Ашық сабақ. Сабақтың тақырыбы: Қазақ билері.

Сабақтың тақырыбы: Қазақ билері.
Сабақтың мақсаты: ''Би'' деген атауға түсінік бере отырып, қазақ халқының атақты билерінің ұрпақ келешегі үшін аянбай қызмет атқарғанын түсіндіру.
а) білімділігі: билердің қазақ халқы тарихында өз орындары бар екенін, халықтың еш уақытта ұмытпайтынын түсіндіру.
ә) тәрбиелілігі: оқушылардың бабалар өсиетін ұғынуға, Отанын, ұлтын сүйе білуге тәрбиелеу.
б) дамытушылығы: ''Әділ биік болмаса, халқыңды дерт алады'' деген билер сөзін жадымызда ұстап, деген билер сөзін жадымызда ұстар, әділ шешімдерін, шешендік сөздерін ұғындыру.
Сабақтың әдісі. кірікшірілген компьютерлендірілген сабақ.
Пән аралық байланыс: тарих, әдебиет, информатика.
Сабақтың көрнекілігі: компьютер, тірек сызбалар, қанатты сөздер,
портреттер.
Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылар кезеңін сабаққа аудару.
ІІ Үй тапсырмасы:

а) терминологиялық сөздер.
ә) ''баспалдаққа шығу''- ойыны.
б) Венн диограмма.
III-Жаңа сабақ
Ертай Төлентайұлының көрмесі.
в) Би сөзіне түсініктеме.
Жедел басбалдаққа шығу.
г) Өзіндік жұмыс: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би.
Окенариум
д) Бұл кімнің сөзі?
IV Қорытынды
а) Оқушыны бағалау.
б) Үйге тапсырма.
Ауыл – туыстас, қандас жақын адамдардан немесе бірнеше отбасымен құралған топ.
Ата – аймақ – жеті атадан қосылатын бірнеше ауылдан құралған топ.
Ру – он немесе он бес аймақтан құралған топ.
Арыс – бірнеше рудан топтан құралған топ.
Ұлыс – бірнеше арыстан құралған топ.
Жүз – бірнеше ұлыстардан құралған топ.
Хандық – үш жүзден таралған.




б) баспалдаққа шығу ойыны.
7. хандық.
жүз.
ұлыс.
арыс.
ру.
ата – аймақ.
ауыл.

Қазақ хандығының құрылу жүйесінің неше сатыдан тұрады және оны ата?
Қазақ хандығының құрылу жүйесін кімдер басқарды?
Міне балалар қазақ хандығының 7-і сатыдан тұратынын, 7-і басшының басқарғанын білдік. Осы 7 санына байланысты мақал- мәтел айтайықшыш.

Жеті атасын білген ер,
Жеті жұрттың қамын жер.
Жеті атасын білмеген жетерсіз.

ЖЕТІ ҚАЗЫНА
Ер жігіт
Сұлу әйел
Ақыл білім
Жүйрік ат
Қыран бүркіт
Берен мылтық
Жүйрік тазы.

Венндиограма.


Қазақ хандығының құрылу жүйесінің 7 сатысы хандық. Осы хандықты хан басқарғанымен елдің ішкі және сыртқа істерін билер шешіп отырған. Сонымен би кім? оның қоғамдағы, тарихтаға орны қандай осы мәселеге тоқталайық. өнегелілікпен парасаттылықтың, әділдіктің ұздігі болған билер.


Би кім? сұрағына жауап берейік:

























































Өзіндік жұмыс.








Төле би.
Төле би Әлібекұлы 1663-1756 жылдары қазіргі Жамбыл облысы, Шу ауданы, Жайсан ауылында дүниеге келген. Төле бидің жеті атасы:

Төле би – қазақ халқының қоғам қайраткері, атақты шешені. Ұлы жүздің төбе биі. Жастайынан ұздік оқып, арабша, парысша, тарихи кітаптарды, аңыз, хисса тарихтарын ел арасынан тыңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен билерімен хандар, бабалары Жанту, Жарылқамыс билердің тапқыр, өнегілі, нақыл, шешен сөздерін ойына түйіп өседі. 15-20 жасында билікке араласып, әділдігімен, шешендігімен елге танылады. Орта жүзідің аға биі Қазыбек және кіші жүздің аға биі Әйтекемен бірге әз Тәукенің басты кеңесшісі болды. Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек батырлармен бірынғай халық майданын құрып, азаттық күресін басқарды. Өзі билік еткен Шымкент, Түркістан, Ташкент қалаларында көпшілік пайдаланатын ғимараттар салу ісіне араласқан. Ұлы жүздің биі Төленің сүйегі Түркістан қаласына қойылған.





Қазыбек би.
Қазыбек би Келдібекұлы 1667-1763 жылдары Сырдария жағалауындағы ауылда туылып, жастық шағы Қара тау мен Ұлы тау атырабында өткен. Қазыбектің жеті атасы.



Қазыбек 17-ші ғасырдың аяғы мен 18-ші ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген қазақтың атақты биі. Орта жүзді билеген. Тәуке, Сеймике, Әбілмәмбет, Абылай хандардың тұсында мемлекет басқару ісіне белсене араласып, қазақ хандықтарының ішкі және сыртқы саясатына ықпал жасап отырған. Жоңғар басқыншылығына қарсы Халық күресін ұйымдастырушылардың бірі. ''Тәуке заңдарының жинағын'' жасауға қатысқан. Ресеймен достық қарым-қатынаста болуды мақулдап, Цин империясымен тығыз байланыста болуға қарсылық білдірген. Қазыбек би ел арасында Қаз дауысты Қазыбек атанып кеткен. Қазыбек бидің сүйегі Ташкент қаласына қойылған. Биыл Қазыбек бидің туылғанына 340 жыл болады.

Әйтеке би.
Әйтеке би (шын аты Айтық) Байбекұлы 1689-1766 жылдары туылған. Әйтекенің жеті атасы.


Қазақтың атақты шешен биі Әйтеке Әбілхайыр ханға дейін кіші жүзді басқарған. Әйтеке би жас жағынан Төле би мен Қазыбек биден кіші бірақ өзінің даналығымен ел билеп, өз замандастарынан қалыспаған, ешкімнің атақ даңқына табынбаған оның даналық сөздері осы уақытқа дейін халық ауызында сақталған Тәуке хан дәуіріндег қазақ хандығынаң аса көрнекті билерінің бірі ретінде жеті жарғыны шығаруға үлес қосқан. Ол бір орталыққа бағынған қазақ хандығын құруға ат салысты. Әйтеке бидің сүйегі Самарқан қаласына қойылған.

ІІІ. Бұл кімнің сөзі? Сабақтың бөлімінде әр қатарға үш сөзден оқылады. Кімнің сөзі екенін табу керек.
қатар.
Атадан ұл туса иг
Ата жолын қуса игі
Өзіне келер ұятын
Өзі біліп тұрса игі. (Төле би)
Тату болса, ағайын жақын
Ақылшы болса, апайың жақын
Бауырмал болса, інің жақын
Инаватты болса, келінің жақын (Қазыбек би)
Ашу деген ағын су
Алдын ашсаң, арқырар
Ақыл деген дария
Алдын тоссаң, тоқырар (Әйтеке би)
қарат.
1. Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін (Төле би)
Туған балаң жақсы болса,
Тәнмен жанның шырағы емес пе?
Мінген атың жақсы болса,
Бұл дүниенің тұрағы емес пе? (Қазыбек би)
Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін,
Батыр болсаң жауыңа найзаң тисің
Бай болып елге пайдаң тимесе,
Батыр болып жауға найзаң тимесе
Елден бөтен үйің күйсін. (Әйтеке би)
қатар.
Бір үйдің баласы болма,
Көп үйдің санасы бол.
Бір елдің атасы болма,
Бар елдің данасы бол. (Төле би)
Алтың ұяң – отан қымбат,
Құт берекең – атаң қымбат.
Аймалайтын – анаң қымбат,
Мейірімді – апаң қымбат. (Қазыбек би)
Екі адам керіссе, оның арты қызыл шоқ
Біз үш жүз керіскейік келісейік
Ал, керісе қойсаң үшеуімізге де бір дей
Хандық түгіл ондық та жоқ. (Әйтеке би)

ІV Қорытынды.

1 жылда неше мезгіл бар? 4
Қазір қай мезгіл. Қыс
Қыс мезгілінің қай айы. Желтоқсан
Желтоқсан айында қандай мереке бар? 16 желтоқсан Тәуелсздік күні.

Міне балалар желтоқсан айының 4-ші жұлдызында Қазақстан Республикасының ел басын қайта сайлау болып Н.Ә.Назарбаевты ел бас етіп сайладық. Алдымызда 16 желтоқсан Тәуелсіздік күні келе жатыр. Биыл Тәуелсіздігімізге 14 жыл болады. Бұл күнге 1986 жылғы жастар қозғалысының арқасында жетіп желтоқсан құрбандарын атасақ олар Ләззат, Қайрат, Ербол, Сабира. Бұдан басқа алдымызда қандай мереке келе жатыр. Ол жаңа жыл яғни тауық жылымен қоштасып ит жылын қарсы аламыз. Осы ит жылын қарсы алу үшін Астанадағы бәйтерекке саяхатқа барайық.

Би лауызымдарын ата? Төбе би, Қатар би, Жеке би, Төтен би Бала би.
Би кім? Батыр, көсем, шешен, ақын, заңгер, елші, тәрбиеші, саясаткер.
Қазақ билерін ата? Төле, Қазыбек, Әйтеке.
Төле бидің туылған жылы? 1663-1756ж.
Ұлы жүздің би кім? Төле би.
Төбе би деп кімді атады? Төле биді.
Қазыбек бидің туылған жылы? 1667-1763ж.
Орта жүздің биі кім? Қазыбек.
Әйтеке бидің шын аты? Айтық.
Әйтекенің туылған жылы? 1689-1766ж.
Кіші жүздің биі кім? Әйтеке.
''Жеті жарығына'' шағаруға кімдер қатысты? Төле, Қазыбек, Әйтеке.

Міне балалар өздерің көріп естіп отырғандай бір бидің өзі осы күнгі соттың, прокурордың, полицияның қызыметін атқарған. Бұл кездегі заң Жеті жарығы боса, қазіргі қолданып жатқан Конститутция мыз 1993-1995 жылдары қабылданған. Қазіргі кездегі кейбір заң қызметкерлері сияқты құпия алдын ала келісу, пара алу деген ол кезде болмаған. Міне қаншама жылдар өтседе Төле былай депті, Қазыбек айтыпты, Әйтеке би айтқан екен деп әлі күнге дейін жадымызда сақталып жүр және мәңгі сақталыды.

V. Оқушыларды бағалау.



3 4 5

VІ. Үйге тапсырма.

Билердің шешендік сөзденін оқып келу.



Тақырыбы: Дәстүрлі билер соты
Сабақтың мақсаты:
а) білімділік: Қазақ қоғамындағы билер сотының рөлі мен маңызын ашу, патша үкіметінің өзіне бағынышты аумақтағы билер сотына деген көзқарасын түсіндіру, сөз өнеріне баулу.
ә) дамытушылық: Оқушылардың логикалық ойлау, шешім шығару, қорытынды жасау, өз бетінше және топпен жұмыс қабілеттерін дамыту.
б) тәрбиелік: Оқушыларды әділдікке, адамгершілікке, Қазақстан Республикасын құрметтеуге, адал болуға тәрбиелеу.
Сабақтың көрнектілігі: Карта,слайд, тарихи деректер,тарихи тұлғалардың суреттері, тірек – сызбалар.
Сабақтың түрі: Интерактивті сабақ
Сабақтың әдісі: Түсіндірмелі, топтастыру, кестемен жұмыс, сұрақ-жауап
Сабақтың типі: Жаңа материалды меңгеру
Сабақтың барысы: І. Ұжымдастыру
а) оқушыларды түгелдеу
ә) кезекті сабаққа оқушылардың назарын аудару
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру
1.Кім жылдам ойыны
2. Тұлғаны таны
Кім жылдам ойыны
10
10
10

20
20
20

30
30
30

10 ұпай.
Қазақстанды қай елдің ғалымдары зерттей бастады
(орыс және шетел ғалымдары)
20 ұпай
Қазақ өлкесінің этнографиясы туралы ғылыми мұра
қалдырған, Орынбор өлкесінің топографиясы, Орынбор тарихы атты еңбектердің авторы, Орынбор өлкесінің колумбы деген даңққа бөленген саяхатшы. (Л.И.Рычков (1712 – 1777 ж))
30 ұпай
Ресейдің тарих ғылымының негізгін қалаушы, әрі белгілі географ өзінің ғылыми еңбектерінде өлкедегі орыс емес халықтардың, соның ішінде қазақтардың да тарихын, тұрмыс- тіршілігін сипаттап жазған (В.Н.Татищев (1741-1811 ж))
10 ұпай
1768-1774 жылдары Қазақстанға жіберілген алғашқы экспедициялардың бірін баяндаған академик, табиғат зерттеушісі (П.С.Паллос (1741-1811 ж))
20 ұпай
Қазақстан XVII ғасырда кешенді зерттеудің алғашқы әрекеттері кімнең есімімен байланысты (М.В.Ломоносов (1711-1765 ж))
30 ұпай Қазақтардың тұрмыс-тіршілігі мәдениеті, әдет- ғұрыптары мен салт- жоралары, бидай шаруашылық өмірінің ерекшеліктері туралы құнды дерек қалдырған зерттеуші, ғалым.
(И.Г.Георгий)
10 ұпай
Белгілі тарихшы, Сібірді зерттеуші
(Г.Ф.Миллер (1705-1783 ж))
20 ұпай
Өскемен бекінісінде қызмет атқарған орыс офицері, бірегей орыс-қазақ сөздерін жасаган кім? (А.Д.Скалон (1720-1777 ж))
30 ұпай
Қырғыз- Қайсақ экспедициясын құрган, қырғыз-қайсақ және қарақалпақ ордалары туралы түсіндірулер атты еңбектің авторы
(И.К.Кириллов (1689-1737 ж)

Тұлғаны таны

Ақтамберді жырау Ақан сері Шал ақын

Жаңа сабақтың жоспары:
1. Билер, билер соты және олардың қазақ қоғамы өміріндегі атқарған рөлі
2. Куәлар
3. Ант ішу
4. Жазаның түрлері: жер аудару, айып салу, құн төлету, дүре соғу, өлім жазасына кесу
5. Барымта
6. Патша үкіметінің Қазақстандағы билер сотының өкіметтігін шектеуі.
Жаңа сабақты бекіту сұрақтары:
1. Кісі өлтіргенде төленетін төлем? (құн)
2. Мал-мүлкін тартып алу? (барымта)
3. Адалдықты білдіру? (ант)
4. Айыптыны көрген адам? (куә)
5. Әділдікті айтушы? (би)
Бағалау
Үйге тапсырма: Үш бидің ұлағатты сөздерін жаттау


Қаған 7.
Хан 6.
Сұлтан 5.
Би 4.
Ру басы 3.
Ақсақал 2.
Ауыл басы 1.

Президент
Премьер министр
Облыс әкімі
Аудан әкімі
Ауыл әкімі

Елді басқару жүйесі

Хандық Қ
Жүз Х
Ұлыс С
Арыс Б
Ру РБ
Ата-аймақ А
Ауыл АБ

Би
i i ii, ii ii.




Жеке би
-i ii i, i , .


-i , ii ii ii i .

Ҽ
-i , i ii .


-i i Ҽ i .

Ҽ
-i .

Дулат

Жаныс

Жарылқамыс

Жанту би

Құдайберді

Әлібек

Төле би

Келдібек

Шаншар

Таз

Ботан

Майқы

Ақша

Қаракесек

Қазыбек

Әйтеке

Бәйбек

Ақша

Сейітқұл

Тоқпан

Қарашы

Төртқара






















Көк түс – 5.
Жасыл түс – 4.
Сары түс – 3.
Қызыл түс – 2.

ЖЕТІ КҮН
Дүйсенбі
Сейсенбі
Сәрсенбі
Бейсенбі
Жұма
Сенбі
Жексенбі


ЖЕТІ ҚАЗЫНА
Шығыс
Батыс
Оңтүстік
Солтүстік
Аспан
Жер
Жер асты


Би

Батыр.
Қолына қару алып, жауға шабушы ғана емес, қаһарлы хан сұлтандардың алдында именбей әділ сөзін айта алушы.

Шешен.
От ауызды, орақ тілді сөз зергері.

Көсем.
Ол көпті көрген көкірегі ояу, болашақты болжайтын, көре-көре көсем болған адам.


Ақын.
Үш бидің әрбір сөзі төгіліп тұрған жыр емес пе?

Саясаткер.
Қоғам қайраткері, ел мен ел арасындағы қоғамдық мәні зор мәселелерді шеше білген ханның кеңесшісі, Күлтөбе, Мәртөбе бастарында өткен әйгілі кеңестерде келелі істерде кеңес берген билер.


Тәрбиеші.
Кейінгі ұрпаққа тәлім-тәрбиелік ұлағаты мол өнегелі сөздерін қалдырушы.


Елші.
Олар ел ішіндегі ғана емес, мемлекетаралық мәселелерді шешуде белсенділік танытты.


Заңгер.
Барлық даулы мәселелерде айыптауыш (прокурор), қорғаушы (адвокат), төбе би (сот) қызметтерін атқарушы.