Балалардың сөйлеу тілі дамуының тежелуі себебптері және алдын алу

ҚӘЗІРГІ УАҚЫТТА БАЛАЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМУЫНЫҢ ТЕЖЕЛУ СЕБЕПТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ АЛДЫН АЛУ

Сөйлеу тілі - баланың әлеуметтік және танымдық дамуының негізгі құрамдас бөлігі. Тіл арқылы бала қоршаған ортаны таниды, қарым-қатынас жасайды, ой-пікірін білдіреді. Алайда қазіргі уақытта балалардың сөйлеу тілі дамуының тежелуі жиі кездесетін мәселеге айналып отыр. Бұл құбылыстың түрлі себептері мен салдары бар, сондықтан сөйлеу дамуының тежелуін дер кезінде анықтап, алдын алу шараларын қолдану маңызды.

Сөйлеу тілі дамуының тежелу себептері

Балалар арасында сөйлеу тілі дамуының тежелуі (СТДТ) әртүрлі себептерге байланысты болуы мүмкін. Оларды физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік факторларға бөліп қарастырайық.

1. Физиологиялық себептер

Туылу кезіндегі қиындықтар – гипоксия, миға зақым келуі, шала туу сияқты факторлар баланың ми қызметіне әсер етіп, сөйлеу дамуын тежейді.

Неврологиялық мәселелер – аутизм спектрі бұзылысы, эпилепсия және басқа да жүйке жүйесінің бұзылыстары сөйлеу тілі дамуына кері әсер етеді.

Тұқымқуалаушылық – отбасында сөйлеу бұзылыстары бар адамдардың болуы баланың да сөйлеу дамуының тежелу қаупін арттырады.

Есту қабілетінің төмендеуі – есту қабілеті нашар балалардың сөйлеу дамуы кешеуілдеуі мүмкін, өйткені олар тілдік дыбыстарды қабылдауда қиындықтар көреді.

2. Психологиялық себептер

Эмоционалдық тұрақсыздық – баланың қорқынышы, өзін-өзі төмен бағалауы, әлеуметтік қоршаған ортамен қарым-қатынастағы қиындықтары сөйлеу тілінің тежелуіне әкелуі мүмкін.

Ата-ананың баламен аз қарым-қатынас жасауы – ата-ананың баламен жеткілікті дәрежеде сөйлеспеуі, тілдік стимулдардың аз болуы баланың сөйлеуін тежеуі мүмкін.

3. Әлеуметтік себептер

Жаңа технологиялардың әсері – заманауи гаджеттер мен экрандық құрылғыларды (телефон, планшет, теледидар) шамадан тыс пайдалану балаға сөйлеу тілі дамуы үшін қажет әлеуметтік және тілдік қарым-қатынасты азайтады.

Екі тілде сөйлесу – кейбір балалар екі немесе одан да көп тілдік ортада өседі. Мұндай жағдайда, баланың бір тілде сөйлеу дағдылары кешігуі мүмкін, себебі ол бірден бірнеше тіл жүйесін меңгеруге тырысады.

Бұл тақырыптың өзектілігі мынада - дамуында ауытқуы бар ерте жастағы қазақ тілді балаларға арналған педагогикалық түзету, оның ішінде сөйлеу тілін дамыту бойынша жүйесі жасалмаған. Осы балалардың сөйлеу тілін бағытты түрде түзету, олардың жалпы дамуының да бірден бір шарты болып табылады және екіншілік кемістіктердің пайда болуының алдын алады. Сондықтан, психологтялық және дене дамуы тежелген ерте жастағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға едәуір үлес қосатын жұмыс жүйесін дайындау бүгінгі таңда көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр.

Сәбилік кезеңінде сөйлеу тіліне дейінгі дамудың тежелуі байқалады, яғни сөйлеу тілінің нышандарының жас ерекшеліктерінің нормаларына сәйкес келмеген жағдайы. Тежелудің бұл түрін белгілеу баланың психикалық дамуының онтогенезінде сөйлеу тіліне дейінгі кезеңнің болуы туралы тұжырымға негізделеді. Сөйлеу тіліне дейінгі тежелу сөйлеу тілінің барлық немесе кейбір алғышарттарының баяу қалыптасуымен түсіндіріледі. Бұл кезде сөйлеу тілінің дамуы онтогенездің барлық кезеңдерінен өтеді, бірақ ақырын. Сөйлеу тілінің нышандары жеткіліксіз дамығандығын келесі белгілерден анықтауға болады: бала айқайы мен жылауы әлсіз, бір қалыпты, интонациясы мәнерлі емес, сонымен бірге гуілдеу мен былдырлауы толыққанды емес, сәби өзіне қарап сөйлеген адамдарға қызығушылық танытпайды, олардың сөйлегендеріне еліктемейді, қарым-қатынас орнату үшін дыбыстауды қолданбайды, жалпы айтқанда, коммуникативті тұрғыдан енжарлығымен сипатталады.

Сөйлеу тілінің тежелуі дегеніміз 4 жасқа дейінгі сөйлеу тілі дамуының нормадан қалуы. Мұндай тежелістер түрлі себептерден болуы тиіс. Мысалы, сөйлеу тіліне сұраныс болмаған жағдайда, яғни баламен ешкім сөйлеспесе немесе оның қалауы мен тілегін тауып біліп, өз қажеттілігін сөзбен айтуға ынталандырмаған кезде. Сөйлеу тілінің тежелуі осы қызметке жауап беретін жүйке жасушаларының баяу пісіп жетілуінен де, бас миының ауруы мен зақымдалуынан да болады. Жиі кездесетін себептердің бірі- есту қабілетінің зақымдалуы. Сөйлеу тілі есту негізінде қалыптасқандықтан, естуінде ауытқулары бар баланың сөйлеу тілінің дамуында да тежелістер мен кемістіктер пайда болады.

Естуі нашар балалардың сөйлеу тіліне дейінгі дамуы есту қызметінің төмендеу дәрежесіне тәуелді болады және импрессивті, экспрессивті сөйлеу тілінің нышандарының қалыптасуы кешеуілдейді.

Артикуляция мүшелері қозғалысының бұзылуы да сөйлеу тіліне дейінгі дамудың тежелуіне әкеп соғады. Мұндай тежелістер сөйлеу аппараты иннервациясының бұзылу салдарынан 1 жасқа дейінгі балалардың сөйлеу тілі нышандарының қалыптасуын 2-3 айдан артық уақытқа кешеуілдетеді. Ал осы тежелудің себебін дәрігер-невропатолог пен логопед бірлескен тексеру нәтижесінде анықтап, диагноз қояды.

Артикуляциялық аппаратты тексеру бала денесінің тыныштандырылған қалпындағы артикуляция мүшелері құрылымының ерекшелігін, тамақтану кезіндегі мимикалық әрекет ету және дауыс пен дыбыс реакциялар барысында артикуляция аппаратының еріксіз қозғалысын бағалауды қамтиды. Бала қалай емеді, жұтады және осы процестер тыныс алумен қалай үйлесетіні бойынша нервтің қызметі туралы білуге болады.

Сөйлеу тілі дамуының тежелуін ерте анықтап, қажетті шараларды қолдану баланың әрі қарайғы дамуында үлкен рөл атқарады. Төменде осындай алдын алу шараларының кейбірі келтірілген.

1. Ерте диагностика және мамандарға жүгіну

Мамандарға ерте жүгіну – баланың сөйлеу дамуы күдік туғызған жағдайда, логопед, дефектолог, психолог және невропатолог мамандарға жүгіну маңызды. Ерте диагностикалау тіл бұзылыстарын дер кезінде анықтап, оңалту шараларын бастауға мүмкіндік береді.

Скрининг тексерулер – бала мектепке дейінгі мекемелерге барғанда скринингтік тексерулерден өтіп тұруы керек. Бұл арқылы сөйлеу бұзылыстары бар балалар ерте анықталады.

2. Тілдік ортаны құру және коммуникацияны ынталандыру

Балаға тілдік стимул беру – балаға қызықты сұрақтар қойып, бірге әңгімелесу, оның ойын тыңдау маңызды. Мұндай қарым-қатынас сөйлеуге ынталандырады.

Кітап оқу және әңгімелеу – баламен бірге әңгімелер оқу, сұрақтар қою, оқығанды түсіндіріп беру сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға септігін тигізеді.

Ойын арқылы сөйлеуді дамыту – әртүрлі рөлдік ойындар, сюжеттік ойындар балалардың тілдік қарым-қатынасқа деген ынтасын арттырады.

3. Технологияны шектеулі пайдалану

Экрандық уақытты шектеу – балаға технологияларды белгілі бір уақыттан асырмай, оларды шектеулі түрде қолдану қажет. Одан гөрі, табиғи қарым-қатынасты

Балалардың сөйлеу тілі дамуының тежелуі қазіргі қоғамда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл құбылыстың физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік себептері кешенді шараларды қажет етеді. Ерте диагностикалау және мамандардың көмегі арқылы сөйлеу бұзылыстарын уақытында анықтау және түзету мүмкіндігі бар. Балаға тілдік ортаны құрып, гаджеттерді шектеулі пайдалану, ата-ананың балаға жеткілікті уақыт бөлуі және жан-жақты қолдауы арқылы сөйлеу тілі дамуының тежелуін алдын алуға болады.

Әр баланың дамуы - оның болашағының негізі, сондықтан сөйлеу тіліне ерекше көңіл бөліп, қарым-қатынас жасау арқылы толыққанды дамуына мүмкіндік беру маңызды.