жоғары сезімдер сыйлап, ұлылық пен шексіздікпен байланысын сезінуге мүмкіндік береді. Антикалық еңбектерден бастап, романтизм өнеріне және қазіргі заман мәдениетіне дейін асқақтық тақырыбы өзектілігін жоғалтқан емес. Ол адамның өз болмысынан тыс нәрселерді қабылдау қабілетін бейнелей отырып, оны ұлы және шексіз әлемнің бір бөлігі ретінде сезінуге мүмкіндік береді.