Тақырыбы:	«Күлтегін» жыры
Жалпы мақсат:	Орхон- Енисей жазба ескерткіштері, руна жазуы, Күлтегін жыры, кейіпкерлері, ерекшеліктері , жырдың қазақ әдебиетіндегі алатын орны туралы түсінік қалыптастыру
Күтілетін нәтиже:	Қажеттілікті жүзеге асырады, Күлтегіннен алған білімдерін қолдануды үйренеді, сауаттылықтары қалыптасады, жан- жақты талдауға үйренеді.
Қолданылатын әдіс-тәсілдер:
Қолданылатын ресурстар:	Флипчарт, маркерлер, портреттер, тақта, стикерлер, ноутбук
Ұйымдастыру кезеңі	Жаңа тақырыпқа байланысты сыныпты мозайка әдісі арқылы 3 топқа бөлу		Оқушылардың мұндағы мақсаты суреттер арқылы өз жұптарын тауып, топ болып құралу
Сабақ кезеңдері	Тапсырма	Мұғалімнің іс-әрекеті		Оқушылардың іс-әрекеті
І Қызығушылық тарын ояту	«Тірек символдар» стратегиясы	Қару жарақ, қобыз, тастағы жазу, батыр бейнесі арқылы әңгіме құрату. Құралған әңгіме арқылы жаңа тақырыпқа кіру.		Оқушылар осы тірек сөздер бойынша әңгіме құрайды.
ІІ Мағынаны тану		Болмасын деп байлығы басқаға азық, Кеткен бабам тарихын тасқа жазып. (Б.Бәйітұлы) -деген өлең жолдарын бүгінгі сабағымыздың эпигрофы етіп алуымыздың өзі тегін емес еді. Ендеше , бүгінгі сабағымыздың тақырыбы – «Күлтегін» жыры 1-тапсырма . «Күлтегін» жырын аудиотаспадан тыңдату. Жырға мазмұндық жоспар құру 1.Түркілердің мекені 2.Білікті басшы- Білге 3.«Дауыл өшті, жел қайтты, өрісімді ұлғайттым». 4.Ел қорғаудағы ерлік істер. 5.Ат-ер қанаты. 6.«Көрмек бар да-көнбек бар, Тумақ бар да-өлмек бар Жырда айтылатын негізгі мәселе 1.Түркі қағанатының тәуелсіздігінен айырылған 630-680 жылдар. 2.Түркілердің тауғаштарға бағыныштылығы; Бірі - тауғаштың алтын-күмісіне, жібек матасына алданып қалуы; Екінші – таққа отырған ұрпақтарының жігерсіздігі; Сөздік жұмысы. Қаған-хан. Білге-ақылды, данышпан,білікті. Шад, ата бектер-әскер басшылары Тоғыз оғыз- тайпаның аты. 2-тапсырма: Қүлтегін бейнесіне жан-жақты талдау жасау. Күлтегін - атқа мықты,бекем бекзада деген сөз. Күлтегін тұлпарлары - Алып шалшы ақ айғыр, Азманақ, Қарагер, Башғы боз ат Күлтегін өмірінің жырда әртүрлі жас белесімен айқын сипатталуын теріп жазып көру. ...інім Күлтегін жеті жаста қалды...-7жас; ...Он жаста...інім Күлтегін ер атанды...-10 жас; ...Он алты жасқа келгенде. ...ел-жұртын сонша молайтты...-16 жас; Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық...-21 жас; Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде...-26 жас; Күлтегіннің жиырма жеті жасында. ..-27 жас; Күлтегін сол соғыста отыз жаста еді...-30жас; Күлтегін отыз бір жаста еді...-31жас; Күлтегін өлгенде қырық жеті жаста еді...-47 жас; 3-тапсырма: . Жырды батырлар жырымен салыстыру. «Күлтегін» жыры Қойға шапқан бөрідей, Талқандап қуып береді... Әкем қағанның қосыны бөрідей, Талқандап қуып береді... Айдарлысын құл қылды, Тұлымдысын тұл қылды... Бек ұлдары құл болды, Пәк қыздары күң болды... «Қобыланды» жыры........... «Алпамыс» жыры............ ВЕНН диаграммасы. Қорытынды: Әлемдік өркениет тарихынан ойып орын алатын, адамзат мәдениетінің аса құнды мұралары- көне түркі жазба ескерткіштері.Бүгінде әрқайсысы өз алдына іргелі ел болып, дүние жүзіндегі өркен жайып отырған түркі тектес халықтардың яғни, түрік, әзірбайжан, түркімен, өзбек, қырғыз, татар т.б. халықтардың ортақ мұрасы болып табылатын бұл жәдігерліктер біздің тарихымыздың терең тамыры болып қалмақ.. Тест тапсырмаларынан жауап алу. 1. Рун жазуын алғаг тапқан кім? А) В.Томсен Б) М.Кастрен В) А.Ремюза 2. Орхон-Енисей жазбалары қай дәуірлердің жазбасы? А) алтай дәуірі Б) Ғұн дәуірі В) Ежелгі Дәуір 3. Күлтегін кім? А) Ел билеген қаған Б) Қолбасшы батыр В) Заң шығарушы 4. Күлтегін қай жылы қайтыс болған? А) 728 ж Б) 731 ж В) 698 ж 5. «Күлтегін» жыры қазақ эпостарының алғашқы үлгісі бола ала ма? А) иә Б) жоқ В) әрине 6. Тоныкөк кім? А) Батыр Б) Ел басқарған В) Заң шығарушы, жырау Жырдың қазіргі нұсқасын кім жазған? ( М.Жолдасбеков) Сабақтың құндылығы неде? Үйге тапсырма. Жырды түсініп оқып, үзінді жаттау. «Жыршы тастар –әлемнің керемет таңғажайыбы » (ойтолғау жазу.)		Оқушылар өз ойларын айтады. Әр топ өздері «Күлтегін» жыры туралы өз ойларын айтады І топ: Орта Азияның түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланған.Әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған(VIII).Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII-XIXғғ.).Құлпы тастарға қашалып жазылып, бізге жеткен осы бір ғажайып жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды.Ол жазуларда VIIғ. іргелі мемлекеті - Түркі қағанатының құрамындағы рулардың өзара жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі.Кейіннен Орхон - Енисей ескерткіштері атанған жырлардың негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру. ІІ топ: Күлтегін жырлары. Орта Азияның түркі тайпалары руна жазбаларды қолданған, ал араб алфавитіне кейінірек, ислам дінінің енуіне байланысты көшкен. Біздің ендігі әңгімеміз ежелгі мәдениет ескерткіштерінің бір кереметі, бүкіл әлемге әйгілі болған ақын тас, жыршы тас – Орхон ескерткіштері (VIII ғ.) жайында болмақ. Бұл ескерткіштер Орхон, Енисей өзендерінің (Сібірдегі) бойынан (мұндай жазбалар Қазақстан жерінен де көптеп табылған, солардың ең көлемдісі Талас ескерткіші) табылған. Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII–XIX ғғ.). Көздің жасымен, жүректің қанымен құлпытастарға қашалып тұрып жазылып, қаймағы бұзылмай бізге жеткен осы бір ғажайып руналық тасқа ойылып жазылған жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды. Ол жазуларда VII ғасырдың іргелі мемлекеті – Түркі қағанатының құрамындағы толып жатқан рулардың өзара есепсіз жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі. Бұл ескерткіштердің басты кейіпкерлері – хандар, бектер, тектілер туралы баяндауынан сол кездегі тұрмыс жайлы түсінік те аламыз. Ескерткіштердің авторлары сол жазуларда есімдері аталатын Йоллығ-тегін мен Тоныкөк деген болжам бар. Оларды елдің тарихын, тағдырын толғап айтушы ежелгі ақын-жыраулар өкілдері деуге болады. Орхон жырларында "Алпамыс", "Қобыланды" жырларындағы сияқты ел өмірін суреттеуде, ерлікті жырлауда, хан-бектерді мадақтауда өлеңмен бірге арасында қара сөздер де араласып отырады. Сондықтан, оны эпикалық мұрамыздың көне үлгілерінің бірі деуге болады. Онда шешендік сөз нұсқалары да мол. Оларда өз елін, өз жерін шет басқыншылардан, сыртқы жаулардан қорғау идеясы көрінеді. Ерлік, батырлық дәріптеледі. ІІІ топ:
Қолдану	Жұптық әңгіме» әдісін пайдаландым арқылы меңгерту /10 мин/	Бұл әдіс арқылы оқушы мен оқушы арасында «Жақын арадағы даму аймағы»(ЖАДА)(Выготский) қалыптасты. Себебі: әр жұп түсінбеген немесе қиындық тудырған сұрақтарын бір-біріне қою арқылы жұптасып, жауап іздеді, талқылады, жаңа тақырыпты бірі-біріне түсіндіреді		Оқушылардың мақсаты мұғалімді тыңдау, өз ойлары мен пікірлерін айту Әдіс бойынша жаңа тақырыпты меңгереді және оөз пікірлерін ортаға салады
Сергіту сәті	«Балапандар биі» атты жаттығу жасау	Оқушылармен бірге сергіту сәтін жасау		Интербелсеңді тақтадағы бейнероиктегідей жаттығулар жасайды.
Талдау	«Топтастыру» арқылы жалыпы бүгінгі сабақты меңгерту іс-әрекетіне балайнысты сабақты талдау	Әр топқа жаңа тақырып төңірегінде тапсырмалар татату, Әр топ өз беттеріншге ақылдасып, нәтижесінде топтаса отырып ортақ жауап табады, сол арқылы тақырыптың мағанасын ашады		Берілген тапсырманы уақытылы орындау, сұрақтарға нақты жауап беру, өзара пікір алмасады, топпен, жек дара тапсырмаларды орындайды, нәтижесінде топтаса отырып ортақ жауап табу керек
Жинақтау	Тақырыпқа қатысты әңгіме құрастыру арқылы жинақтайды	Тарау бойынша білімдерін жинақтау үшін әр топқа тақырып төңірегіәнде шағын әңгіме жазу тапсырылады		Әр топ өзара тақырыпқа қатысты шағын әңгіме жаза отырып өз ойларын жинақтайы ортаға шығып әңгімелерін оқиды
Бағалау	Өзін-өзі бағалау (2 мин) Бағдарша, бағалау парақшалары	Бағалау парақшасы мен бағалау шкаласын тарату		Өзін өзі топпн бағалайды
Рефлексия	Стикерлерді толтыру	Оқушыларға стикер толтыруды ұсыну		Ұсынылған стикерді толтыру

Әр халықтың қалыптасу, даму жолында өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл тарихи құндылықты зерделеп жарыққа шығару қай мемлекетте болмасын маңызды мәселелердің біріне айналған.
Кеңестер Одағы кезінде өткен тарихымызды зерттеу мүмкін болмады. Сондықтан болар ата-бабамыздың бай мұрасы Түркі әлемін зерттеуде ғалымдарымыздың негізгі еңбектері егемендіктен кейін ғана көріне бастады. 
Түркі халықтарының көне дәуірдегі ұзақ ғасырлық мәдени мұраларының бірі – Күлтегін ескерткіші. Орхон-Енисей жазуына жататын маңыздылығы жағынан баға жетпес құнды дүние. 
Бізге жеткен Түркi тарихы да осы VII-VIII ғасырларда жазылған Орхон-Енисей жазба ескерткіштері арқылы белгiлi болды. 

Сыныбы: 9 - сынып

Пәні: Қазақ әдебиеті

Күні:

Қысқа мерзімді жоспар

Сабақтың тақырыбы:

Күлтегін жырлары

Жалпы мақсат:

Орхон- Енесей жазба ескерткіштері, руна жазуы, Күлтегін жыры, кейіпкерлері, ерекшеліктері , жырдың қазақ әдебиетіндегі алатын орны туралы түсінік қалыптастыру.

Сілтеме

Әдебиет 9- сынып, әдістемелік нұсқаулық, дидактикалық материал, интернеттен алынған материалдар

Оқытудың нәтижелері

Қажеттілікті жүзеге асырады, Күлтегіннен алған білімдерін қолдануды үйренеді, сауаттылықтары қалыптасады, жан- жақты талдауға үйренеді.

Қамтылатын модульдер

СТО әдісі, диалогтік оқыту, сұрақ- жауап әдісі, АКТ- ны пайдалану, сыни тұрғыдан ойлауға үйрету.

Қадамдар

Үй тапсырмасын тексеру.

Топпен жұмыс.

Рефлексия.

Бағалау.

Мұғалімнің әрекеті

1.Ұйымдастыру

2.Оқушының зейінін сабаққа аударту

3.Топқа бөлу

4.Қосымша материалдар, бағалау бетшелерін тарату.

Оқушының әрекеті

Мұғаліммен амандасу

Үй тапсырмасына жауап беру. Тапсырмаларды орындау.

I.Қызығушылықты ояту (3мин)

Топтастыру әдісі.

II.Мағынаны тану

Оқулықпен жұмыс. Оқушылар мәтінмен танысады.

Тапсырмалар

1-тапсырма.

1-топ: Күлтегін бейнесіне топтастыру жаса

2- топ: Тоныкөк пен Күлтегінді Венн диаграммасы арқылы салыстыр

3-топ: Күлтегін жырларын көрініс арқылы көрсет

2-тапсырма.

Түртіп алу . Сөздікпен жұмыс

Ой толғаныс

«Кілттік сөздер» немесе «Тірек сөздер» арқылы әңгіме жазу

Рефлексия.

Оқушылар өз ойларын жазады.

Бүгінгі сабақта мен үшін не қиын болды?

Бұл мен үшін неге қиын болды?

Бұл қиындықтарды ненің көмегімен еңсердім (еңсере аламын)?

Үйге тапсырма

1. Жырды түсініп оқып, үзінді жаттау.

2.«Жыршы тастар- әлемнің керемет таңғажайыбы » (Ойтолғау жазу.)

Бағалау

Бағалау ағашы арқылы бағалау, жиынтық бағалау

Сабақтың тақырыбы: Күлтегін жырлары
Сабақтың мақсаты:Күлтегін жырлары туралы терең түсіндіре отырып, көркемдік ерекшелігін ұғындыру. Оқушылардың ізденімпаздыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін кеңейту.
  Орхон ескерткіштерінен табылған жырда айтылатын негізгі мәселелерді таныстыра отырып, жырдағы тұлғаларға жан-жақты сипаттама беру.Өзіндік ерекшелігі мен құндылығын бағалау.
Оқушыларды ізденуге жетелеу, отанды сүюге баулу, тарих тағылымдары арқылы тәлімді тәрбие беру.
Сабақтың түрі: іздену сабағы
Сабақтың әдісі: іздендіру, баяндау, жинақтау, салыстыру, талдау,пікірлесу, ой қозғау.
Сабақтың көрнекілігі: қосымша оқулықтар,интерактивті тақтадан көрсетілетін слайдтар.
Сабақтың жүру барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
            Амандасу.
            Сабаққа қатысын тексеру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. Ежелгі дәуір әдебиеті туралы не білеміз?
2. Неліктен біз ежелгі дәуір әдебиетін төл әдебиетіміздің тарихының басы деп есептейміз?
3. Ежелгі дәуір әдебиетіне жататын қандай шығармаларды білесің?
4. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға үлес қосқан қазақ ғалымдарын атаңдар.
ІІІ. Жаңа сабақтың мазмұны.
1. Ой шақыру. Секен Тұрысбековтың «Күлтегін» күйі ойнатылады.
Интерактивті тақтадан көне түркі алфавитінің, тас ескерткіштердің суреті көрсетіледі.
«Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін... »(«Күлтегін»жырынан.) сөзіне оқушылардың назары аударылады.
Орта Азияның түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланған.Әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған(VIII).Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII-XIXғғ.).Құлпытастарға қашалып жазылып, бізге жеткен осы бір ғажайып жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды.Ол жазуларда VIIғ. іргелі мемлекеті - Түркі қағанатының құрамындағы рулардың өзара жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі.Кейіннен Орхон - Енисей ескерткіштері атанған жырлардың негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру.
Жырда айтылатын негізгі мәселе
1.Түркі қағанатының тәуелсіздігінен айырылған 630-680 жылдар.
2.Түркілердің тауғаштарға бағыныштылығы;
Бірі - тауғаштың алтын-күмісіне, жібек матасына алданып қалуы;
Екінші – таққа отырған ұрпақтарының жігерсіздігі;
2. «Күлтегін» жырын мәнерлеп оқып, түсіндіру.Оқушыларға мәнерлеп, үзінді оқыту.
Оқулықпен жұмыс. Жырдың көркемдік ерекшелігін білдіретін сөз айшықтарын теріп жазу.Мысалы:
«от-су қылмадым»,
«түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым»,
«тізеліні бүктірді, бастыны еңкейтті»;
3.Жырдағы тұлғаларды топтастырып, сипаттама беру.
Күлтегін
Тоңұқұқ
Білге қаған
Елтеріс
Қапаған
Елбілге ана,
Тауғаш халқы
Ұмай ана
Қүлтегін- жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға.Оны түркі халықтарының ерлік туралы ұғымының жиынтық бейнесі деуге болады.Күлтегінде түркілерге тән ержүрек, өршіл,қайсар, қайтпас мінез бар.Елдің «Сондай батырым болса» деген арманына сай нағыз батыр.
47жас жасаған әскербасы,Бумын,Қапаған, Істемі қағандардың ұрпағы, Білге қағанның туған інісі, жырдағы ең өзекті тұлға, эпостық образ.
3. Қүлтегін бейнесіне жан-жақты талдау жасау.
Күлтегін - атқа мықты,бекем бекзада деген сөз.
Күлтегін тұлпарлары - Алып шалшы ақ айғыр, Азманақ, Қарагер, Башғы боз ат
Күлтегін өмірінің жырда әртүрлі жас белесімен айқын сипатталуын теріп жазып көру.
...інім Күлтегін жеті жаста қалды...-7жас;
...Он жаста...інім Күлтегін ер атанды...-10 жас;
...Он алты жасқа келгенде. ...ел-жұртын сонша молайтты...-16 жас;
Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық...-21 жас;
Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде...-26 жас;
Күлтегіннің жиырма жеті жасында. ..-27 жас;
Күлтегін сол соғыста отыз жаста еді...-30жас;
Күлтегін отыз бір жаста еді...-31жас;
Күлтегін өлгенде қырық жеті жаста еді...-47 жас;
4. Жырды батырлар жырымен салыстыру.
«Күлтегін» жыры
Қойға шапқан бөрідей,
Талқандап қуып береді...
Әкем қағанның
қосыны бөрідей,
Талқандап қуып
береді...
Айдарлысын құл қылды,
Тұлымдысын тұл қылды...
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды...
«Қобыланды» жыры...........
«Алпамыс» жыры............
5.ВЕНН диаграммасы.
6.Сөздік жұмысы.
Қаған-хан.
Білге-ақылды, данышпан,білікті.
Шад, ата бектер-әскер басшылары
Тоғыз оғыз- тайпаның аты.
IV.Қорытынды.
Батырлар жыры – елдікті,
«Күлтегін»жыры- елдікті,
Исатай-Махамбет-еркіндікті,
Желтоқсан көтерілісі-тәуелсіздікті ту етті, сол үшін күресті.
« Бүкіл түркі халқы үшін
Түн ұйқымды төрт бөлдім,
Жанып күйдім, өрт болдым» («Күлтегін»жырынан.) деген жыр жолдарын бүгінгі күнмен байланыстыр.(Өзіндік пікірін сабақтан алған әсерімен байланыстыру).
V.Үйге тапсырма.
Жырды түсініп оқып, үзінді жаттау.
«Жыршы тастар –әлемнің керемет таңғажайыбы » (ойтолғау жазу.)

Қазақ әдебиеті тарихы қазақ халқының ерте замандардан бастап бүгінге дейін жасаған көркем әдебиет туындыларын толық қамтыды. Ежелгі дәуірдегі әдебиетіміз туралы айтқаңда, ең алдымен, екі мәселені айқын түсінуіміз керек. Біріншісі – біздің ежелгі дәуір әдебиетіміздің туындылары тек қазақ халқының ғана еншісі емес, олардың басқа түркі тектес халықтардың да әдебиетіне ортақ екендігі. Екіншісі – қазақ тілінде емес, ежелгі түркі тілінде жазылғандығы. Енді осы жайттарға түсінік бере кетейік.

Қазақ халқының құрылуына негіз болған ру-тайпалар ол замандарда қазіргі Қазақстанды, Орта Азияны, Оңтүстік–шығыс Сібірді, Орталық Азияны, Еділ бойын, Каспий жағалауларын  мекен еткен. Олар өзбек, қырғыз, әзірбайжан, түрікмен, ұйғыр, қарақалпақ, хакас, башқұрт, татар халықтарының төл құрамына енген ру-тайпалармен аралас өмір кешкен. Сөйтіп, экономикалық, әлеуметтік, мәдени өмірі бір-бірімен өзара тығыз байланысты болған түркі тілдес халықтардың әдебиеті де ортақ болды. Кумандар, Дешті Қыпшақтар, тағы басқадай атанған жартылай көшпелі, жартылай отырықшы түркі тілдес халықтардың ерлігі, тұрмыс-тіршілігі, арман-қиялы поэзия тілімен жырланып, ерлік эпостар, ертегілер, аңыздарда баян етілген. Құлпытас, күмбез түріндегі ескерткіштерге өздерінің елеулі-елеулі тарихи адамдары туралы жоқтау, мадақтауларын жыр түрінде ойып жазып қалдырып отырған. Бұл түркі ұлыстарының жазу мәдениеті ертеден пайда болғанын көрсетеді. Ол жазулар дами келе Күлтегін, Тоңұқық*, Қорқыт ата, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари, Ахмет Йасауи, Бақырғани, Хорезми, т.б. орта ғасырлық ғұламалар шығармаларының сақталуына негіз болды.

Ру-тайпалық дәуірде өмірге келген шығармалардың тілі қазаққа түсініксіз болса, олар қазақ әдебиетінің мұрасы бола ала ма деген сұрақ туындайды. Кейбір ғалымдардың теріс пікірде екенін де ескеру керек. Алайда, ғылыми тұрғыдан қарағанда, олардың теріс жауаптары негізсіз. Өйткені, "қай халықтың болсын ерте замандардағы алғашқы әдебиеті, жазба әдебиет нұсқалары, сол халықтың бүгінгі тілінде болуы шарт емес. Кейбір халықтардың ондай әдебиетінің басқа тілде, сол халыққа осы күнде түсініксіз тілде болуы, бірақ сол халық жерінде, сол халық өкілдері тарапынан жасалған, сол халықтың бір кездегі өмірін көрсететін әдебиет нұсқалары болуы ықтимал", – деп көрсетеді ғалым Б.Кенжебаев. Сондықтан да қазақ әдебиетінің ежелгі дәуіріне қатысты әдеби ескерткіштер көне түркі, шағатай (шағатай, тілі – араб және парсы сөздері араласқан түркі ру-тайпаларының кітаби тілі, ол сол кездегі барлық түркі тектес халықтарға түсінікті тіл болған), ұйғыр, араб, парсы тілдерінде жазылғанмен, біз оларды төл әдебиетіміздің тарихының басы деп танимыз.

"Ежелгі әдебиет" (VII-XIV ғғ.) деп аталатын жеті ғасырды қамтыған әдебиетіміздің, ұзақ тарихына қатысты ескерткіштер, шығармалар аз емес. Олардың алғашқылары деп түркі ру-тайпаларына ортақ Орхон ескерткіштерін (VII ғ.), "Қорқыт" (VIII ғ.) және "Оғыз-наманы" (IX ғ.) атаймыз.

Ежелгі дәуір әдебиетін Мұхаммед Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни тәрізді түркі халықтарының біразына ортақ ойшылдары, ғалымдары, ақындары жалғастырады (X-XII ғғ.) – Аталған ғұламалар түркі халықтарынан шыға тұра кезінде араб әдебиетін, араб ғылымын, сонымен бірге дүние жүзі ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан.

Ежелгі дәуір әдебиетінің негізіне қыпшақ тілінде дамыған кезеңінде (ХIII-ХVI ғғ.) "Кодекс куманикус", "Махаббатнама", "Жүсіп-Зылиха", "Гүлстан", "Домбауыл", т.б. қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енеді.

Міне, ежелгі дәуір әдебиетінің белгілі мұралары, үлгілері осындай. Олар өзінен кейінгі әдебиеттің дамуына, шыңдалуына негіз, түп төркін болған.

Күлтегін жырлары. Орта Азияның түркі тайпалары руна жазбаларды қолданған, ал араб алфавитіне кейінірек, ислам дінінің енуіне байланысты көшкен. Біздің ендігі әңгімеміз ежелгі мәдениет ескерткіштерінің бір кереметі, бүкіл әлемге әйгілі болған ақын тас, жыршы тас – Орхон ескерткіштері (VIII ғ.) жайында болмақ.

Бұл ескерткіштер Орхон, Енисей өзендерінің (Сібірдегі) бойынан (мұндай жазбалар Қазақстан жерінен де көптеп табылған, солардың ең көлемдісі Талас ескерткіші) табылған. Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII–XIX ғғ.). Көздің жасымен, жүректің қанымен құлпытастарға қашалып тұрып жазылып, қаймағы бұзылмай бізге жеткен осы бір ғажайып руналық тасқа ойылып жазылған жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды. Ол жазуларда VII ғасырдың іргелі мемлекеті – Түркі қағанатының құрамындағы толып жатқан рулардың өзара есепсіз жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі. Бұл ескерткіштердің басты кейіпкерлері – хандар, бектер, тектілер туралы баяндауынан сол кездегі тұрмыс жайлы түсінік те аламыз. Ескерткіштердің авторлары сол жазуларда есімдері аталатын Йоллығ-тегін мен Тоныкөк деген болжам бар. Оларды елдің тарихын, тағдырын толғап айтушы ежелгі ақын-жыраулар өкілдері деуге болады.

Орхон жырларында "Алпамыс", "Қобыланды" жырларындағы сияқты ел өмірін суреттеуде, ерлікті жырлауда, хан-бектерді мадақтауда өлеңмен бірге арасында қара сөздер де араласып отырады. Сондықтан, оны эпикалық мұрамыздың көне үлгілерінің бірі деуге болады. Онда шешендік сөз нұсқалары да мол. Оларда өз елін, өз жерін шет басқыншылардан, сыртқы жаулардан қорғау идеясы көрінеді. Ерлік, батырлық дәріптеледі. Күлтегіннің он алты жастан қырық жеті жасына дейінгі өміріндегі ерлік істері, ел басқаруы баяндалады.

Бастыны еңкейтті,

Тізеліні бүктірді,

Бек ұлдары құл болды,

Пәк қыздары күң болды, –

деп суреттеледі Күлтегін ерлігі. Күлтегіннің ерлігінің арқасында түркі халқының: "Кедейі бай болды", "азы көп болды", – деген сияқты жолдардан жырдың түпкі мұраты ел бірлігі мен оның бақытты өмірін аңсау екенін аңғару қиын емес.

Бұдан шығатын қорытынды – қазақ халқындағы бай жыр дәстүрінің негізі сол Орхон ескерткіштерінде қаланған. Орхон ескерткіштері – алғашқы ерлік жырларының бірі. Бұған тағы бір дәлел – жырда Білге Қаған, Күлтегін батыр, Тоныкөк жырау сияқты кейіпкерлер образдық дәрежеге жеткізіле жан-жақты суреттелген. Білгенің жырда қайда, қандай жорықтарға барғаны, қандай, қаншалықты ерлік көрсеткені толық суреттеледі, ол халықты жинап ұйымдастырушы ретінде бейнеленеді. Білгенің іс-әрекеттері ғана емес, көңіл-күйі де баяндалады. Ол дұшпандар салған іріткіге еріп, қырылып-жойылып бара жатқан халқына қатты назаланады.

Жырда Күлтегін бейнесі үнемі өсу үстінде болады. Күлтегін – түркі халқының ерлік сипаттарын бойына дарытқан жиынтық образ. Оның тұлғасында бір кездерде жалпақ даланы еркін билеген түркі тайпаларының өршіл, қайтпас мінезі бар. Оның тұлғасында халықтың сондай батырым болса деген арманы бар. Жырда батыр мерт болғанда, қазасына досы ғана емес, дұшпандарының да қосыла жылауының кең суреттелуі халықтық бұлжымас ерлік дәстүрлерді қасиеттейтінін дәйектей түседі.

Жырдағы Тоныкөк көптеген қағандарға кемеңгер ақылгөй болумен бірге небір жорықтардың куәгері, ізінше сол жорықтар жайында жырлар тудырып, тасқа қашатып жазғызған автор екені де байқалады. Сөйтіп, Тоныкөк әрі батыр, әрі ақылгөй, әрі жырау бейнесінде сомдалады.

Қорыта айтқанда, Күлтегін, Білге Қаған және Тоныкөк ескерткіштері (Орхон-Енисей) – мазмұны мен түрі жағынан да, тілі мен көркемдету құралдары жағынан да, өлең құрылысы, композициясы жағынан да ежелгі түркі халықтарына ортақ көркем туындылардың үлгісі болумен бірге, ол қазақ әдебиетінің де асыл қазынасына енетін әдеби мұра.

Сабақ мақсаты: ежелгі дәуір әдебиетінің нұсқалары мен «Күлтегін» жырының қазақ әдебиетіне қосқан үлесі, маңызы туралы білім деңгейлерін кеңіту.

Сабақ міндеттері:

• Білімділік: Орхон-Енисей жазбалары мен ескерткіштер жөніндегі ғылыми зерттеулер туралы баяндалып, жыр үзінділерін жатқа мәнермен айтқызу.

• Тәрбиелік: ел бірлігі, тәуелсіздік күрес жолындағы ерлік істердің үлгісі қай кезде де ұрпақтар үшін маңызы зор.

• Дамытушылық: тақырыпты талдата отырып, тарихи ескерткіштер және оларға жасалған ғылыми қорытындылар туралы білімдерін нақтылау.

Сабақтың түрі: дәстүрден тыс

Сабақтың типі: конференциялық сабақ үлгісі

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Ежелгі дәуір әдебиеті мен көне түркі жазбалары жөнінде мәлімет беру (Оқушылардың қосымша дайындаған жұмыс материалдары)

Үш топ:

1. Әдебиетшілер

2. Тарихшылар

3. Лингвистер

Интерактивтік тақтаны пайдаланып, ежелгі дәуір ескерткіштері мен «Күлтегін» жырына қатысты суреттер туралы мәлімет.

Тест тапсырмаларынан жауап алу.

1. Рун жазуын алғаг тапқан кім?

А) В.Томсен

Б) М.Кастрен

В) А.Ремюза

2. Орхон-Енисей жазбалары қай дәуірлердің жазбасы?

А) алтай дәуірі

Б) Ғұн дәуірі

В) Ежелгі Дәуір

3. Күлтегін кім?

А) Ел билеген қаған

Б) Қолбасшы батыр

В) Заң шығарушы

4. Күлтегін қай жылы қайтыс болған?

А) 728 ж

Б) 731 ж

В) 698 ж

5. «Күлтегін» жыры қазақ эпостарының алғашқы үлгісі бола ала ма?

А) иә

Б) жоқ

В) әрине

6. Тоныкөк кім?

А) Батыр

Б) Ел басқарған

В) Заң шығарушы, жырау

Талас, Іле өзендерінің аңғарынан табылған жазуларын табуға үлес қосқандар Иоганн мен Ядренцев. «Күлтегін» жырын қазақ эпостарымен байланыстыра әңгімелетіп, жырлардан үзінді салыстыру. (тақырып, мазмұн, көркемдік жағынан)

Сабақтың барысын «Күлтегін» жырынан үзінділерді жатқа айтқыза аяқтау.

Жырдың қазіргі нұсқасын кім жазған? ( М.Жолдасбеков)

Сабақтың құндылығы неде?

Сұраққа ой —пікірлер арқылы жауап алып жинақтау.

2002 ж И.Тасмағамбетов бастаған делегация «Күлтегін» жырын толық оқып, үзінділер жаттау.

Қорытынды сұрақтар:

1. Лингвистерге:

• Көнерген сөздерді атап, мысал келтіріңдер. 

• Диалект сөздер қандай сөздер?

2. Тарихшыларға:

• Көне түркілерден қазақтар қашан бөліне бастады? Қай жылға дейін созылып, аяқталды?

3.Әдебиетшілерге:

•  «Күлтегін» жыры мен қазақ батырлар жырының Венн диаграммасын жасаңдар.

Сабақтың  тақырыбы: «Күлтегін»  жыры 6-сынып
Сабақтың презентациясын көшіріп алу:   «Күлтегін» жыры. Презентация
Мақсаты:  Ежелгі  дәуір әдебиеті туралы  білімді  тереңірек  ұғындыру.Халық  тәуелсіздігі үшін күрескен Күлтегіннің батырлық  бейнесін  таныту.
Түрі:  жаңа  білімді  меңгерту    Әдісі:  баяндау, анықтау, салыстыру («Сто  жобасы»)
Көрнекілігі :  электронды  слаидтар, электронды  оқулық, дүниезүзінің  картасы, кітаптар  көрмесі.
Пәнаралық  байланыс: география,  тарих.

Барысы:

Үй  тапсырмасын  тексеру.

—          «Алпамыс  батыр»  жыры,  Тайшық  ханның  түсін  жатқа  оқу.

І.Қызығушылықты  ояту

«Тірек  символдар»  стратегиясы

             Қару  жарақ,  қобыз, тастағы  жазу,  батыр  бейнесі  арқылы  әңгіме  құрау.

Құралған  әңгіме  арқылы  жаңа  тақырыпқа  кіру.

ІІ.Мағынаны  тану

Болмасын  деп  байлығы  басқаға  азық,

Кеткен  бабам  тарихын  тасқа  жазып.

(Б.Бәйітұлы)

-деген  өлең  жолдарын  бүгінгі  сабағымыздың  эпигрофы  етіп  алуымыздың  өзі  тегін  емес еді. Жұмыр  жер  бетін  мекендеген  әрбір  халықтың  тарихы  қадым  замандардан, тіпті  есте  жоқ  ежелгі  дәуірлерден  басталады.  Әйтсе  де әрбір  халық  өз  тарихын  белгілі  бір  оқиға  болған  кезден  бастауды  жөн  көреді. Мәселен, Римдіктер  өз  шежіресін  Римнің  негізі  қаланған   күннен  бастайды.Арабтар  болса Мұхаммед  пайғамбардың  Меккеден  Мәдинаға көшкен жылынан  бастап есептейді. Ал, француздар өз  тарихын  ұлы  Карлдың империяны  бөлген  жылынан, яғни 843 жылдан  бастайды.

Ал, ежелгі  түркілер  үшін  мұндай  кезең 545 жыл болды.Иә, дәл осы  жылы  Ұлы  түркі  қағанаты  өмірге  келген  еді.Сөйтіп  түркілер   өздерінің  тұңғыш  мемлекетін  құрады.Бумын  қаған  түркі  тайпаларының  басын  қосып,  әлемге  әйгілі  түркі  қағанатының  негізін  құрады. Бумын   552 жылы  қайтыс  болды.

Бумынның   мұрагері  Мұқан  қаған  Сары  теңізден (Хуанхэ) Каспийге, Гобиден- Байкал  көліне  дейінгі аралыққа  созылған  түркі  қағанатының  батыс  өлкесінің  билігін  әкесінің  інісі  Естемиге  береді  де  өзі  Орхон  өзенінің  жоғарғы  ағысындағы  хан  ордасында   болды.

Мұқан мен  Естемиден  соң  олардың  ұлдары  билікті  екіге  бөлді.Түркі  қағанаты  батыс  және   шығыс  қағанаты  болып  екіге  айрылды.Әлсіреген  қағанат   осыдан  былай  көрші  қытайдың  таң   империясының  уысына  түсе   бастады. Ішінара  күрестен  ештеңе  шықпай, 630 жылы  шығыс  және  батыс  түрік  қағанаты  құлады.жарты  ғасырдай  уақыт  түркі  елі  табғаштарға   құлдыққа  өтті.Олардың  есін  жиған  кезі  Елтеріс  пен  Тонықұқтың тұсында  болды.елтеріс 682 жылы көтеріліс  бастап  жеңіп  шықты.

Елтеріс  қаған  қайтыс  болғанда  артындағы  ұлдары  Білге 7  мен  Күлтегін  5  жастағы  балалар  еді.Хан  тағына  Елтерістің  інісі  Қапаған  отырды. 716 жылы  Қапаған  қаза  тапқаннан  кейін,  жаужүрек   күлтегіннің  көмегімен  ағасы  білге  қаған  болды.Қасына  Тоңұқұқ  жырауды  ақылшы   қылып  алды.Күлтегінге   әскердің  билігін берді.Сөйтіп  осы  үш  ердің тұсында  15 жылда  түркілер  айбынды  жұрт  болып, бір  тілек,  бір  мақсатта   өмір  сүрген, Күлтегін 713, Білге 734 жылы, одан  соң Тонықұқ  өмірден  озғаннан  кейін, түркі  салтымен  олардың  моласының  басына  биіктігі  3м, ені 2- 2,5 м  алып   тастар  қойылып, тірісінде  жасалған  жақсы  істерін  жыр  қылып  жазған. Жырды  батырдың  ағасы  Білге  Иоллығ  тегін  жырауға  шығартқан. Тасқа  қашалған   көне  жәдігерлерден бізге  жеткендерінің  ең  ірілері- Білге  қаһанға,  Күлтегінге,  Тоныкөкке  қойылған  құлпытастардағы  жазулар.

Орхон- Енесей  өзендерінің   бойынан  табылған  бұл  жазу  ескерткіштері  руналық  жазбалар   деп  аталады. «Рун»  деген  сөз  скандинавия халықтарының  тілінде «құпия»,  «сыры  ашылмаған» деген  ұғым  береді. Осы  жазудың  ішіндегі  ең  көрнектісі «Күлтегін» ескерткішін   алғаш  рет  орыс  ғалымы Н.М.Ядренцев  1899ж  Орхон  өзенінің  бойынан  тапқан. Содан  бұл  жазулардың  сыры  ұзақ  жылдар  бойы  құпия  болып  келген.Бұл  жазба  ескерткіштерін оқудың  «кілтін» тауып,  сырын  ашкан  Дания  ғалымы В.Томсен  болды.Кейін  орыс  ғалымы  В.В.Радлов оның  аудармасын  жасады.Ал,  түпнұсқадан  тура  қазақшаға   аударған  Ғ.Айдаров, М.Жолдасбеков, Қ.Өміралиев, Ғ.Құрышжанов, Ә.Томанов сынды  белгілі  ғалымдарымыз  еңбек  етті.

Орыс ғалымы         Дания  ғалымы               Орыс ғалымы               Қазақ ғалымы

  Н.М.Ядренцев           В.В.Томсен                          В.В.Радлов                 М.Жолдасбеков                                                                                                            

Біз  бүгінгі  сабақта  Монғолия  жеріндегі  Орхон  өзенінің  бойында тұрған  Күлтегін  құлпытасындағы  жыр-дастаннан  үзінді    оқимыз.Бұл  ескерткіштің  айна-қатесіз  көшірмесі  Астанадағы Л.Н.Гумилев  атындағы  Еуразия  университетіне  2001 ж  әкелініп  қойылған.

Әрине, арамызда  мыңдаған  жылдар  бөліп  тұрған  б ұл  көне  мұраны  бүгінгі  жыр-дастан  ұғымында  қабылдау  қиын,  бірақ  түркітанушылар  оларды  көне  түркі  жырының  үлгісі  деп  таниды. Түпнұсқаны  қазақша  жырлаған  Қадыр  Мырза  Әли.

• «Күлтегін»  жырын  электронды  оқулықтан  тыңдату.

• Сөздікпен  жұмыс.

Қадырхан,Кері -Кену- көне жер атаулары.

Қаһан-  ел билеуші, патша, хан  мағынасындағы  көне  түркі  сөзі.

Қатын-  көне  түркі  тілінде әйел,ана, ханша  мағынасында  қолданылған.

Паң-  керім, кербез, тәкаппар.

Қоңы-  ауыспалы  мағынада, күйі, семізділігі.

Қоқаңдау — едіреңдеу, қарсы  болу,қопаңдау.

Шад-  билеушілерге  берілетін  көне  атақ.

Түстік —  Солтүстік  бағытқа  қарама-қарсы  жатқан  төрт  құбыланың  бірі күнгей  жақ, оңтүстік.

Терістік — Солтүстік  жақ.

Оғыз, Құқай,Татабы,Табғаш,Соғды,Аз,Оңтұтық,Ізгіл,Едіз – сол кезеңде  болған халық,ел атаулары.

Тадық чур,Ышбар Ямтар,Иегін Сілікбек – бұрын ерлік  көрсеткен алып батырлар.

Алдаспан-  көне  сөз, имек  қылыш

Пышыра- басы бірікпей бөлек-бөлек  болу.

«Кубизм»  стратегиясы

Оқушыларды  жұпқа  бөліп,  тақырыпты  жан-жақты  талдау

І. Жоспарлау. (Мазмұндық  жоспар  құру)

1. Түркілердің  мекені

2. Білікті  басшы- Білге

3. «Дауыл  өшті, жел  қайтты, өрісімді  ұлғайттым».

4. Ел  қорғаудағы  ерлік  істер.

5. Ат-ер  қанаты.

6. «Көрмек  бар  да-көнбек  бар, Тумақ  бар  да-өлмек  бар».

ІІ. Мінездеу. (Кейіпкерлерге  мінездеме  беру.Күлтегін,  Білге)

ІІІ. Анықтау. (Күлтегін  жауласқан  елдер  мен  жер  атауларын  анықтау)

ІҮ. Салыстыру (Жоқтау-жырды  батырлық  жырмен  салыстыру)

«Қобыланды  батыр» жыры	Ортақ  қасиеттері	«Күлтегін» жыры
Жаулары: Қызыл  ермен, Ер  Қазанмен, Алшағырмен  шайқасады.

Тұлпары: Тайбурыл.Екеуі  де  «елім»  деп  еңіреген  ерлер.Екеуінің  де  жүйрік  тұлпарлары  бар.еліне  бейбіт  күн  әкеледі.Жаулары: оғыз, құқай,  қытай т.б.

Тұлпарлары: боз  ат,   торы  ат,  кері  ат,  Қарагер.

Ү. Зерделеу. (Жоқтаудың  өзіндік  ерекшелігіне  тоқталу)

ІІІ.Толғаныс

«Соңғы  сөзді  мен  айтайын»  стратегиясы.

Жырдың  идеясын  ашатын  тұсын  оқушылардан  сұрау.

Қорытынды:

Әлемдік  өркениет  тарихынан ойып  орын  алатын, адамзат  мәдениетінің  аса  құнды  мұралары- көне  түркі  жазба  ескерткіштері.Бүгінде   әрқайсысы  өз  алдына  іргелі  ел  болып,  дүние  жүзіндегі  өркен  жайып  отырған  түркі  тектес  халықтардың  яғни,  түрік, әзірбайжан, түркімен,  өзбек, қырғыз,  татар т.б.  халықтардың  ортақ  мұрасы  болып  табылатын  бұл  жәдігерліктер  біздің  тарихымыздың  терең  тамыры  болып  қалмақ..

Үй  тапсырмасы:

• Жырды  оқу.Үзінді  жаттау.

• «Туады  ерлер  ел  үшін»  ойтолғам  жазу.

Бағалау.

Сабақтың тақырыбы: Күлтегін жырлары
Сабақтың мақсаты:
Білімділік - Күлтегін жырлары туралы терең түсіндіре отырып, көркемдік ерекшелігін ұғындыру. Оқушылардың ізденімпаздыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін кеңейту.
Дамытушылық - Орхон ескерткіштерінен табылған жырда айтылатын негізгі мәселелерді таныстыра отырып, жырдағы тұлғаларға жан-жақты сипаттама беру.Өзіндік ерекшелігі мен құндылығын бағалау.
Тәрбиелік - оқушыларды ізденуге жетелеу, отанды сүюге баулу, тарих тағылымдары арқылы тәлімді тәрбие беру.
Сабақтың түрі: іздену сабағы
Сабақтың әдісі: іздендіру, баяндау, жинақтау, салыстыру, талдау,пікірлесу, ой қозғау.
Сабақтың көрнекілігі: қосымша оқулықтар,интерактивті тақтадан көрсетілетін слайдтар.
Сабақтың жүру барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
Амандасу.
Сабаққа қатысын тексеру.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. Ежелгі дәуір әдебиеті туралы не білеміз?
2. Неліктен біз ежелгі дәуір әдебиетін төл әдебиетіміздің тарихының басы деп есептейміз?
3. Ежелгі дәуір әдебиетіне жататын қандай шығармаларды білесің?
4. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға үлес қосқан қазақ ғалымдарын атаңдар.

ІІІ. Жаңа сабақтың мазмұны.
1. Ой шақыру. Секен Тұрысбековтың «Күлтегін» күйі ойнатылады.
Интерактивті тақтадан көне түркі алфавитінің, тас ескерткіштердің суреті көрсетіледі.
«Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін... »(«Күлтегін»жырынан.) сөзіне оқушылардың назары аударылады.

Орта Азияның түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланған.Әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған(VIII).Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII-XIXғғ.).Құлпытастарға қашалып жазылып, бізге жеткен осы бір ғажайып жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды.Ол жазуларда VIIғ. іргелі мемлекеті - Түркі қағанатының құрамындағы рулардың өзара жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі.Кейіннен Орхон - Енисей ескерткіштері атанған жырлардың негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру.

Жырда айтылатын негізгі мәселе
1.Түркі қағанатының тәуелсіздігінен айырылған 630-680 жылдар.
2.Түркілердің тауғаштарға бағыныштылығы;
Бірі - тауғаштың алтын-күмісіне, жібек матасына алданып қалуы;
Екінші – таққа отырған ұрпақтарының жігерсіздігі;

2. «Күлтегін» жырын мәнерлеп оқып, түсіндіру.Оқушыларға мәнерлеп, үзінді оқыту.
Оқулықпен жұмыс. Жырдың көркемдік ерекшелігін білдіретін сөз айшықтарын теріп жазу.Мысалы:
«от-су қылмадым»,
«түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым»,
«тізеліні бүктірді, бастыны еңкейтті»;

3.Жырдағы тұлғаларды топтастырып, сипаттама беру.
Күлтегін
Тоңұқұқ
Білге қаған
Елтеріс
Қапаған
Елбілге ана,
Тауғаш халқы
Ұмай ана

Қүлтегін- жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға.Оны түркі халықтарының ерлік туралы ұғымының жиынтық бейнесі деуге болады.Күлтегінде түркілерге тән ержүрек, өршіл,қайсар, қайтпас мінез бар.Елдің «Сондай батырым болса» деген арманына сай нағыз батыр.
47жас жасаған әскербасы,Бумын,Қапаған, Істемі қағандардың ұрпағы, Білге қағанның туған інісі, жырдағы ең өзекті тұлға, эпостық образ.

3. Қүлтегін бейнесіне жан-жақты талдау жасау.
Күлтегін - атқа мықты,бекем бекзада деген сөз.
Күлтегін тұлпарлары - Алып шалшы ақ айғыр, Азманақ, Қарагер, Башғы боз ат

Күлтегін өмірінің жырда әртүрлі жас белесімен айқын сипатталуын теріп жазып көру.
...інім Күлтегін жеті жаста қалды...-7жас;
...Он жаста...інім Күлтегін ер атанды...-10 жас;
...Он алты жасқа келгенде. ...ел-жұртын сонша молайтты...-16 жас;
Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық...-21 жас;
Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде...-26 жас;
Күлтегіннің жиырма жеті жасында. ..-27 жас;
Күлтегін сол соғыста отыз жаста еді...-30жас;
Күлтегін отыз бір жаста еді...-31жас;
Күлтегін өлгенде қырық жеті жаста еді...-47 жас;

4. Жырды батырлар жырымен салыстыру.
«Күлтегін» жыры
Қойға шапқан бөрідей,
Талқандап қуып береді...
Әкем қағанның
қосыны бөрідей,
Талқандап қуып
береді...
Айдарлысын құл қылды,
Тұлымдысын тұл қылды...
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды...

«Қобыланды» жыры...........
«Алпамыс» жыры............


5.ВЕНН диаграммасы.

6.Сөздік жұмысы.
Қаған-хан.
Білге-ақылды, данышпан,білікті.
Шад, ата бектер-әскер басшылары
Тоғыз оғыз- тайпаның аты.

IV.Қорытынды.
Батырлар жыры – елдікті,
«Күлтегін»жыры- елдікті,
Исатай-Махамбет-еркіндікті,
Желтоқсан көтерілісі-тәуелсіздікті ту етті, сол үшін күресті.
« Бүкіл түркі халқы үшін
Түн ұйқымды төрт бөлдім,
Жанып күйдім, өрт болдым» («Күлтегін»жырынан.) деген жыр жолдарын бүгінгі күнмен байланыстыр.(Өзіндік пікірін сабақтан алған әсерімен байланыстыру).

V.Үйге тапсырма.
Жырды түсініп оқып, үзінді жаттау.
«Жыршы тастар –әлемнің керемет таңғажайыбы » (ойтолғау жазу.)

Сабақтың тақырыбы: Күлтегін жырлары
Сабақтың мақсаты:Күлтегін жырлары туралы терең түсіндіре отырып, көркемдік ерекшелігін ұғындыру. Оқушылардың ізденімпаздыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін кеңейту.
Орхон ескерткіштерінен табылған жырда айтылатын негізгі мәселелерді таныстыра отырып, жырдағы тұлғаларға жан-жақты сипаттама беру.Өзіндік ерекшелігі мен құндылығын бағалау.
Оқушыларды ізденуге жетелеу, отанды сүюге баулу, тарих тағылымдары арқылы тәлімді тәрбие беру.
Сабақтың түрі: іздену сабағы
Сабақтың әдісі: іздендіру, баяндау, жинақтау, салыстыру, талдау,пікірлесу, ой қозғау.
Сабақтың көрнекілігі: қосымша оқулықтар,интерактивті тақтадан көрсетілетін слайдтар.
Сабақтың жүру барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
Амандасу.
Сабаққа қатысын тексеру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. Ежелгі дәуір әдебиеті туралы не білеміз?
2. Неліктен біз ежелгі дәуір әдебиетін төл әдебиетіміздің тарихының басы деп есептейміз?
3. Ежелгі дәуір әдебиетіне жататын қандай шығармаларды білесің?
4. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға үлес қосқан қазақ ғалымдарын атаңдар.
ІІІ. Жаңа сабақтың мазмұны.
1. Ой шақыру. Секен Тұрысбековтың «Күлтегін» күйі ойнатылады.
Интерактивті тақтадан көне түркі алфавитінің, тас ескерткіштердің суреті көрсетіледі.
«Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін... »(«Күлтегін»жырынан.) сөзіне оқушылардың назары аударылады.
Орта Азияның түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланған.Әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған(VIII).Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII-XIXғғ.).Құлпытастарға қашалып жазылып, бізге жеткен осы бір ғажайып жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды.Ол жазуларда VIIғ. іргелі мемлекеті - Түркі қағанатының құрамындағы рулардың өзара жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі.Кейіннен Орхон - Енисей ескерткіштері атанған жырлардың негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру.
Жырда айтылатын негізгі мәселе
1.Түркі қағанатының тәуелсіздігінен айырылған 630-680 жылдар.
2.Түркілердің тауғаштарға бағыныштылығы;
Бірі - тауғаштың алтын-күмісіне, жібек матасына алданып қалуы;
Екінші – таққа отырған ұрпақтарының жігерсіздігі;
2. «Күлтегін» жырын мәнерлеп оқып, түсіндіру.Оқушыларға мәнерлеп, үзінді оқыту.
Оқулықпен жұмыс. Жырдың көркемдік ерекшелігін білдіретін сөз айшықтарын теріп жазу.Мысалы:
«от-су қылмадым»,
«түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым»,
«тізеліні бүктірді, бастыны еңкейтті»;
3.Жырдағы тұлғаларды топтастырып, сипаттама беру.
Күлтегін
Тоңұқұқ
Білге қаған
Елтеріс
Қапаған
Елбілге ана,
Тауғаш халқы
Ұмай ана
Қүлтегін- жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға.Оны түркі халықтарының ерлік туралы ұғымының жиынтық бейнесі деуге болады.Күлтегінде түркілерге тән ержүрек, өршіл,қайсар, қайтпас мінез бар.Елдің «Сондай батырым болса» деген арманына сай нағыз батыр.
47жас жасаған әскербасы,Бумын,Қапаған, Істемі қағандардың ұрпағы, Білге қағанның туған інісі, жырдағы ең өзекті тұлға, эпостық образ.
3. Қүлтегін бейнесіне жан-жақты талдау жасау.
Күлтегін - атқа мықты,бекем бекзада деген сөз.
Күлтегін тұлпарлары - Алып шалшы ақ айғыр, Азманақ, Қарагер, Башғы боз ат
Күлтегін өмірінің жырда әртүрлі жас белесімен айқын сипатталуын теріп жазып көру.
...інім Күлтегін жеті жаста қалды...-7жас;
...Он жаста...інім Күлтегін ер атанды...-10 жас;
...Он алты жасқа келгенде. ...ел-жұртын сонша молайтты...-16 жас;
Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық...-21 жас;
Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде...-26 жас;
Күлтегіннің жиырма жеті жасында. ..-27 жас;
Күлтегін сол соғыста отыз жаста еді...-30жас;
Күлтегін отыз бір жаста еді...-31жас;
Күлтегін өлгенде қырық жеті жаста еді...-47 жас;
4. Жырды батырлар жырымен салыстыру.
«Күлтегін» жыры
Қойға шапқан бөрідей,
Талқандап қуып береді...
Әкем қағанның
қосыны бөрідей,
Талқандап қуып
береді...
Айдарлысын құл қылды,
Тұлымдысын тұл қылды...
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды...
«Қобыланды» жыры...........
«Алпамыс» жыры............
5.ВЕНН диаграммасы.
6.Сөздік жұмысы.
Қаған-хан.
Білге-ақылды, данышпан,білікті.
Шад, ата бектер-әскер басшылары
Тоғыз оғыз- тайпаның аты.
IV.Қорытынды.
Батырлар жыры – елдікті,
«Күлтегін»жыры- елдікті,
Исатай-Махамбет-еркіндікті,
Желтоқсан көтерілісі-тәуелсіздікті ту етті, сол үшін күресті.
« Бүкіл түркі халқы үшін
Түн ұйқымды төрт бөлдім,
Жанып күйдім, өрт болдым» («Күлтегін»жырынан.) деген жыр жолдарын бүгінгі күнмен байланыстыр.(Өзіндік пікірін сабақтан алған әсерімен байланыстыру).
V.Үйге тапсырма.
Жырды түсініп оқып, үзінді жаттау.
«Жыршы тастар –әлемнің керемет таңғажайыбы » (ойтолғау жазу.)

Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Тебінгі терге шірімей, Терлігі майдай ерімей, Алты малта ас болмай, Өзіңнен туған жас бала Сақалы шығып жат болмай, Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық, шөл көрмей, Өзегі талып ет жемей, Ер төсектен безінбей, Ұлы түске ұрынбай, Түн қатып жүріп, түс қашпай, Тебінгі теріс тағынбай, Темір қазық жастанбай, Қу толағай бастанбай Ерлердің ісі бітер ме?

Дереккөзі: http://www.zharar.com/kz/olen/2549-mahambet.html?Like
© www.ZHARAR.com

Қазақ тілі 8 ә сынып 19.11.2014ж

Сабақтың тақырыбы: Пысықтауыштың мағыналық түрлері

Сабақтың мақсаты: Пысықтауыш туралы мағлұмат беру, тұрлаусыз мүшелер туралы алған білімдерін пысықтау, мысалдар арқылы дәлелдей білуге үйрету. Оқушылардың алған білімдерін кеңейтіп, жаңа дағдысын қалыптастыру, өз бетінше пысықтауыштың жасалу жолдарын ажырата білуге дағыдыландыру, есте ұстау, ойлану қасиеттерін дамыту. Ұйымшылдыққа, достыққа, жылдамдыққа, тілдік - эстетикалық сезімге тәрбиелеу
Сабақ түрі – Түрлендірілген аралас сабақ
Әдіс - тәсілдері: Сұрақ - жауап, түсіндіру, сын - тұрғысынан ойлау технологиясының элементтері (семантикалық карта, Инсерт кестесі)
Сабақ көрнекілігі: кеспе қағаздар, плакат, ребус, сызбалар, буклет
Пәнаралық байланыс - әдебиет, математика
Сабақ барысы:
Ұйымдастыру – оқушылармен амандасып, олардың сабаққа қатысуын тексеру
1. Жыл қайыру бойынша сұрақтарға жауап беру
1. Бастауыш дегеніміз не? Басқа сөз таптары қандай жағдайда бастауыш болады?
2. Бастауыш пен баяндауышты не себепті тұрлаулы мүшелер дейміз?
3. Қандай жағдайда бастауыштан кейін сызықша қойылады?
4. Толықтауыш дегеніміз не? Сұраулары.
5. Анықтауыш дегеніміз не? Сұраулары.
2. Сұрақтар жазылған кестелер берілген дұрыс, бұрысын табу керек.
3. Жаңа сабақ
Етістіктен болған баяндауышты мекен, мезгіл, қимыл - сын мен себеп, мақсат жағынан айқындайтын сөйлемнің тұрлаусыз мүшесін пысықтауыш дейміз. Мыс; Ол үйге жүгіріп кірді.
Сұраулары қашан? қайда? қалай? неге? не үшін? неліктен?
Байланысу түрлері – меңгеру, жанасу және қабысу
Пысықтауыштың жасалу жолдары:
1. Сөйлемде пысықтауыштың қызметін көбінесе үстеу атқарады. Мыс; Біз ілгері жүріп кеттік. Ертеңіне екі өзен аралығына екі бірдей тікұшақ келіп қона қалды.
2. Барыс, жатыс, шығыс және көмектес септіктерінде тұрған сөздер мекен, бет алыс, бағыт, мезгіл, сын - қимыл мағыналарын білдіріп, пысықтауыш болады. Мыс; Мен ауылға беттеп келемін. Қырман басынан электр жарығы жымыңдайды. Ол зор дайындықпен кірісті.
3. Мезгіл мәнді зат еімдер ыңғайына қарай пысықтауыш болады. Мыс; Сол күні Тілеуқабыл түні бойы ұйықтай алмады.
4. Септеулік шылаулы есім сөздер пысықтауыш болады. Мыс; Күні бүгінге шейін елдің жаз жайлауы – Қарақұм. Халық Абай үшін алысады.
5. Пысықтауыш етістіктің көсемше түрінен болады. Мыс; Шешесі баласының бетінен мейірлене сипады.
6. Еліктеуіш сөзден болады. Мыс; Бұл сөзіме Шаймерден кеңк - кеңк күлді.
7. Сын есімнен болады. Мыс; Айнала жұрт сөзге қатты сүйсінді. Біз сізді жақсы танимыз.
8. Кейде сан есімнен болады. Мыс; Жанбота туды екі алды.
9. Есімдіктен болады. Мыс; Шай әлдеқашан жиналған.
Пысықтауыш құрамына қарай дара және күрделі болып бөлінеді.
Дара пысықтауыш – бір сөзден болады. Мыс; Шопанның үні мейірімді естілді. Мен бұл екі егіннің қаншадан беретінін әлдеқашан білгенмін.
Күрделі пысықтауыштың құрамында екі я одан да көп сөздер болады. Мыс; Толғанбай Алакөлден Есік көліне келді. Бұлар әуежайдың шетінде тұрған ақша бұлт түстес ұшақтың қасына келіп тоқтады.
Пысықтауыштың мағыналық түрлері
1. Мезгіл пысықтауыш. Қашан? Қай кезде? Қай уақытта? Ол бүгін келеді. Таңертеңгі шайдан соң Абай әкесіне келді.
2. Мекен пысықтауыш. Қайда? Қай жерде? Қай жақта? Қайдан? Әжесі үйде қалды. Қайсар биыл мектепке барады. Біз қала маңынан келдік.
3. Мақсат пысықтауыш. Кім үшін? Не үшін? Неге? Қандай мақсатпен? Сәуле зат алғалы келді. Ол әдейі кірді. Мен осыны айту үшін сөйлестім.
4. Амал пысықтауыш. Қалай? Қайтіп? Қалайша? Жиналыста шапшаң сөйледі. Бала жүгіре - жүгіре шаршады. Бұл сөзді естігенде, ол сылқ - сылқ күлді.
5. Себеп пысықтауыш. Неліктен? Не себептен? Сен түсінбегендіктен айта алмадық. Ол қуанғаннан қозғалмай қалды.
6. Мөлшер пысықтауыш. Қанша? Қалай? Сабақта ұзақ сөйледі. Емтиханға жаппай кірді. Тақтайды ұзын кес.
52 - жаттығу
Мына сөйлемдердегі біртектес сөздердің екі түрлі сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрғандығын түсіндіріңдер.
Ол – жақсы адам. Ол жақсы сөйлейді. Күші жағынан арыстандай кісі. Қобыланды батыр арыстандай ақырды. Бастауышты түзу сызықпен сыз. Сызуды түзу сыз. Қисық мінезі бар. Көйлекті қисық пішті.
4. Венн диаграммасы (тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелер)
5. Семантикалық карта
6. РЕБУС ШЕШІП, синтаксистік талдау жасау
7. СӘЙКЕСТІКТІ ТАП (Пысықтауыштың жасалу жолы)
8. «Арқан тарту» ойыны (синтаксистік талдау жасау)
Зәулім ағаштардың үзіліп түскен сары жапырақтары ауада қалқып жүр.
Бұлар үш қабат үлкен үйдің баспалдағымен жоғары көтерілді.
Сапа күресі жыл сайын күшейіп барады.
Бүгін мен де қимылдап көрейін.
Зейнеп Бақтыбай тапсырған шаруаның біразын жиналысқа дейін бітірген.
Үйде жұмыс қызу жүріп жатыр.
Бұ кезде пойыз Хантауға келіп тоқтаған еді.
Орталап қалған ай батысқа таман сызылып барады.
Мөлдір бұл сұраққа ойланбастан жауап берді.
Анда - санда көзін қимылдатқандай болды.
9. Үйге тапсырма беру. [8], 54;
10. Оқушылардың білімін бағалау

Кері қайту

Ілмек сөздер: Пысықтауыш, қазақ тілі, бастауыш, мезгіл, мекен

Английский топик "Sports and a healthy way of life",рубрика "Спорт"

Sport is very important in our life. It is popular among young and old people. Many people do morning exercises, jog in the morning, train themselves in clubs, in different sections and take part in sport competitions. Other people like sports too, but they only watch sports games, listen to sports news. They prefer reading interesting stories about sportsmen. But they don't go in for sports. Physical training is an important subject at school. Pupils have got physical training lessons twice a week. Boys and girls play volley-ball and basket-ball at the lessons. There is a sportsground near our school and school-children go in foi sports in the open air. A lot of different competitions are held at schools, a great number of pupils take part in them. All participants try to get good results and become winners. Sport helps people to keep in good health. If you go in for sports, you have good health and don't catch cold. Children and grown-ups must take care of their health and do morning exercises regularly. There are some popular kinds of sports in our country: football, volley-ball, hockey, gymnastics, skiing, skating. Athletics is one of the most popular kinds of sports. It includes such kinds of sports as running, jumping and others. Everybody may choose the sport he (or she) is interested in. There are summer and winter sports. My favourite sport is swimming. I go to the swimming-pool twice a week. But I prefer to rest by the lake or the river and swim there. My friend Kostya goes in for boxing. He is a good boxer and he is a brave and courageous boy. His hobby helps him in his everyday life.

• Другое

Описание:

Қазақ әдебиеті                9 а,ә сыныптар       

 

Сабақтың тақырыбы: Күлтегін жырлары
Сабақтың мақсаты:Күлтегін жырлары туралы терең түсіндіре отырып, көркемдік ерекшелігін ұғындыру. Оқушылардың ізденімпаздыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін кеңейту.
  Орхон ескерткіштерінен табылған жырда айтылатын негізгі мәселелерді таныстыра отырып, жырдағы тұлғаларға жан-жақты сипаттама беру.Өзіндік ерекшелігі мен құндылығын бағалау.
Оқушыларды ізденуге жетелеу, отанды сүюге баулу, тарих тағылымдары арқылы тәлімді тәрбие беру.
Сабақтың түрі: іздену сабағы
Сабақтың әдісі: іздендіру, баяндау, жинақтау, салыстыру, талдау,пікірлесу, ой қозғау.
Сабақтың көрнекілігі: қосымша оқулықтар,интерактивті тақтадан көрсетілетін слайдтар.
Сабақтың жүру барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
            Амандасу.
            Сабаққа қатысын тексеру.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. Ежелгі дәуір әдебиеті туралы не білеміз?
2. Неліктен біз ежелгі дәуір әдебиетін төл әдебиетіміздің тарихының басы деп есептейміз?
3. Ежелгі дәуір әдебиетіне жататын қандай шығармаларды білесің?
4. Бұларды зерттеп, әдебиетіміздің тарихына қосуға, елге танытуға үлес қосқан қазақ ғалымдарын атаңдар.
ІІІ. Жаңа сабақтың мазмұны.
1. Ой шақыру. Секен Тұрысбековтың «Күлтегін» күйі ойнатылады.
Интерактивті тақтадан көне түркі алфавитінің, тас ескерткіштердің суреті көрсетіледі.
«Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін... »(«Күлтегін»жырынан.) сөзіне оқушылардың назары аударылады.
Орта Азияның түркі тайпалары руна жазуын қолданған, ал араб әліпбиін кейінірек, X ғасырда ислам дінінің енуіне байланысты пайдаланған.Әлемге әйгілі Орхон ескерткіштері тастарының бетіне осы руна жазуымен көптеген жырлар жазылған(VIII).Оларды алғаш тапқандар: швед офицері Иоганн және орыс ғалымы Н.М.Ядринцев (XVIII-XIXғғ.).Құлпытастарға қашалып жазылып, бізге жеткен осы бір ғажайып жазуларды ғылымда руналық жазулар деп атайды.Ол жазуларда VIIғ. іргелі мемлекеті - Түркі қағанатының құрамындағы рулардың өзара жауласуы, жорықтары мен соғыстары суреттеледі.Кейіннен Орхон - Енисей ескерткіштері атанған жырлардың негізгі ойы – елдің тәуелсіздігін, береке-бірлігін сақтауға шақыру.
Жырда айтылатын негізгі мәселе
1.Түркі қағанатының тәуелсіздігінен айырылған 630-680 жылдар.
2.Түркілердің тауғаштарға бағыныштылығы;
Бірі - тауғаштың алтын-күмісіне, жібек матасына алданып қалуы;
Екінші – таққа отырған ұрпақтарының жігерсіздігі;
2. «Күлтегін» жырын мәнерлеп оқып, түсіндіру.Оқушыларға мәнерлеп, үзінді оқыту.
Оқулықпен жұмыс. Жырдың көркемдік ерекшелігін білдіретін сөз айшықтарын теріп жазу.Мысалы:
«от-су қылмадым»,
«түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым»,
«тізеліні бүктірді, бастыны еңкейтті»;
3.Жырдағы тұлғаларды топтастырып, сипаттама беру.
Күлтегін
Тоңұқұқ
Білге қаған
Елтеріс
Қапаған
Елбілге ана,
Тауғаш халқы
Ұмай ана
Қүлтегін- жырдағы оқиғаны ұйымдастырушы негізгі тұлға.Оны түркі халықтарының ерлік туралы ұғымының жиынтық бейнесі деуге болады.Күлтегінде түркілерге тән ержүрек, өршіл,қайсар, қайтпас мінез бар.Елдің «Сондай батырым болса» деген арманына сай нағыз батыр.
47жас жасаған әскербасы,Бумын,Қапаған, Істемі қағандардың ұрпағы, Білге қағанның туған інісі, жырдағы ең өзекті тұлға, эпостық образ.
3. Қүлтегін бейнесіне жан-жақты талдау жасау.
Күлтегін - атқа мықты,бекем бекзада деген сөз.
Күлтегін тұлпарлары - Алып шалшы ақ айғыр, Азманақ, Қарагер, Башғы боз ат
Күлтегін өмірінің жырда әртүрлі жас белесімен айқын сипатталуын теріп жазып көру.
...інім Күлтегін жеті жаста қалды...-7жас;
...Он жаста...інім Күлтегін ер атанды...-10 жас;
...Он алты жасқа келгенде. ...ел-жұртын сонша молайтты...-16 жас;
Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық...-21 жас;
Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде...-26 жас;
Күлтегіннің жиырма жеті жасында. ..-27 жас;
Күлтегін сол соғыста отыз жаста еді...-30жас;
Күлтегін отыз бір жаста еді...-31жас;
Күлтегін өлгенде қырық жеті жаста еді...-47 жас;
4. Жырды батырлар жырымен салыстыру.
«Күлтегін» жыры
Қойға шапқан бөрідей,
Талқандап қуып береді...
Әкем қағанның
қосыны бөрідей,
Талқандап қуып
береді...
Айдарлысын құл қылды,
Тұлымдысын тұл қылды...
Бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды...
«Қобыланды» жыры...........
«Алпамыс» жыры............
5.ВЕНН диаграммасы.
6.Сөздік жұмысы.
Қаған-хан.
Білге-ақылды, данышпан,білікті.
Шад, ата бектер-әскер басшылары
Тоғыз оғыз- тайпаның аты.
IV.Қорытынды.
Батырлар жыры – елдікті,
«Күлтегін»жыры- елдікті,
Исатай-Махамбет-еркіндікті,
Желтоқсан көтерілісі-тәуелсіздікті ту етті, сол үшін күресті.
« Бүкіл түркі халқы үшін
Түн ұйқымды төрт бөлдім,
Жанып күйдім, өрт болдым» («Күлтегін»жырынан.) деген жыр жолдарын бүгінгі күнмен байланыстыр.(Өзіндік пікірін сабақтан алған әсерімен байланыстыру).
V.Үйге тапсырма.
Жырды түсініп оқып, үзінді жаттау.
«Жыршы тастар –әлемнің керемет таңғажайыбы » (ойтолғау жазу.)

Күлтегін» жыры Батырлар жырына тән қасиеттер 
- батырдың текті ортадан шығуы; 
- жастайынан халық қамын ойлауы; 
- өзінің ерлік бейнесін елге ерте танытуы; 
- нағыз батырға лайықты тұлпар таңдауы; 
- елін сыртқы жаудан қорғау үшін сан рет шайқасқа шығуы; 
- батырдың шайқастарда міндетті түрде жеңіске жетіп отыруы; 
- халық құрметіне бөленуі сияқты болып келеді. 
Ал бұл қасиеттердің бәрі Күлтегін батырдың бойынан табылады 

Күлтегін 

«Сандар сөйлейді»... 
1. 7 жас ... Әкесінен айырылады. 
2. 10 жас .... Ер атанады. 
3. 16 жас.... Әскербасы болады. 
4. 21 жас... Чача Сеңүнмен айқасты 
5. 26 жас ...қырғыздарға қарсы аттанды. 
6. 27 жас... Қарлық халқы еркіндіктің нәтижесінде жауы болды. 
7. 30 жас ... Қарлықтарды жеңді. 
8. 31 жас... Аз халық жау болды. Қара көлде соғысты. 
9. 47 жас... қаза болады. 

1 шумақ.

Биікте Көк тәңірі,

Төменде қара жер жаралғанда,

Екеуінің арасында адам баласы жаралған.

Адам баласы үстіне ататегім

Бумын қаған, Істемі қаған отырған.

Отырып, түркі халқының ел-жұртын

Қалыптастырған, иелік еткен.

Төрт бұрыштың бәрі дұшпан екен.

Сарбаздармен аттанып,

Төрт бұрыштағы халықты

Көп алған, бәрін бейбіт еткен.

Бастыны еңкейткен,

Тізеліні бүктірген.

Ілгері – Қадырқан қойнауына дейін,

Кері – Темір қақпаға дейін жайлаған.

Екі аралықта жүрген иесіз көк Түріктерді

Осылай қоныстандырған екен.

2 шумақ.

Соңындағы інісі ағасындай болмады,

Ұлдары әкесіндей болмады.

Біліксіз қағандар таққа отырған екен,

Әміршілері де біліксіз екен,

Жалтақ болған екен.

Бектердің, халқының ымырасыздығынан,

Тауғаш халқының тепкісіне көнгендігінен,

Арбауына сенгендігінен,

Інілі-ағалы дауласқандығынан,

Бек пен халықтың өзара жауласқандығынан,

Түркі халқы елдігін жойды,

Қағандығынан айырылды.

3 шумақ

Әкеміз, ағамыз құрған халықтың

Аты, даңқы өшпесін деп,

Түркі халқы үшін

Түнде ұйықтамадым,

Күндіз отырмадым,

Інім Күлтегінмен бірге,

Екі шадпен бірге

Өліп тіріліп, жерді ұлғайттым

Біріккен халықты от-су қылмадым

(Өзара тату еттім)

Өлімші халықты тірілттім.

Жалаңаш халықты - тонды қылдым,

Кедей халықты бай қылдым.

Аз халықты көп қылдым,

Тату елге жақсылық қылдым.

Төрт бұрыштағы халықты тату еттім

Бәрі маған бағынды

ҮІ. Кестемен жұмыс жасау.

1 топ. Күлтегін жауласқан елдер мен батырлар

Елдер атаулары

Батырлар аттары

Оғыз, Құқай, Татабы, Табғаш, Соғды, Аз, Оңтұтық, Ізгіл Едіз

Тадық чур, Ышбар Ямтар, Иегін Сілікбек

2 топ.

Тақырыбы

Идеясы

Қандай мәселе көтерілді?

Қандай үлгі-өнеге береді?

Түркі халқының бірлігі, ерлігі

Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету

Тарихта болған оқиғалар. Түрік қағанатының орнауы, жарты әлемді өзіне қаратып алуы. Білге қаған мен Күлтегіннің ерліктері.

Ағайындылар арасында ауызбіршілік болуы керек, тәуелсіздік үшін күрес

қазақтың ерлік пен елдігін үлгі етеді

3 топ.

Қойылатын мәселелер

Өлеңдегі мәселені ашатын жолдар

Халықтың жағдайы

Іші ассыз, сырты тонсыз

Бейшара, мүсәпір халыққа отырдым

Білге қаған мен Күлтегіннің іс-әрекеті

Түркі халқы үшін күндіз отырмадым.

Інім Күлтегінмен бірге өліп-тіріліп жерді ұлғайттым. Көп қолмен 12 жорық жасадық.

Қандай нәтижеге жетті?

Өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылдым, төрт бұрыштағы халықты бейбіт қылдым. Тату қылдым.

• Тақтада 1 оқушы «Күлтегін» тақырыбына Кластер сызу.

ҮІ. Қорытынды. “Соңғы сөзді мен айтайын”
(Сенің ойыңша, жырдың идеясын ашатын тұсы) ең соңғы жолдарында

«Күлтегін» жырының басты идеясы – Күлтегін батырды Түрік қағанатының құдіретті тұлғасы етіп көрсету. ВИДЕО

ҮІІ. Бағалау.

ҮІІІ. Үйге тапырма беру.

Жырды хрестоматиядан толық оқып, композициялық жоспар құру.