Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация жариялап
2 млн. ₸ табыс табыңыз!
0 / 1
Материалға шағымдану
Назар аударыңыз. Бұл материалды сайт қолданушысы жариялаған. Егер материал сіздің авторлық құқығыңызды бұзса, осында жазыңыз. Біз ең жылдам уақытта материалды сайттан өшіреміз
Шағым жылдам қаралу үшін барынша толық ақпарат жіберіңіз
Сіздің сұранысыңыз сәтті жіберілді!
Жақын арада сайт әкімшілігі сізбен хабарласады
1 бонус = 1 теңге
Бонусты сайттағы қызметтерге жұмсай аласыз. Мысалы келесі материалды жеңілдікпен алуға болады
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Бонусты жинап картаңызға (kaspi Gold, Halyk bank) шығарып аласыз
Түсінікті
2024-2025 оқу жылына арналған
қысқа мерзімді сабақ жоспарларын
Жүктеп алғыңыз келеді ме?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен жасалған
"Азамат соғысы жылдарындағы Щучинск қаласы"
Материал туралы қысқаша түсінік
Щучиинск қаласы мен Бурабай кентінің аралығында орналасқан "Гнилая балка" ("Шіріген шатқал" авт.) ескерткішінің тарихын, Щучинск қаласының тарихымен байланыстыру.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады.
Толығырақ
09 Қазан 2018
500
0 рет жүктелгенТегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады
«Азамат соғысы жылдарындағы Щучинск қаласы»8 «Б» сынып оқушысы: Даирова Дильназ Жетекшісі: тарих пәні мұғалімі Сарсекеева Д.Ж. Азамат соғысы- мемлекет ішінде билік үшін сол ел азаматтарының өз ара соғысы.Үш революцияның барысында патша тақтан құлатылып, билікті Ленин бастаған большевиктер партиясы қолға алды. Большевиктік билеушілер демократияға қарсы саясатымен жағдайды шиеленістіріп жіберді. «Ақтар» деп аталған күштер бірігіп, большевиктерге қарсы азамат соғысын бастады. Бұл азамат соғысы 1918 — 1920 жылдары аралығын қамтып, Кеңестік Ресейде орын алған азаматтық соғыс Қазақстанды да қамтиды, өйткені басты шикізат көзі қазақ даласы болды.Ол іс жүзінде 1917 жылғы Қазан төңкерісінің жалғасы болды. Азамат соғыс жылдарында қарулы күрестің бір жағында Қазан төңкерісі жеңісі нәтижесінде жеңіліс тауып, саяси және экономикалық биліктен айырылған күштер тұрды. Ақ гвардия «Сібір үкіметін» құрып, олар АҚШ, Англия, Франция, Жапония сияқты мемлекеттерге сүйеніп, Қызыл Кеңес үкіметіне жан-жақты қысым көрсетіп, қалай да большевиктер билігін құлатуды көздеді. Кеңес өкіметін құлату үшін ел ішіндегі ақ гвардияшылармен бірігіп алған империалисттік мемлекеттің белсенділік көрсетуіне орай, 1918 жылы жазда азамат соғысы кең көлемде жайылып кетті. Олардың ең басты күші – Чехословак корпусы болды. Осы корпустың бөлімдері революцияға қарсы ішкі күштермен бірлесіп, Қазақстанның бір қатар қалаларын басып алып, 1918 жылдың маусымында Семейде Кеңес өкіметі құлатылды. Жетісуда шаруалар селолардың бір тобы Черкасск селосын орталық жасап, қорғанысқа көшті. Антанта елдері үкіметтерінің қолдауымен Самарада эссер –ақгвардияшы үкіметі – комуч құрылтай жиналысының комитеті, Омбыда адмирал Колчак басқарған Сібірдің ақгвардияшыл уақытша Үкіметі орнады. 1918 жылдың қаңтарында қуылған атаман Дутов, 1918 жылдың шілдесінде тағы бүлік шығарып, Орынборды басып алады да, кеңестік Түркістанды Орталық Ресейден бөліп тастайды. Азамат соғысы жағдайында Қызыл әскерлерді құру жүзеге асады. Бүкіл Ресейлік Атқару Комитетінің 1918 жылдың мамырындағы жарлығымен әскерге еркімен бару ісі, жалпыға міндетті әскери борышты орындаумен алмастырлды. 1918 жылдың жазында Қызыл әскердің құрамды бөлігі ретінде Қазақстан территориясындағы ұлттық бөлімдерін жасауға Сырдария, Жетісу, торғай облыстарының уездері негіз болды. 22-25 Чапаев дивизиялардың ерлігі, Орал мен Орынборды қаһармандықпен қорғау – тарихи даңққа бөленді. Ақмола, Семей, Жетісу облыстарында Павлодар, Өскемен, Бұқтырма, Зайсан уездерінде әсіресе, Зырян, Катон – Қарағай, Шыңғыстау, Шемонайха областарында партизан қозғалысы елдің едәуір бөлігін қамтыды. Азамат соғысы екінші жағында Қазан төңкерісі нәтижесінде өкіметті өз қолына алған большевиктер партиясы бастаған күштерден тұрды. Олар большевиктік ұрандар мен Кеңес өкіметі жариялаған социализм идеяларына сенген жұмысшылар мен шаруалардың айтарлықтай бөлігінен қолдау тапты. Большевиктер мен Кеңес өкіметін жақтаушылар “қызылдар” деп аталса, оларға қарсы тұрғандар “ақтар” деп аталды. 1917 жылы Көкшетау уезінде, Кеңес өкіметі орнады. 1918 жылы мамырдың соңында Ақ гвардия билікті кеңестерден тартып алды. Ақ гвардияшылармен күресте Қазақстан еңбекшілерімен қоян-қолтық шетел жұмысшылары шаруалары-венгрлер,шехтар,поляктар, және басқалар да қатысып, өз еркімен Қызыл әскердің қатарында соғысты. Қазақстанның ақ гвардияшылар басып алған аумақтарында партизандық күрес пен халықтық қозғалыстар кең етек алды. 1919 жылдың күзінде Шығыс майданының 5-армиясы (қолбасшысы М.Н.Тухачевский) Ақмола, Көкшетау, Петропавлды азат етті. Халықты өзінің соңынан ерте білген Кеңес үкіметі Азамат соғысында жеңіп, билікті өздерінің қолдарына алды. Кеңестер биліктен айырылмау мақсатында, Қызыл армияны құру жұмыстарын қарқынды жүргізді. Әскер қатарына басқа ұлт өкілдерімен қоса қазақ еңбекшілері де тартылды. 1918 жылы 29 мамырдағы Декреті бойынша әскер жасақтауда еріктілік емес, міндеттілік еңгізілді.Бұл соғыста қазақ жеріде демографиялық ахуал кереңсіз өзгерістерге ұшырады. 1920 жылы мүлікті тәркілеу толқыны Щучье станицасынан басталған болатын. Азамат соғысына қажетті нәрселер мен Қызыл әскерді жабдықтайтын заттардың барлығы халықтан жиналып алынды. Осы кезеңде Щучье станицасында осы іс-шаралармен айналысатын, белсенділер тобы құрылды. Сол топтың құрамында қызмет атқарған, өзіміздің жерлесіміз Г. Едомский мен А. Толкуновтар болды. Әр бір адамның екі Отаны бар. Үлкен және кіші. Үлкені ол- сенің туылған мемлекетің болса, кіші отаның ол- барлық ғұмырыңды өткізген аймақ. Әр бір арайлап атқан таңыңды достарыңмен отбасыңмен қарсы алатын жер! Менің үлкен Отаным - Бурабай. Бурабай, әлемге белгілі жер. Бурабай өз сұлулығымен тек Республикаға ғана емес, әлемге де әйгілі. Бурабайды «Қазақстанның маржаны», «екінші Швейцария» деп те атайды. Көбі Бурабайды Қырым, Кавказ, Сочи елдерінің терезесімен тең көреді. Бурабайдың әр бір тасы, шатқалы, құпия үңгірлері көгілдір сулары туралы аңыздар өте көп. Көптеген ақын, жыраулардың шабытын шаттандырған Бурабайдың әсем табиғаты.Азамат соғысының қызу сұрапыл жылдарында Щучинск станицасы да тысқары қалмады.Біздің кішігірім Щучье қаламыз мақтанарлықтай тарихы бар. Щучье - қазақстандықтар үшін тарихи маңызы бар аймақ. 1850 жылы алғашқы тұрғын үйлер салынды. Атаман көшесідеп аталған себебі, бұл көшенің негізгі тұрғыны атаман болса, шіркеу тұрған көше, шіркеукөшесі деп аталса керек. Базарға баратын көшені базар көшесі. Төңкеріс жылдарынан кейін бұл көшеге В.И. Леннің есімі берілді. Барлық жерде сияқты - Кеңес өкіметіне көшу, тарихи қайғылы, қанды кезеңдерімен белгілі. 1918 жылы Көкшетауды казак отрядтары жаулап алған соң, атаман Анненковтың қалың қолы Щучинск станицасына дейін жетті. Азамат соғысы Щучинск станицасының жақын аумағындағы жалмап үлгерді. Ол жергілікті казактардан қарақшылар тобын құрған болатын. Артынша, Көкшетау уезінде, Кеңес өкіметін орнатушылардың белді мүшесі, Виноградов пен оның әйелін ату жазасына кесті. 1918 жылы Веденовка ауылында Олейников, Летунов, Қотыркөлде Ф.Я. Полиненко, И.И. Соколовскийлер, казак әскерлеріне қарсы партизан отрядын құрған болатын. Колчакшылар партизан отрядтарынан неғұрлым соққы алған сайын, ақтардың ыза- кегі арта түсті. 1919 жылы Щучинск станицасынан алыс емес «Гнилая балка» жерінде, 36 адамды айуандықпен шауып өлтірілді. Жан түршігерлік, сұмдық сәттерді сол кезеңнің тұрғындары бастарынан кешірген болатын. Колчакшылардың шегінген сәттерінен кейін, осы аумақтан белгісіз 29 адамның, адам танырсыз мәйіттерінің қалдықтары табылды. Ағаш бұталарына ілінген киім қалдықтарынан бастап, адамдардың кесілген бастарына дейін сынды қалдықтар кездесті. Щучинск станициясында үш ағайынды Павел, Василий, Федор Свинарьлар, Василий, Демьятин, Тимофей Марычевтер колчакшылардың қолдарынан айуандықпен қаза тапты.Николаевка, Лавровка ауылдарының 36 большевикті азаптап өлтірген болатын, бүгінгі күндегі «Гнилая балка» ескерткіші осы азамат соғысы кезеңінде қаза тапқан жерлестерімізге аранлып қойылған. 1919 жыл Щучинск станицасы арқылы ақгвардияшылар Кеңес өкіметінің билігін орнатушылардан құралған тұтқындардан тұратын колоналарды айдап өтті. Адамдар аш, шаршаған, әлсіреген, жарақаттанған жандардан құралған еді. Әлсіреп әрең дегенде келе жатқан адамдарды казактар сойылмен соғып отырды. Әсіресе, станицаның жастары тұтқындарға көмек көрсетуге тырысты, жылы киім, тамақ үйлерінде не бар сонымен бөлісуге тырысты. Алайда, казактардан құралған күзетшілер көріп қалса көмекшілерді де қатаң жазалаған. Қазіргі ДОСААФ ғимараты колчак әскерінің орталық ғимараты болған еді. Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Азамат соғысы жылдарында өлкеде, жанды түршіктірерлік, сұмдық өлім жазасына еш бір себепсіз қиюшы бас кесерлермен күрес жүріп жатты. Сондай оқиғалардың бірі Қатаркөл аумағында да болған еді. Мұнда да жас комсомолшылардың сіңірген еңбегі аз емес. Уақыт өткен соң, сол кезеңдерде өмір сүрген, азаматтар естен кетпейтін, оқиғаларды кітапқа басып шығаруға тырысқан екен. Міне, азамат соғысы жылдарындағы қайғылы оқиғалардың бірін, «Казачья быль» атты кітабында Андрей Боргул өз еңбегінде баяндайды. Қатаркөлдік шіркеу пірадарының ұлы Павел Говоров туралы баяндайды. Павел - Щучинск волостінің комсомолы, исполком хатшы міндетін атқарған. Қарақшылармен күрес кезеңінде, Габченко ЕТБ ( Часть Особого Назначения (ЧОН)) штабының хатшысы қызметін атқарды. 1922 жылы барлаушылар Щучинск станицасынан Қатаркөлге барар жолда тұзаққа түсті. Жолдастары өлтіріліп, Павел ауыр жарақаттанған күйі тұтқынға алынды. Кейін, тергеу ісі жүргізілген уақытта Павелдің белі сындырылып, айуандықпен өлтірілгендігі дәлелденді. Сол сәтте Павелдың жасы не бары 17 ғана еді. «Қанға қан, жанға жан» принціпі көптеген сол кездегі Щучинск станциясының бейбіт тұрғындарының өміріне балта шапты. Интернет желісінен алынған фото материалКейінірек Бурабай партизандары, өңірді ақтардың қарамағынан құтқарса, 1919 жылдың 21 қарашасында Щучинск станицасында Кеңес өкіметі орнаған болатын.Қазіргі таңда Щучинск қаласының орталығындағы саябақта, Кеңес өкіметінің билігін орнату жолында өз өмірлерін қиған азаматтарға арналған ескерткіш қойылып, А. Толкунов, Г. Едомский, ал Қатаркөлде Ф.Полиенко есімдерімен қаланың басты көшелері аталған.Азамат соғысы жылдарында Кеңестер жағында соғысқа қатысқан өзіміздің жерлесіміз Георгий Едомский болған. Григорий Едомский – 1896 жылы қарапайым казак отбасында дүниеге келген. І –ші дүниежүзілік соғыста, әкесі – Дмитрий Гаврилович «Георгий крест» төс белгісімен марапатталып, контузиясымен 1917 жылыдың мамырында майданнан , еліне қайтып оралды. Ол майданнан бос қоржынмен келеген жоқ, Лениннің большевиктік ойын насихаттаушы тұлға ретінде оралған болатын. Большевиктердің мақсатын үлгі ретінде ғана көрсетіп қоймай, жергілікті большевик Виноградовтың кездесулеріне ертіп жүрді. Осының бәрі Дмитрийдің жан дегенде жалғыз баласының ойының қалыптасуына әсер етті. Гриоргий Едомский. Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған фото.
Сол кездегі саяси өмірден алдыңғы қатарлы жастар тысқары қалған жоқ. ЖБУ оқытушысы (И.В. Ломоносов атындағы жоғары бастауыш училищесі) С.В. Логиновтың жетекшілігімен революцияның кейін Көкшетау уезінің ағартушы комиссары атанды. Жастар арасында ерекше құрметке ие болған - ЖБУ түлегі Гриша Едомский. Оның әпкесі Таня Галяктың (Едомскаяның) айтуы бойынша олардың үйінде сол кездегі жастар Гришаның жолдастары: Костя Слепышев, Михаил Едомский, Маша Ларионова, Варя Артмьева, Дуся Иванова және Лида Гребенюк жиы-жиы жиналатын. Міне, осы жатар Гриша басқарған комсомол үйірмесін ұйымдастырған болса керек. Олар станица тұрғындарына кооператив ұғымын, қарақшылықпен күресе отырып, халық арасында сауатсыздықпен күресті жүргізді. Бастарына төнген қауіп-қатерден қорықпай, кулактардың артық нандарын тартып алып, продотрядтқа көмек көрсеткен болатын. В.Г. Полежаева (Артемьева Варя) өз естеліктерінде «Кулактар құдайдың қаһарымен, қарғысымен қорқыта отырып, омсомолдардың үстерінен мысқылдап күліп отыратын».- деп есіне алды бір естеліктерінде. Бірақ та аспандағы және жердегі қарғыстарынан қорықпай, олар талай рет «өлімнің көзіне тік қарап жүргендер» деп саналатын. Лениннің ұранын тастап жүріп, ісін құп көріп, станицаның бай тұрғындары мен ауыл кулактарының артық деген нандарын тартып алып жүргендер болып саналды. Гриша 1920 жылдың қыркүйегінде, оқытушы ретінде сол кезде Дорофеевка деп аталатын, Чебачье селосына, училищенің үздік түлегі болғандықтан, оны оқытушы ретінде жұмысқа шақыртқан болатын. Алайда, Гриша жексенбі күндері Щучье қаласына жиы келіп тұратын. Комсомол үйірмесінің ұйымдастырған барлық іс-шараларына белсене ат салысатын. 1920жылдың қыстың қақаған суығына қарамай-ақ кулактардан алынған бидайды диірменнен өтізіп, Питер қаласындағы ашыққан халыққа аттандыруға дайындап жатты. Бұл шараларға барлық комиссарлар қатысқан болатын. 1921 жылы, жергілікті бай кулактардан құралған көтерліс бұрқ ете түсті. «Продразверстканың көзі құртылсын, Кеңестер коммунистерсіз!» - деген ұранмен көтеріліс бұрқ етті. Көп кешікпей бұл қозғалыс лебізі Көкшетау уезіне дейін жетті. Оларға да Щучинск станциясының көтерілісшілері кеп қосылды. Станициядағы көтерілісшілері кеп қосылды. Станциядағы көтеріліс шіркеу қоңыраумен дабыл қағылып естіртілген болатын. Көтерілісшілер әр түрлі кез-келген ауыл шаруашылығының құралдарымен қаруланған, көп азаматтарды , тіпті комсомол продкомиссарларға дейін қырды. Николаев атты көпестің жертөлесінде, А.И. Толкуновты күш көрсетіп ұстап отырған. Тұтқындалғандардың көбін жаяу Көкшетау уезіндегі түрмеге дейін қуып апарған еді. Міне осылай, абақтының бір бөлмесінде Варя Артемьева, Лида Гребенюк, Физа Асмаева, А.П. Асмолова - Гришаның анасы Асмоловалар қамалған болатын. Гриша және Маша Едомскийлерде тұтқындалды. Сол кезде Щучинск станциясынан тұтқындалғандар саны 22 адамға жетті. Көпке ұзамай , тергеу, ұрып-соғу, ату жазалары басталды. Тұтқындалған кейінгі кейін, 2 аптадан соң, тұтқынға түскендерді колонна жасап, тұрғызып, пулеметпен қорқытып, қала сыртына айдап әкетті күтпеген жерден тұтқындалған колоннаға баса көктеп, атты әскер шауып келді. Бұл Қызылдардың әскері екен. Міне, осылай Щучинск станициасының комсомолдарының жаны сақталып қалды. Көп жылдар өткен соң, осы өмір жағдайын бастарынан кешкен оқиғаларымен бөлісті. Петрова Л.Ф. естелігінен: (Гребенюк Лида) «1920 жылының ақпан айында комсомол ұйымына барып жазылдым. Дәл сол жылы, Гриша Чебачье селосына мұғалім болып орналасқан жыл еді. Менің ең бірінші комсомолдық тапсырмам, комсомол қатарына екі қызды үгіттеу болатын. Бірінші болып, Иванова Настя ( Монова А.Т ) ұйымға тарттым. Продкомиссар Толкунов А.И.. Набережная көшесінде біздің үйде тұратын. Қазір ол өңірде тоғыз қабаттық үй тұрғызылған. Александр Иванович маған жиы комсомол тапсырма беріп тұратын. Дәл осы қайғылы күні, Толкунов А.В, Лиданы Бурабайдағы консерв зауытына, бір көк пакетпен қоса, келе жатқан қауіп-қатерді ескерту тапсырылған болатын. Лида Бурабайға лездетіп бет алды. Сол кезде қарсыластардың тобы жолды бөгеп тастаған болатын. Лида өзіне бұрынан белгілі жол торабымен көздеген жерге жетті. Комсомол Иван Маслинге пакетті табыстап, кері оралуға дайындалды. Алайда, зауыт шарбағынан шыға берісте көтерілісшілер тұтқынға алған болатын. Көтеріліс аяқталған соң, Лида үйіне қайтып оралды. Бурабайдағы консерв зауытына жұмысқа орналасты. Кейін Степняк қаласына көшіп кетті.»Азамат соғысы аяқталғаннан кейін, Кеңестік билік жүйесін нығайтуда, 1920 жылдан бастап, Гриша Едомский Щучинск қаласындағы большевиктер ұйымында жұмыс істей бастады. Ал әкесі болса, «волревкомның» төрағасы міндетін атқарған болатын. Келесі кезекте әкесі мен баласы біріге отырып, өңірде Кеңес өкіметін орнатушылардың қатарында еді. Григорий Едомский Щучинск станицасына қарасты, Дорофеевка комсомол ұйымының төрағасы міндетін атқарды. Азамат соғысының аяқ кезеңінде, Гришаны ақтар тұтқындап, оны азаптап өлтірді. Қаһарлы қыстың күнінде үстіне суық су құйып, суық су ішкізіп, неке жүзігі салынған қолын білегінен бастап шауып тастады. Қарақшылардың азаптау сәттерінде Гриша көз жұмды. Денесі тек көктемнің шуақты күндерінің бірінде, қар еріген соң табылды. Денесі Щучинск қаласының бұрынғы «балалар саябағы» деп аталатын бақтағы «Кеңес өкіметін орнату жолында қаза тапқандарға арналған бауырлар зиратында» жерленген. Төменгі деректе, осы тақырып туралы мәлімттерді көре аласыздар. Ақмола облыстық мәдениет басқармасы, тарихи мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығынан алынған ақпарат.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Щучье қаласынан, Бурабай кентіне жүрер жолында, сол жақта, ағаштың бауырына сұғына енгенген, ерте кезден - ақ, орыс ұлты бұл жерді «Гнилая балка» шатқалы деп атап кеткен бар. Азамат соғысы жылдарында бұл шатқал Кеңес өкіметінің орнауына қарсы болған азаматтарды қырып салатын орын болған. Жергілікті халықты үрей мен қорқынышта ұстау мақсатында, жазалаудың түрлі амал-тәсілдерін қолданған аумақ. Қанша адамдардың өмірі осы шатқалда қалды! Қазіргі таңда бұл өңірді сонау Азамат соғысы жылдарында құрбан болған бауырлардың зираты екенін көбі біле бермейді. Сол құрбандардың құрметіне ескерткіште тұрғызылған. Ескерткішті халық көтергендіктен, ел арасында бұл ескерткіш «Гнилая балка» деп атайды. Бұлай деп аталу себебін нақты дәлелдейтін тарихи дәйектер жоқ. Бірақ менің ойымша бұлай деп аталу себебі біріншіден, шатқалдың сол кезде станица сыртында, алыс аймақта орналасуында, десем екіншіден, осы маңайда бұрынғы уақытта ағаш өңдейтін орынның болуында ма деген ой келеді. «Гнилая балка» ескерткіші 1921 жылы тұрғызылып, 1967 жылы ескерткіш жаңартылған. Ескерткішке сипаттама берер болсақ: үш стела темір бетон барельфпен, жауынгерлер бейнесі бейнеленген. Ескерткіш гүлзарының аумағы 340 метр кв. Бетон тақтайшаларында «ВЫ МИРУ СВЕТ ПОДАРИЛИ, ВАМ МИР БЕССМЕРТИЕ ДАРИТ» деген жалынды сөздер жазылған (Қазіргі кезде бұл жылынды сөздер алынып тасталынған). Құрбан болған бауырлардың құрметіне көптеп қайың ағашы егілген. Қазіргі уақытта да бұл аумақта жайқалған қайың мен қарағай ағаштары қалың орман болып өсіп тұр. «Гнилая балка» ескерткішінің фотосы.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Ескерткіштің архитекторлары: Карпатов (аты белгісіз) пен Эстония елі мен Ленинград қаласының студенттері болаған екен. Бірақ, Кеңес өкіметінің қарсыластары бәрін жойып, барлығын қайта өз қалпына түсіргілері келіп, Кеңес өкіметін орнатушы белсенді азаматтарды қырып салған болатын. «Гнилая балка» шатқалында, революцияны қорғаушыларды, аяусыз жазалаған, қырған аумақ болып саналады. Қарақшылар, тек қана сол кездегі Щучье станицасынан ғана төңкерілісшілерді жинап қоймай, жақынжатқан ауылдардан да төңкерілісшілерді, «Гнилая балка» шатқалына әкеліп дарға асқан. Николаевка селосынан жеті большевик: Иван Баженов, Владимир Подольский, Тарас Борщ, Сергей Еременко, Иван Довгаль, Иван Дробот, Василий Куринскийлерді аяусыз балталады. 1919 жылдың қоңыр күзінде, аяусыз дарға асылғандардың қатарында 18 лаврлық жауынгерлер (Айыртау ауданынан әкелінгендер) олардың қатарында ағайынды Свинаревтер Иван мен Василий, Федор, ағайынды Марычевтер Василий, Федор мен Тарастар болған еді. Ақ гвардияшылар 1921 жылдың ақпан айында аса қатыгездікпен ерекшеленген болатын. Кулактардың ереуіл толқыны бұр етті. Шатқалда 200 жуық Кеңес өкіметін қолдаушылар айуандықпен балталанған. Ақ қарақшылар бұл адамдардың өмірін ғана алып қана қоймай, олардың аттарын халықтарға ұмыттыруға тырысты. Қорғаушыларды дарға асуда киімдеріне дейін шешіп, халықтың үрейін ұшыру мақсатында, адамдардың бастарын қайың ағашына іліп қойған. Жерлеу кезінде, жаны ашыр адамдар, үлкен жеті табыт жасап, балталанған адамдардың дене мүшелерін табытқа салып жерлеген болатын. Табыттың саны жерлеуге де жетпей жатты. «Гнилая балка» шатқалы - сол кезде жергілікті жердің адам көп кездесе қоймайтын тыныш аумағы болатын. Ал қазір ол кездегі тыныш аумақ жоқ. Бір жағынан шыны зауыты салынып, жұмысшылар ауылы бой көтерсе, бір жағынан Бармашино, геологтар мен ғалымдар ауылы бой көтерді. Шатқалдағы ескерткіш – сол уақыттағы Щучье қаласының тұрғындарының қаражатына толықтай тұрғызылған болатын.Төменде «Гнилая балка» стеласы туралы зерттеу және жазба нұсқаларары туралы материал келтірілген.
Ақмола облыстық мәдениет басқармасы, тарихи мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығынан алынған ақпарат.
Азамат соғысы тек қана Ресей мен Жетісуды жерін ғана шарпыған жоқ, ол Щучинск станицасына да лебі шарпыған болатын. Бұл жобада азамат соғысы жылдарындағы құжаттармен деректер қолданыла отрып, сол соғысты көзімен көрген адамдардың естеліктерінің негізінде жазылды. Облыстық және аудандық өлкетану мұрағаттарынан алған ақпараттар мен фотосуреттер қоса, берілді. Бұл ақпарат Щучье қаласының әр бір тұрғыны үшін маңызды. Себебі, өзіміз тұрып жатқан қалаға қатысты тарихи мәліметтерді білуге міндеттіміз. Ол біздің қаламыздың тарихының бір маңызды бөлшегі болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.«Бурабай волшебный край» кітабының 23-30 беттері.2.egemen.kz интернет желісіндегі парақшасы. 3.Көкшетау қалалық облыстық ескерткіштерді есепке алу бөлімі, мұрағатындағы №228 ескеткішінің тарихы.4.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған фото және естелік жазбалар.5. «Арман МТЖО» орталығындағы «Аудандық өлкетану мұражайынан алынған газет қиындыларынан алынған ақпараттар және фото материалдар».
Азамат соғысы жылдарында өлкеде, жанды түршіктірерлік, сұмдық өлім жазасына еш бір себепсіз қиюшы бас кесерлермен күрес жүріп жатты. Сондай оқиғалардың бірі Қатаркөл аумағында да болған еді. Мұнда да жас комсомолшылардың сіңірген еңбегі аз емес. Уақыт өткен соң, сол кезеңдерде өмір сүрген, азаматтар естен кетпейтін, оқиғаларды кітапқа басып шығаруға тырысқан екен. Міне, азамат соғысы жылдарындағы қайғылы оқиғалардың бірін, «Казачья быль» атты кітабында Андрей Боргул өз еңбегінде баяндайды. Қатаркөлдік шіркеу пірадарының ұлы Павел Говоров туралы баяндайды. Павел - Щучинск волостінің комсомолы, исполком хатшы міндетін атқарған. Қарақшылармен күрес кезеңінде, Габченко ЕТБ ( Часть Особого Назначения (ЧОН)) штабының хатшысы қызметін атқарды. 1922 жылы барлаушылар Щучинск станицасынан Қатаркөлге барар жолда тұзаққа түсті. Жолдастары өлтіріліп, Павел ауыр жарақаттанған күйі тұтқынға алынды. Кейін, тергеу ісі жүргізілген уақытта Павелдің белі сындырылып, айуандықпен өлтірілгендігі дәлелденді. Сол сәтте Павелдың жасы не бары 17 ғана еді. «Қанға қан, жанға жан» принціпі көптеген сол кездегі Щучинск станциясының бейбіт тұрғындарының өміріне балта шапты. Интернет желісінен алынған фото материалКейінірек Бурабай партизандары, өңірді ақтардың қарамағынан құтқарса, 1919 жылдың 21 қарашасында Щучинск станицасында Кеңес өкіметі орнаған болатын.Қазіргі таңда Щучинск қаласының орталығындағы саябақта, Кеңес өкіметінің билігін орнату жолында өз өмірлерін қиған азаматтарға арналған ескерткіш қойылып, А. Толкунов, Г. Едомский, ал Қатаркөлде Ф.Полиенко есімдерімен қаланың басты көшелері аталған.Азамат соғысы жылдарында Кеңестер жағында соғысқа қатысқан өзіміздің жерлесіміз Георгий Едомский болған. Григорий Едомский – 1896 жылы қарапайым казак отбасында дүниеге келген. І –ші дүниежүзілік соғыста, әкесі – Дмитрий Гаврилович «Георгий крест» төс белгісімен марапатталып, контузиясымен 1917 жылыдың мамырында майданнан , еліне қайтып оралды. Ол майданнан бос қоржынмен келеген жоқ, Лениннің большевиктік ойын насихаттаушы тұлға ретінде оралған болатын. Большевиктердің мақсатын үлгі ретінде ғана көрсетіп қоймай, жергілікті большевик Виноградовтың кездесулеріне ертіп жүрді. Осының бәрі Дмитрийдің жан дегенде жалғыз баласының ойының қалыптасуына әсер етті. Гриоргий Едомский. Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған фото.
Сол кездегі саяси өмірден алдыңғы қатарлы жастар тысқары қалған жоқ. ЖБУ оқытушысы (И.В. Ломоносов атындағы жоғары бастауыш училищесі) С.В. Логиновтың жетекшілігімен революцияның кейін Көкшетау уезінің ағартушы комиссары атанды. Жастар арасында ерекше құрметке ие болған - ЖБУ түлегі Гриша Едомский. Оның әпкесі Таня Галяктың (Едомскаяның) айтуы бойынша олардың үйінде сол кездегі жастар Гришаның жолдастары: Костя Слепышев, Михаил Едомский, Маша Ларионова, Варя Артмьева, Дуся Иванова және Лида Гребенюк жиы-жиы жиналатын. Міне, осы жатар Гриша басқарған комсомол үйірмесін ұйымдастырған болса керек. Олар станица тұрғындарына кооператив ұғымын, қарақшылықпен күресе отырып, халық арасында сауатсыздықпен күресті жүргізді. Бастарына төнген қауіп-қатерден қорықпай, кулактардың артық нандарын тартып алып, продотрядтқа көмек көрсеткен болатын. В.Г. Полежаева (Артемьева Варя) өз естеліктерінде «Кулактар құдайдың қаһарымен, қарғысымен қорқыта отырып, омсомолдардың үстерінен мысқылдап күліп отыратын».- деп есіне алды бір естеліктерінде. Бірақ та аспандағы және жердегі қарғыстарынан қорықпай, олар талай рет «өлімнің көзіне тік қарап жүргендер» деп саналатын. Лениннің ұранын тастап жүріп, ісін құп көріп, станицаның бай тұрғындары мен ауыл кулактарының артық деген нандарын тартып алып жүргендер болып саналды. Гриша 1920 жылдың қыркүйегінде, оқытушы ретінде сол кезде Дорофеевка деп аталатын, Чебачье селосына, училищенің үздік түлегі болғандықтан, оны оқытушы ретінде жұмысқа шақыртқан болатын. Алайда, Гриша жексенбі күндері Щучье қаласына жиы келіп тұратын. Комсомол үйірмесінің ұйымдастырған барлық іс-шараларына белсене ат салысатын. 1920жылдың қыстың қақаған суығына қарамай-ақ кулактардан алынған бидайды диірменнен өтізіп, Питер қаласындағы ашыққан халыққа аттандыруға дайындап жатты. Бұл шараларға барлық комиссарлар қатысқан болатын. 1921 жылы, жергілікті бай кулактардан құралған көтерліс бұрқ ете түсті. «Продразверстканың көзі құртылсын, Кеңестер коммунистерсіз!» - деген ұранмен көтеріліс бұрқ етті. Көп кешікпей бұл қозғалыс лебізі Көкшетау уезіне дейін жетті. Оларға да Щучинск станциясының көтерілісшілері кеп қосылды. Станициядағы көтерілісшілері кеп қосылды. Станциядағы көтеріліс шіркеу қоңыраумен дабыл қағылып естіртілген болатын. Көтерілісшілер әр түрлі кез-келген ауыл шаруашылығының құралдарымен қаруланған, көп азаматтарды , тіпті комсомол продкомиссарларға дейін қырды. Николаев атты көпестің жертөлесінде, А.И. Толкуновты күш көрсетіп ұстап отырған. Тұтқындалғандардың көбін жаяу Көкшетау уезіндегі түрмеге дейін қуып апарған еді. Міне осылай, абақтының бір бөлмесінде Варя Артемьева, Лида Гребенюк, Физа Асмаева, А.П. Асмолова - Гришаның анасы Асмоловалар қамалған болатын. Гриша және Маша Едомскийлерде тұтқындалды. Сол кезде Щучинск станциясынан тұтқындалғандар саны 22 адамға жетті. Көпке ұзамай , тергеу, ұрып-соғу, ату жазалары басталды. Тұтқындалған кейінгі кейін, 2 аптадан соң, тұтқынға түскендерді колонна жасап, тұрғызып, пулеметпен қорқытып, қала сыртына айдап әкетті күтпеген жерден тұтқындалған колоннаға баса көктеп, атты әскер шауып келді. Бұл Қызылдардың әскері екен. Міне, осылай Щучинск станициасының комсомолдарының жаны сақталып қалды. Көп жылдар өткен соң, осы өмір жағдайын бастарынан кешкен оқиғаларымен бөлісті. Петрова Л.Ф. естелігінен: (Гребенюк Лида) «1920 жылының ақпан айында комсомол ұйымына барып жазылдым. Дәл сол жылы, Гриша Чебачье селосына мұғалім болып орналасқан жыл еді. Менің ең бірінші комсомолдық тапсырмам, комсомол қатарына екі қызды үгіттеу болатын. Бірінші болып, Иванова Настя ( Монова А.Т ) ұйымға тарттым. Продкомиссар Толкунов А.И.. Набережная көшесінде біздің үйде тұратын. Қазір ол өңірде тоғыз қабаттық үй тұрғызылған. Александр Иванович маған жиы комсомол тапсырма беріп тұратын. Дәл осы қайғылы күні, Толкунов А.В, Лиданы Бурабайдағы консерв зауытына, бір көк пакетпен қоса, келе жатқан қауіп-қатерді ескерту тапсырылған болатын. Лида Бурабайға лездетіп бет алды. Сол кезде қарсыластардың тобы жолды бөгеп тастаған болатын. Лида өзіне бұрынан белгілі жол торабымен көздеген жерге жетті. Комсомол Иван Маслинге пакетті табыстап, кері оралуға дайындалды. Алайда, зауыт шарбағынан шыға берісте көтерілісшілер тұтқынға алған болатын. Көтеріліс аяқталған соң, Лида үйіне қайтып оралды. Бурабайдағы консерв зауытына жұмысқа орналасты. Кейін Степняк қаласына көшіп кетті.»Азамат соғысы аяқталғаннан кейін, Кеңестік билік жүйесін нығайтуда, 1920 жылдан бастап, Гриша Едомский Щучинск қаласындағы большевиктер ұйымында жұмыс істей бастады. Ал әкесі болса, «волревкомның» төрағасы міндетін атқарған болатын. Келесі кезекте әкесі мен баласы біріге отырып, өңірде Кеңес өкіметін орнатушылардың қатарында еді. Григорий Едомский Щучинск станицасына қарасты, Дорофеевка комсомол ұйымының төрағасы міндетін атқарды. Азамат соғысының аяқ кезеңінде, Гришаны ақтар тұтқындап, оны азаптап өлтірді. Қаһарлы қыстың күнінде үстіне суық су құйып, суық су ішкізіп, неке жүзігі салынған қолын білегінен бастап шауып тастады. Қарақшылардың азаптау сәттерінде Гриша көз жұмды. Денесі тек көктемнің шуақты күндерінің бірінде, қар еріген соң табылды. Денесі Щучинск қаласының бұрынғы «балалар саябағы» деп аталатын бақтағы «Кеңес өкіметін орнату жолында қаза тапқандарға арналған бауырлар зиратында» жерленген. Төменгі деректе, осы тақырып туралы мәлімттерді көре аласыздар. Ақмола облыстық мәдениет басқармасы, тарихи мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығынан алынған ақпарат.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Щучье қаласынан, Бурабай кентіне жүрер жолында, сол жақта, ағаштың бауырына сұғына енгенген, ерте кезден - ақ, орыс ұлты бұл жерді «Гнилая балка» шатқалы деп атап кеткен бар. Азамат соғысы жылдарында бұл шатқал Кеңес өкіметінің орнауына қарсы болған азаматтарды қырып салатын орын болған. Жергілікті халықты үрей мен қорқынышта ұстау мақсатында, жазалаудың түрлі амал-тәсілдерін қолданған аумақ. Қанша адамдардың өмірі осы шатқалда қалды! Қазіргі таңда бұл өңірді сонау Азамат соғысы жылдарында құрбан болған бауырлардың зираты екенін көбі біле бермейді. Сол құрбандардың құрметіне ескерткіште тұрғызылған. Ескерткішті халық көтергендіктен, ел арасында бұл ескерткіш «Гнилая балка» деп атайды. Бұлай деп аталу себебін нақты дәлелдейтін тарихи дәйектер жоқ. Бірақ менің ойымша бұлай деп аталу себебі біріншіден, шатқалдың сол кезде станица сыртында, алыс аймақта орналасуында, десем екіншіден, осы маңайда бұрынғы уақытта ағаш өңдейтін орынның болуында ма деген ой келеді. «Гнилая балка» ескерткіші 1921 жылы тұрғызылып, 1967 жылы ескерткіш жаңартылған. Ескерткішке сипаттама берер болсақ: үш стела темір бетон барельфпен, жауынгерлер бейнесі бейнеленген. Ескерткіш гүлзарының аумағы 340 метр кв. Бетон тақтайшаларында «ВЫ МИРУ СВЕТ ПОДАРИЛИ, ВАМ МИР БЕССМЕРТИЕ ДАРИТ» деген жалынды сөздер жазылған (Қазіргі кезде бұл жылынды сөздер алынып тасталынған). Құрбан болған бауырлардың құрметіне көптеп қайың ағашы егілген. Қазіргі уақытта да бұл аумақта жайқалған қайың мен қарағай ағаштары қалың орман болып өсіп тұр. «Гнилая балка» ескерткішінің фотосы.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған ақпарат.
Ескерткіштің архитекторлары: Карпатов (аты белгісіз) пен Эстония елі мен Ленинград қаласының студенттері болаған екен. Бірақ, Кеңес өкіметінің қарсыластары бәрін жойып, барлығын қайта өз қалпына түсіргілері келіп, Кеңес өкіметін орнатушы белсенді азаматтарды қырып салған болатын. «Гнилая балка» шатқалында, революцияны қорғаушыларды, аяусыз жазалаған, қырған аумақ болып саналады. Қарақшылар, тек қана сол кездегі Щучье станицасынан ғана төңкерілісшілерді жинап қоймай, жақынжатқан ауылдардан да төңкерілісшілерді, «Гнилая балка» шатқалына әкеліп дарға асқан. Николаевка селосынан жеті большевик: Иван Баженов, Владимир Подольский, Тарас Борщ, Сергей Еременко, Иван Довгаль, Иван Дробот, Василий Куринскийлерді аяусыз балталады. 1919 жылдың қоңыр күзінде, аяусыз дарға асылғандардың қатарында 18 лаврлық жауынгерлер (Айыртау ауданынан әкелінгендер) олардың қатарында ағайынды Свинаревтер Иван мен Василий, Федор, ағайынды Марычевтер Василий, Федор мен Тарастар болған еді. Ақ гвардияшылар 1921 жылдың ақпан айында аса қатыгездікпен ерекшеленген болатын. Кулактардың ереуіл толқыны бұр етті. Шатқалда 200 жуық Кеңес өкіметін қолдаушылар айуандықпен балталанған. Ақ қарақшылар бұл адамдардың өмірін ғана алып қана қоймай, олардың аттарын халықтарға ұмыттыруға тырысты. Қорғаушыларды дарға асуда киімдеріне дейін шешіп, халықтың үрейін ұшыру мақсатында, адамдардың бастарын қайың ағашына іліп қойған. Жерлеу кезінде, жаны ашыр адамдар, үлкен жеті табыт жасап, балталанған адамдардың дене мүшелерін табытқа салып жерлеген болатын. Табыттың саны жерлеуге де жетпей жатты. «Гнилая балка» шатқалы - сол кезде жергілікті жердің адам көп кездесе қоймайтын тыныш аумағы болатын. Ал қазір ол кездегі тыныш аумақ жоқ. Бір жағынан шыны зауыты салынып, жұмысшылар ауылы бой көтерсе, бір жағынан Бармашино, геологтар мен ғалымдар ауылы бой көтерді. Шатқалдағы ескерткіш – сол уақыттағы Щучье қаласының тұрғындарының қаражатына толықтай тұрғызылған болатын.Төменде «Гнилая балка» стеласы туралы зерттеу және жазба нұсқаларары туралы материал келтірілген.
Ақмола облыстық мәдениет басқармасы, тарихи мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығынан алынған ақпарат.
Азамат соғысы тек қана Ресей мен Жетісуды жерін ғана шарпыған жоқ, ол Щучинск станицасына да лебі шарпыған болатын. Бұл жобада азамат соғысы жылдарындағы құжаттармен деректер қолданыла отрып, сол соғысты көзімен көрген адамдардың естеліктерінің негізінде жазылды. Облыстық және аудандық өлкетану мұрағаттарынан алған ақпараттар мен фотосуреттер қоса, берілді. Бұл ақпарат Щучье қаласының әр бір тұрғыны үшін маңызды. Себебі, өзіміз тұрып жатқан қалаға қатысты тарихи мәліметтерді білуге міндеттіміз. Ол біздің қаламыздың тарихының бір маңызды бөлшегі болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.«Бурабай волшебный край» кітабының 23-30 беттері.2.egemen.kz интернет желісіндегі парақшасы. 3.Көкшетау қалалық облыстық ескерткіштерді есепке алу бөлімі, мұрағатындағы №228 ескеткішінің тарихы.4.Бурабай аудандық өлкетану мұражайынан алынған фото және естелік жазбалар.5. «Арман МТЖО» орталығындағы «Аудандық өлкетану мұражайынан алынған газет қиындыларынан алынған ақпараттар және фото материалдар».
Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз
Ашық сабақ, ҚМЖ, көрнекілік, презентация
жариялап табыс табыңыз!
Материалдарыңызды сатып, ақша табыңыз.
(kaspi Gold, Halyk bank)
