«№ 42 жанында интернаты бар жалпы орта білім беретін мектеп» КММ

Шоқан - саяхатшы

АШЫҚ САБАҚ

10 «Б» сынып

Семей қаласы - 2017

Қысқа мерзімді сабақ жоспары

• 21 жасында Шоқан өзінің әйгілі Қашқария сапарына барады.Шоқанға дейін бұл елге Марко Поло мен Гоестен ғана барған. Қазір осы сапар туралы бейнетаспадан үзінді көрейік/ 7 минуттық « Лики Евразии» 4 эпизодтан үзінді көрсетіледі/

• Осы сапардан келген соң , Шоқан бірнеше еңбектер жазады. Соның бірі

• «Алтышаһар немесе Қашқария туралы» Сендерге осы еңбектен үзінді беріп отырмын.

Алтышаһар немесе Қашқария туралы./ 3 слайд/

5. Шоқан – саяхатшы

Бұның алдында Ішкі Азияға барған 4-ғалым,:

1-рет 1278 жылы Марко Поло;

2-рет 1603 жылы Иезуит Гастен;

3-рет неміс ғалымы Шланинтвейт;

4-рет Шоқан Уәлиханов 1858 жылдың 28 маусымында.

Шоқанға осы еңбегі үшін 4-дәрежелі «Ізгі Владимир» ордені мен 500 сом күміс ақша берілді.

1855 жылы Шоқан Орталық Қазақстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды. Қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында материал жинап қайтады. Кейін ол: «Тәңірі», «Қазақстандағы шамандықтың қалдығы» деген еңбек жазады.

1856 жылы Шоқан Қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысады. Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады.

1858-1859 жылдары Шоқан өзінің Қашқарияға барған атақты саяхатын жасайды. Ол сол өлкенің жаратылысы, тарихы, этнографиясы жайлы көп мәліметтер жинайды. Бұл мәліметтер Шоқанның дүниежүзілік география ғылымына қосқан зор жаңалығы болып есептеледі.

Шоқан сөнген жұлдыз емес, Шоқан өшпес шоқ жұлдыз.

Шоқан аққан жұлдыз емес, тура көгімізде жарқырап тұрған жұлдыз. Мұны Шоқан дүние салған соң зулап өте шыққан бір ғасыр мойындатады.

Шоқан туралы роман да, өлең поэма да, драмалық шығармалар да жаздық. Аталған салалардың әрқайсысынан нағыз Шоқан керектігін білемін! Келер таңнан соны асыға күтемін!

Сәуірбек Бақбергенов, жазушы

Қашқария-үш жағы бірдей биік тау жоталарымен қоршалған, төртінші-шығыс жағы Гоби даласымен ұласып жатқан құмды сахара. Шекаралық тау жоталарының ішінде жол қатынасына қолайлысы Тянь- Шань. Бұл тау арқылы үш жол өтеді.

Таудан талай өзен ағып шығады.Осы өзендер болмаса, бұл құлазыған құнарсыз жерлер адам мекені бола алмас еді.

Қытайдан Қашқарияға келетін жалғыз-ақ жол бар. Ол бір жақсы өңделген жол және оның бойындағы елсіз жерлерде почта тасу міндетін атқаруға тиісті қашқарлықтар мекендейді.

Ауа райы жақсы, жергілікті адамдарға оның таза ауасы қандай жақса, шетелдіктерге де сондай жағады. Қысы ұзақ болмайды, қары көп жатпайды.

Өлкенің минералдық байлықтары аз зерттелген, әйтсе де алтын және мыс кендері бар екенін аңғартқандай белгілер кездеседі.

Бұл елде жүзім, мақта, астық және бақша өсімдіктері егіледі.

«Алтышаһар» халқының санын анықтау мүмкін емес.Қытайлардың қала деп санап жүрген ең үлкен қыстақтарының өзінде халық саны өте аз. Қашқар округының ең үлкен қыстақтары Файзабад пен Ханрықта небәрі 2 мыңға жуық үй бар.

Қашқарлықтар мейірбан әрі бауырмал, жарқын мінезді, еңбекқор және мейлінше сыпайыгер халық.

1858-1859 жылдардағы Шоқанның Қашғарияға сапары ғалымдық, ағартушылық саласындағы еңбегінің жаңа белеске көтерілуіне жол ашты. Қашғария ол кезде Ресей тарапынан зерттелмеген өлке болатын. Ресей жағрафиясы ғылымында өшпес жазба мұра боп қалған Қашқария сапарына Шоқан Уәлиханов 1858 жылы маусымда, 22 жасында аттанған. Ол үлкен жолға Семей көпесінің керуенімен бірге шыққан. Уәлиханов бұл сапарына басын тақырлап, үстіне шапан киіп, Әлімбай көпес деген лақап атпен шыққан. 1859 жылдың 12 сәуірінде сапарының басталғанына 11 ай болғанда Шоқан Уәлиханов Верныйға қайтып оралады. Экспедиция қорытындысы бойынша ол "Алтышара немесе Қытайдың Нан Лун провинциясындағы (кіші Бұқара) алты шығыс қаласының жағдайы туралы" (1858-1859) есеп әзірлеп, жазып шығады. Оның бұл еңбегі Ресейдің және одан тысқары елдердің шығыстанушыларымен жоғары бағаланып, көп ұзамай ағылшын тілінде де аударылып басылады.

Саудагер ретінде Қашғарияға құпия барған Шоқан, өлкенің экономикалық саяси құрылымын зерттеп, оның тарихы мен этнографиясынан көптеген материалдар жинайды. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихына, әлеуметтік құрылысына арналып, сол заман ғылымының биік деңгейінде жазылған әлемдегі тұңғыш зерттеу жұмысы еді.

«Жоңғария очерктері»

Менің саяхатымды жүрген жерлерімнің сипатына қарай 2 кезеңге бөлуге болады: 1) Менің Жоңғарияға, яғни Жетісу мен Іле сыртындағы өлкеге және Ыстықкөлге баруым. Бұл жерлердің физикалық сипаты Сібір штабының түсіріп алған жақсы карталары бойынша да әбден мәлім болатын. Ал ғылыми жағынан оларды Шренк, Влангали, Семенов, Голубев мырзалар зерттеп өткен. Ал олардың бұл мәліметтерінде тек физика-география мәселелерін ғана қамтып, этнография мәселесін мүлдем қозғамаған. Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым. Онда полковник Коментовский бастаған алғашқы Ыстықкөл экспедициясына қатыстым. Содан соң Құлжада 3 ай тұрдым. Сөйтіп Жоңғарияда барлығы 5 ай болдым. Бұл өлкені Алакөлден Тянь-Шаньға дейін түгел аралап шықтым. Ал Тянь-Шань тауына сол жылы Жырғалаң өзенін бойлап шықтым. Жоңғария Алатауының бөктерінде терең із бар. Мұны қазақтардың айтуына қарағанда, құландарды қыру үшін Жәнібек хан қаздырған екен. Ханның жас баласы атқа отыруға үйреніп жүрген кезінде оның атын құландар өз үйіріне ілестіріп әкетіп, бала қаза тауыпты. Содан кейін хан Тарбағатайдан Ілеге дейін ор қаздырып, Жоңғарияның барлық құланын соған құлатып өлтіріпті. Одан тек бір ұрғашы, бір еркек құлан ғана аман құтылып, Балқаштан әрі өтіп, өзінің ұрпақтарына: «Бұл жаққа енді жоламаңдар!» деп өсиет қалдырыпты-мыс деседі.

Қазіргі уақытта Жоңғарияда екі түрлі халық тұрады.Бураттар немесе нағыз қырғыздар және жалпы алғанда үйсін деп аталатын ұлы жүз қазақтары.Бұлардың арасында молаттары бөлек өздерін көп және күшті халықтың қалдығымыз деп санайтын сары үйсін деген ұрпақ болатын.Көптеген қырғыз қазақтардың ертегілерін,мифтерін,эпос,жырларын және аңыздарын жинап жүріп олардың Еуропа халықтарының әсіресе славяндардың сол сияқты шығармаларының ұқсастығына таңғалдым.Бастапқы кезде мен бұл фактны Абель,Ребизаға еліктеп Үнді-Герман Орта Азия жерлерінде татар тұқымдарымен бірге өмір сүрген уақыттағы әсерінен және араласып кетуінен болған ғой деп түсіндім.Енді мен бұл мәселені шешудің кілтін Ұлы жүз бен қырғыздардың арасынан табармын.Сөйтіп өз жинағым үшін материалдар жинап алармын деп үміттеніп едім.Бірақ,ойым жүзеге аспай қалды.Мен бұл жерлерден бірде-бір ел кезер әнші,рабсот,бірде-бір жыршы боузер таба алмадым.Оныма қатты өкінемін,тіпті өлең-жырдың өзін сирек айтады екен.Ал айта қалса қара жорға туралы ғана айтады екен

Шоқанның Петербургке барған кезі 1861 жылғы басыбайлылық тәртіпті жою жөніндегі реформаның қарсаңы еді. Шаруларды патшаға қарсы үндеген

қоғамды сынаған т.б. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов сияқты алдыңғы қатарлы ақын-жазушылардың "Современник" журналында жарияланған мақалалары Шоқанға қатты әсер етіп, саяси әлеуметтік көзқарасының қалыптасуына негіз болды. Петербургте Шоқан достары П.П.Семенов-Тянь-Шанский мен Ф.М. Достоевскийді кездестіреді, көрнекті орыс ғалымдары А.И. Бекетовпен, шығыс зерттеушілері: Ф.Р. Отен-Сакенмен, И.И. Захаровпен, Е. Кавалевскиймен, ақындар А. Манасов Қ. Курачкин, Я. Полонскиймен танысып, араласады. Бұлардың бәрі оның идеялық жағынан көп толып өсуіне бірден-бір себеп болғанын көреміз. Ресейдің әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, орыстың революцияшыл демократтарының пікірлері оның демократтық көзқарасын тереңдете түседі. Қазақ халқының, әсіресе, оның төменгі тобының ауыр халі мен оның жағдайларына жан ашырлықпен қарап, түсініп көре білді. 1861 жылдың көктемінде денсаулығы төмендеуіне байланысты туған еліне оралды. Ол қазақ халқының тыныс-тіршілігін жақсартып, көмектесуді ойлап, әділеттілікті жақтап, халықтың мұң-мұқтажын түсіне білу мақсатымен Атбасар уезіне аға сұлтан болуды да ойлады. Сайлауға қатысып, көпшілік дауыс алғанымен, Сібір әкімшілігі оны аға сұлтандыққа бекітпеді. Себебі, демократтық бағыттағы озық ойлы зерттеуші ғылым билеуші топ үшін қауіпті адамдардың бірі еді. 1862 жылы Потанинге жолдаған хатында: "Мұндағы мақсатым – өзі халқымды әкімдер мен зорлықшыл бай қазақтардан қорғау еді", – деп ашық жазды. Ал, А.Г.Майковқа жазған хатында Шоқан бұл пікірін тереңдете түсіп: "Жергілікті сұлтандармен және қара сүйек қазақтардан шыққан байлармен қазір аразбын", – дейді ол, – мен оларға жалшыларды жақсы ұстаңдар, еңбек ақысын дұрыс төлеңдер дегенді талай рет талап еттім. Мен даланың пролетариатымен жақсы доспын, өйткені бір-бірімізді жақсы ұғамыз". 

Бағалау парағы

Бағалау парағы